Govert Loockermans (1617?-1671?) en zijn verwanten: Hoe een Turnhoutenaar zich wist op te werken in de Nieuwe Wereld

Transcriptie

1 Govert Loockermans (1617?-1671?) en zijn verwanten: Hoe een Turnhoutenaar zich wist op te werken in de Nieuwe Wereld Willem Frijhoff (Vrije Universiteit, Amsterdam) Samenvatting Deze bijdrage beoogt een beeld van de persoon, de strategie en de carrière van Govert Loockermans te schetsen, met bijzondere aandacht voor zijn relatie en die van zijn familie in de Nieuwe Wereld met Turnhout, en voor de rol van het complexe netwerk van zijn Amerikaanse bloed- en aanverwanten in de wording van Nieuw Nederland en New York. Zijn katholieke religie hing hij aan de wilgen en met zijn verwanten in Turnhout lijkt hij al spoedig geen contact meer te hebben onderhouden. Hij was niet alleen een alerte en gewiekste handelaar die een voor zijn tijd groot fortuin vergaarde maar bij gelegenheid ook een meedogenloze pionier. We zouden hem als een icoon van de hedendaagse Wall Street-kapitalist kunnen zien. Maar hij was in alle geval een man die zijn tijd mede heeft bepaald en vormgegeven. Zijn levenslot blijft fascineren. Govert Loockermans, de Amerikaanse held van Turnhout, is het schoolvoorbeeld van de bekende onbekende die zoveel geschiedenisboeken siert. Hij komt in geen enkel nationaal woordenboek voor, en al evenmin onder het dertigtal bekende Turnhoutenaren op de website Turnhout van Wikipedia. Enkele van zijn daden in de ontstaansgeschiedenis van het land dat later de Verenigde Staten zou worden zijn weliswaar overbekend zij het beslist niet altijd in zijn voordeel, maar zijn levensgeschiedenis in Nieuw Amsterdam, huidig New York, is slechts enkele malen verteld. Eigenlijk is dat met systematiek en volledigheid alleen gebeurd in een grondig gedocumenteerd, maar strikt zakelijk getoonzet artikel van David Riker, nu al ruim twintig jaar geleden. 1 Govert en zijn familieleden in de Nieuwe Wereld zijn veel minder om henzelf bekend dan als voorouders of naaste verwanten van bekende Amerikanen. Zo stammen de twee presidenten Roosevelt, net als de maker van de beroemde oogstmachines Cyrus McCormick, van Goverts neef Pieter Loockermans af. Goverts zuster Anneke is een stammoeder van de romanschrijvers James Fenimore Cooper en Herman Melville, de acteur Montgomery Clift, revolutiegeneraal Philip Schuyler, de uitvinder van wegbedekking John Macadam en die van de stoomboot Robert Fulton. Ook de steenrijk geworden familie Astor, bekend van het Waldorf-Astoria hotel, telt Anneke onder haar voorouders. Goverts eigen nazaten zijn wat minder beroemd geworden maar omvatten toch een vooraanstaande familie als de Stuyvesants. 2 Genealogen weten echter dat dit alles bijzonder weinig zegt. Als men maar ver genoeg terug gaat, komen in de kwartierstaat van vrijwel elke Europeaan uit de eenentwintigste eeuw wel een of meer beroemdheden voor, te beginnen met de alomtegenwoordige Karel de Grote. Was Govert eigenlijk wel een held? Hoe moeten we hem zien? Als een embleem van huidig Turnhout of vroeg New York? Als icoon van de vrije markt? Als historische held? Of gewoon als mens? Ik kies vooralsnog voor het laatste. Maar elk mens groeit op in een familie. Ik 1 David M. Riker, Govert Loockermans, free merchant of New Amsterdam, in: De Halve Maen 62:3 (1989), p. 4-10; zie verder H. Rau, Govert Loockermans, een Turnhoutenaar in Amsterdam, Nieuw Amsterdam en New York ( ), in: Jaarboek Taxandria, nieuwe reeks, 62 (1990), p De voortreffelijke studie van Kathryn LaPrad, Thinking locally, acquiring globally: The Loockerman family of Delaware, (M.A. Thesis in American Material Culture, University of Delaware, Spring 2010) focust op de periode en vat Govert Loockermans leven vooral op basis van Riker s artikel samen (p ). 2 Notable descendants of Jan Loockermans. 1

2 zal hem dan ook als lid van een Turnhouts en Nieuw-Amsterdams familieverband presenteren. Het is natuurlijk niet mogelijk in dit bestek aan een heel leven recht te doen. Ik kies ervoor eerst een overzicht te geven van de context waarin Govert Loockermans zijn bestaan vorm gaf. Daarna volg ik zijn levensgang en zal aan de hand van enkele kenmerkende aspecten daarvan iets dieper ingaan op zijn familie en netwerk, zijn persoonlijkheid en zijn strategie in het leven overzee. De Oude en de Nieuwe Wereld Voor vele Europeanen was de Nieuwe Wereld vanaf het begin het land van de nieuwe mogelijkheden. Niet dat de Europese sociale verhoudingen er geen rol speelden, maar de speelruimte was er voor migranten groter voor wie zijn kansen wist te grijpen. Dat gold in het bijzonder voor Nieuw Nederland, het door de Noord-Nederlandse West-Indische Compagnie [WIC] vanaf 1624 namens de Staten-Generaal van de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën bestuurde en gekoloniseerde gebied in Noordoost Amerika, met als middelpunt het bestuurscentrum op de zuidpunt van het eiland Manhattan, in en rond het in 1625 aangelegde fort Nieuw Amsterdam, het huidige New York City. 3 Globaal omvatte die kolonie de huidige staten New York, New Jersey, Delaware en delen van Connecticut, Pennsylvania en Massachusetts. Ze werd bestuurd naar het recht van de Noord-Nederlandse Republiek, in feite Hollands recht, zonder dat de adel er een rol speelde en met een uitdrukkelijk door de reglementen bevestigde vrijheid van geweten. De gereformeerde kerk van calvinistische signatuur had er alleenrecht in de openbare ruimte maar andersdenkenden werden er in principe niet om hun geloof vervolgd of verbannen en op grond van artikel 13 van de Unie van Utrecht mochten ze binnenshuis denken wat ze wilden. Die twee voorwaarden: een strikt burgerlijke samenleving zonder formele standsbelemmeringen, en een feitelijke neutraliteit in religieuze zaken, maakte de kolonie aantrekkelijk voor migranten die niet alleen avontuur zochten maar ook hogerop wilden en hun religieuze overtuiging daarbij liever aan de kapstok hingen. Er kwamen er velen uit aan lange reeks landen: bijna de helft van de immigranten kwam van buiten de Republiek. Zo n migrant was Govert Loockermans uit Turnhout, die in 1633 als adolescent naar Nieuw Nederland kwam. Hij begreep al vroeg dat zijn toekomst niet in de Zuidelijke maar in de Noordelijke Nederlanden lag en wist telkens weer te profiteren van de gelegenheden die zich aanboden. Van koksmaat uit een streek in oorlog werkte hij zich op tot een zeer vermogende reder en koopman in het nieuwe vaderland waarvoor hij resoluut gekozen had en waar hij bovendien aan vrijwel alle families van standing verwant werd. In de mythologie rond de Nieuwe Wereld waar wij allen min of meer onbewust deel aan hebben, is elke mens een individuele, vaak eenzame maar steeds verbeten ploeteraar die zich zelfstandig tot iets groots weet op te werken in een vijandige omgeving. Negentiendeeeuwse romantiek van auteurs als James Fenimore Cooper (De laatste der Mohicanen, 1826), de satirische geschiedschrijving van Washington Irving (History of New-York from the Beginning of the World to the End of the Dutch Dynasty, by Diedrich Knickerbocker, 1809), 3 Zie voor de geschiedenis van Nieuw Nederland en de West-Indische Compagnie: Jaap Jacobs, Een zegenrijk gewest: Nieuw Nederland in de zeventiende eeuw (Amsterdam: Prometheus/Bert Bakker, 1999); Engelse vertaling: New Netherland: A Dutch Colony in Seventeenth-Century America (Leiden & Boston: Brill, 2005); herziene versie: The Colony of New Netherland: A Dutch Settlement in Seventeenth-Century America (Ithaca: Cornell University Press, 2009); Joyce D. Goodfriend (red.), Revisiting New Netherland. Perspectives on Early Dutch America (Leiden & Boston: Brill, 2005); Willem Frijhoff & Jaap Jacobs, The Dutch, New Netherland, and Thereafter ( s), in: Hans Krabbendam, Cornelis A. van Minnen, & Giles Scott-Smith (eds.), Four Centuries of Dutch-American Relations (Amsterdam: Boom, 2009), p , en de bijdragen daaropvolgend, alwaar ook verdere literatuuropgave. Een goede, meer populaire verwerking van de bestaande literatuur is: Russell Shorto, The Island at the Center of the World. The Epic Story of Dutch Manhattan and the Forgotten Colony That Shaped America (New York enz.: Doubleday, 2004), in verschillende talen vertaald. 2

3 of de beklemmende romans van Nathaniel Hawthorne (The Scarlet Letter, 1850) hebben ons beeld van vroegmodern Amerika bepaald, en Karl May heeft een halve eeuw later invloedrijke romans geschreven over de relaties tussen Indianen (met het Apache-opperhoofd Winnetou als prototype van de deugdzame wilde) en blanken (rond Winnetou s bloedbroeder Old Shatterhand). Veel biografieën van kolonisten zijn dan ook zo ingericht dat ze focussen op de autonome kracht van de eenzame held. Ze bouwen voort op de mythe van de frontier, het onophoudelijk zoeken naar verlegging van de grens van de beschaafde wereld in westelijke richting, door handelaren, woudlopers en avonturiers die contact met de inheemse bevolking wisten te leggen en daarvan voor eigen gewin wisten te profiteren. Govert Loockermans was in eerste instantie ontegenzeglijk zulk een avonturier. In werkelijkheid moeten immigranten echter altijd kunnen steunen op familie, op handelpartners en op een sociaal netwerk, terwijl ze op hun beurt anderen op dezelfde manier helpen. Ik heb dat indertijd uitvoerig gedocumenteerd voor Goverts tijdgenoot en zwager in Nieuw Amsterdam, dominee Everardus Bogardus ( ), geboren in het Hollandse stadje Woerden maar vermoedelijk afkomstig uit een familie Bogaert van Vlaamse vluchtelingen om het geloof. Bogaert s stiefvader Muysevoet was afkomstig uit Eeklo, zijn oom Vincent Muysevoet of Meusevoet was een streng gereformeerde predikant met een puriteinse inslag die via Norwich in Oost Engeland naar de Noordelijke Nederlanden was getrokken. 4 Het eerste gegeven uit dit verhaal betreft inderdaad die migratie. 5 Dank zij Jan Briels cultuurhistorische werk en het demografische onderzoek van Jan Lucassen en andere Nederlandse migratiespecialisten weten we nu dat tussen de 100 en Vlamingen, Brabanders en Walen in de decennia rond 1600 naar het Noorden trokken, deels om geloofsredenen, deels om economische en misschien ook wel culturele motieven, in totaal tot 15 à 20% van de bevolking van het gewest Holland. De oorlog tussen de Spaanse koning, vanaf 1598 als soeverein over de Nederlanden opgevolgd door de aartshertogen Albrecht en Isabella, sloeg diepe wonden in de economie van de zuidelijke gewesten. Veel protestantse textielwerkers uit Vlaanderen, Brabant en Henegouwen trokken naar het Noorden trokken, vooral naar Leiden, Haarlem en Amsterdam. Vanuit Turnhout en de omliggende dorpen vestigde bijvoorbeeld een grote groep tijkwerkers (wevers van beddentijken) zich in Rotterdam en Schiedam, al bleven zij met Brabant als afzetgebied voor hun producten handelscontacten onderhouden. 6 Het is wel zeker dat lang niet alle vluchtelingen om geloofsredenen naar het Noorden trokken. Velen zochten gewoon de economische voorspoed van een land in opkomst dat hun veiligheid wist te waarborgen en welvaart beloofde. De vrome, overtuigd katholieke Isabella voerde in de zuidelijke gewesten bovendien een verstikkende herkatholiseringspolitiek, eerst samen met aartshertog Albrecht en van zijn dood in 1621 tot haar eigen dood als landvoogdes in Die moet als bijzonder drukkend zijn ervaren voor wie daar geen boodschap aan had, protestant of niet. 7 Reden te meer voor een ondernemende jongeman met een open geest om zijn heil elders te zoeken. 4 Willem Frijhoff, Wegen van Evert Willemsz. Een Hollands weeskind op zoek naar zichzelf, (Nijmegen: SUN, 1995); Engelse bewerking: Fulfilling God s Mission: The Two Worlds of Dominie Everardus Bogardus Transl. Myra Heerspink Scholz (Leiden & Boston: Brill, 2007). Zie de index voor de passages over Govert Loockermans. 5 Zie de samenvattende studie van Jan Lucassen, Immigranten in Holland: een kwantitatieve benadering (Amsterdam: Centrum voor de Geschiedenis van Migranten, 2002) [ook online toegankelijk]. Verder: Anne Frank Stichting, Vreemd gespuis (Amsterdam: Ambo, 1987); Jan Lucassen & Rinus Penninx, Newcomers. Immigrants and their Descendants in the Netherlands (Amsterdam: Het Spinhuis, 1997). 6 Z.W. Sneller, De tijkweverij te Rotterdam en te Schiedam in de eerste helft der 17 de eeuw, in: Tijdschrift voor Geschiedenis 45 (1930), p Werner Thomas & Luc Duerloo (red.), Albert & Isabella Essays (Brussel: Brepols, 1998). 3

4 Toen Govert Loockermans geboren werd ik kom straks op zijn leeftijd terug, heerste er een wapenstilstand in de oorlog tussen Noord en Zuid. Dat Bestand duurde van 1609 tot Toen hij als adolescent opgroeide en voor de keus van een levensweg kwam te staan was het Bestand echter alweer geruime tijd voorbij en de oorlog hervat. De oorlog was voortdurend heel dichtbij voor een jonge Turnhoutenaar en speelde zich voor een belangrijk deel in zijn eigen Brabant af. Zowel de steden als het platteland liepen bij herhaling grote schade op en werden deels ontvolkt. De legeraanvoerder van het Noorden, stadhouder Frederik Hendrik van Nassau, prins van Oranje, nam in 1629 Den Bosch in en zette de herovering van de zuidelijke gewesten, met name Brabant, actief voort. De stad Breda, nota bene een leen van de Nassau s, was in 1625 door Spinola voor de Spanjaarden heroverd en bleef tot de herovering in 1637 in Spaanse handen. Turnhout lag daar gevaarlijk dichtbij, zo dichtbij zelfs dat de stad bij de vredesonderhandelingen aan het eind van de oorlog door de Nassau s geclaimd zou worden als eigen bezit. Voegen we daar de andere rampen bij die in de eerste helft van de zeventiende eeuw de Nederlanden teisterden, Noord zo goed als Zuid, en ten dele als rechtstreeks gevolg van de oorlog, zoals voedselschaarste, grote duurte en de steeds weer opvlammende pestepidemie, dan wordt begrijpelijk dat een jongeman met ambitie en zucht naar avontuur Turnhout zo spoedig mogelijk verliet. Nieuw Nederland Het land waar Govert Loockermans in het voorjaar van 1633 voet aan wal zette heette toen al Nieuw Nederland. Op oude kaarten komt het voor als Novum Belgium of Nova Belgica. Dat heeft velen er al toe misleid het als een in wezen Belgische schepping in de huidige zin van dat woord te zien. Dit temeer daar de allereerste lading kolonisten die in 1623 aankwam hoofdzakelijk uit gevluchte Waalse protestanten bestond. Het Belgium uit die naam is echter dat van de Romeinse schrijver Caesar. De zestiende-eeuwse humanisten grepen daarop terug voor de Latijnse naamsvorm van de gezamenlijke Nederlanden, Noord en Zuid. De Noordelijke Nederlanden noemden ze Belgium Foederatum, de federale Republiek der Nederlanden ofwel de statenbond van de Zeven Verenigde Provinciën, tegenover het Koninklijke Belgium dat uit de zuidelijke gewesten bestond. De Republiek der Noordelijke Nederlanden was al vanaf haar stichting op zoek naar een zo kort en veilig mogelijke zeeroute naar de rijkdommen van Azië. Die route moest de zeeën en oceanen vermijden waar de Spaans-Portugese koning naar de alleenheerschappij streefde (Spanje en Portugal vormden van 1580 tot 1640 namelijk één monarchie) en alle concurrenten en tegenstanders als vijanden bestreed. Daartoe was door fusie van een reeks oudere handelscompagnieën in 1602 de Verenigde Oostindische Compagnie [VOC] gevormd. De oorlog tussen de Republiek en Spanje woedde nog volop. De bevelhebbers ter zee kregen dan ook het recht de vijand in naam van de Staten-Generaal aan te vallen en oorlog met hen te voeren. De schepen van de VOC vormden zowel een handels- als een oorlogsvloot, en konden gerechtigd worden tot kaapvaart. De reisroute naar Indië om Kaap de Goede Hoop heen duurde echter erg lang, soms wel een jaar. Er werd dus voortdurend een kortere route gezocht, om de noord, eerst om Rusland heen, vervolgens om Amerika heen. In 1609, toen er voor twaalf jaar een wapenstilstand tussen Noord en Zuid was gesloten en de zeeroute weer minder gevaarlijk was, werd de Engelsman Henry Hudson door de VOC in dienst genomen om in noordwestelijke richting op onderzoek te gaan. Hij deed dat in navolging van de Fransen voor wie Champlain vanaf 1603 Québec had verkend van de Sint-Laurensrivier tot aan de bovenloop van de Hudson (die de Nederlanders toen de Noordrivier of de Mauritius noemden), en de Engelsen, die zich vanaf 1607 in het zuidelijker Virginia vestigden. De Fransen jaagden in hun kolonie, waar in de winter barre weersomstandigheden heersten, hoofdzakelijk op bevers en otters. Duizenden beverhuiden werden jaarlijks naar Europa 4

5 verscheept om daar te worden vervilt ten behoeve van de hoedenfabricage en andere luxenijverheid. De pelshandel was zo wezenlijk voor de economie van die kolonies dat de bever in het stadswapen van Nieuw Amsterdam werd opgenomen en dat beverhuid in de kolonie naast het Indiaanse schelpengeld (het sewant of wampum) decennia lang als wettig betaalmiddel gold: een beverhuid was gewoonlijk acht gulden waard. In Canada waren al spoedig enkele vaste Franse nederzettingen, zoals Québec en Montréal, maar de belangrijkste activiteit was ook daar toch de beverjacht. Daartoe trokken de kolonisten het binnenland in, soms om zelf op jacht te gaan maar toch vooral voor handelscontacten met de vele inheemse stammen, de Indianen, die wisten waar de bevers, otters en andere gewilde dieren te vinden waren en die ze aan de blanken verhandelden. De pioniers van die contacten hadden veel moed, intelligentie en doorzettingsvermogen nodig. De relatie met de Indiaanse stammen was ingewikkeld. De individuele blanke jagers in de bossen en bergen moesten aan soms extreem moeilijke levensomstandigheden het hoofd bieden en het taalprobleem was enorm omdat Indiaanse talen helemaal niets met de Europese gemeen hadden en ook onderling heel sterk verschilden. Bovendien hadden de Indianen een heel andere levensstijl, rechtsorde en handelscultuur en dreigde de nietsvermoedende blanke voortdurend in hun voortdurende onderlinge oorlogen en vijandschap verstrikt te raken. De Europeanen zelf hadden daarover soms vreemde ideeën en tegenstrijdige gevoelens. 8 Daar kwam nog bij dat de al vroege missieactiviteiten van de jezuïeten in Québec tot extra spanningen tussen de stammen leidden. Vooral de Iroquois in het grensgebied tussen Canada en het latere Nieuw Nederland moesten daar niets van hebben. Voor de blanke jagers en handelaren was het dus belangrijk zich van dat katholieke proselitisme te distantiëren, maar het was al even belangrijk niet te ijverig de gereformeerde leer te propageren. Religieuze neutraliteit, dus een zo open mogelijke geest en een seculiere opstelling, was een basisvoorwaarde voor overleving. Govert Loockermans begreep dat al heel vroeg en maakte het tot sleutel van zijn succes. De Engelsen in de veel zuidelijker en warmer kolonie Virginia legden zich al vanaf 1612 toe op de tabaksteelt en kenden zulke problemen nauwelijks. Die economische verschillen bepaalden ook een wezenlijk verschil in de stijl van de kolonisatie. In het noorden domineerden de handelsnederzettingen, tijdelijk bedoelde bewoningskernen met een kleine, vlottende, vaak gemengde bevolking van Europeanen en Indianen. De handelaren verbleven daar vaak maar korte tijd alvorens weer terug naar het Europese vaderland te gaan. In het zuiden ontstonden echter al snel sedentaire kolonies waar kolonisten zich definitief vestigden en een nieuw bestaan in Amerika opbouwden. Nieuw Nederland lag naar kolonisatiestijl tussen beide gebieden in: het was in eerste instantie een handelskolonie maar werd onder druk van de gebeurtenissen al spoedig een duurzame vestigingskolonie. Govert Loockermans is een schoolvoorbeeld van een migrant die achtereenvolgens beide fasen doormaakte en zich in drie stappen aan de omstandigheden aanpaste: aangekomen als bediende van de handelscompagnie werd hij al spoedig een vrije koopman die regelmatig tussen Europa en Amerika heen en weer ging alvorens zich definitief als vaste inwoner in Nieuw Nederland te vestigen. Toen Govert in Nieuw Nederland aankwam was het gebied pas 24 jaar geleden door de Europeanen ontdekt en nauwelijks tien jaar tevoren door hen in bezit genomen. Het was in Europese ogen een jong land, in veel opzichten een echte wildernis waar bijna alles nog moest worden geregeld, ondanks de aloude intensieve bewoning en maïsbouw door de inheemse stammen. In september 1609 had Henry Hudson op zijn verkenningsreis voor de VOC een schitterend gelegen baai ontdekt met een beschutte haven bij een groot eiland, waarvan de inheemse naam door de Europeanen tot Manhattan werd genormaliseerd. Hij nam het in bezit voor de Republiek en al heel snel gingen Noord-Nederlandse handelaren het achterland 8 Zie Benjamin Schmidt, Innocence Abroad. The Dutch Imagination and the New World, (Cambridge: Cambridge University Press, 2001). 5

6 verkennen. Bij de oprichting van de WIC in 1621, kort na het einde van het Bestand, nam die het gebied van de VOC over. Al in 1614 werd het Nieuw Nederland genoemd. Ook die term moeten we niet in de huidige, beperkte en nationale zin opvatten. In de geest van de Noordzowel als de Zuid-Nederlanders waren de Lage Landen ondanks de politieke scheiding van de jaren 1570/80 nog steeds één mentale eenheid, al hadden ze ook een uiteenlopende bestuursvorm en groeiden ook de religieuze verschillen langzaam maar zeker. Juist de vele vluchtelingen in het Noorden hielden dat eenheidsbesef daar in stand. Maar ook in Brabant, het gewest dat als geen ander door de oorlog in tweeën was gesplitst, is het eenheidsgevoel nog heel lang levendig gebleven. Het is dus niet meer dan logisch dat Govert Loockermans via noordelijk Brabant naar de Republiek trok om zich een nieuwe toekomst te scheppen. Voor hem was dat nog geen buitenland, zo min als Novum Belgium naar het huidige België verwees. Ten tijde van de Tachtigjarige Oorlog was dat voor mensen als Govert nog het nieuwe groot-nederland, al stond het Noorden ook onder oppergezag van de Staten-Generaal. Tot 1631, kort voordat Govert naar Nieuw Nederland vertrok, was de directeur van die kolonie trouwens een Zuid- Nederlander geweest, Peter Minuit (1580/ ), in het Rijnlandse Wezel geboren uit gereformeerde ouders die voor hun geloof uit Doornik waren gevlucht. De Staten-Generaal lieten het gebied vanaf 1624 officieel als een zelfstandig bestuurde kolonie van de WIC inrichten met als bestuurscentrum het fort Nieuw Amsterdam. Het stadje daaromheen was aanvankelijk was niet veel meer dan een vlek met een paar honderd inwoners die zonder enige luxe in eenvoudige houten huizen woonden. Ook na de jaren 1640, toen Nieuw Amsterdam stadsrechten (1653) en een rudimentaire omwalling (in Wall Street) kreeg en de huizen langzamerhand van baksteen werden gebouwd, bleef het stadje klein. Het telde nog geen drieduizend inwoners bij de machtsovername door de Engelsen in 1664, Beverwyck (het huidige Albany) minder dan de helft daarvan. 9 Heel het gebied van de kolonie, dat thans meer dan dertig miljoen zielen omvat, telde toen nog geen tienduizend blanken en zwarten, en ook van het aantal Indianen moeten we ons beslist geen overdreven voorstelling maken. Een ambitieuze jongeman Govert Loockermans moet in 1616 of 1617 zijn geboren als jongere zoon van de Turnhoutse burger Jacob Lokermans ( ) en Maria of Maeyken Nicasius ( 1640). Hij werd vernoemd naar zijn grootvader Goyvaert de Oude (ca. 1545/ ), een inkomeling uit Mierde die zich in Turnhout in weinig tijd tot een vooraanstaande positie wist op te werken. 10 Govert moet iets van de ambitie en energie van zijn grootvader hebben geërfd. Zijn vader Jacob had evenmin stil gezeten. Hij was kort na 1613 samen met enkele stadgenoten naar Frankrijk gegaan om daar turf te steken en de taal te leren, maar op 8 februari 1617 was hij weer terug in Turnhout. 11 In de door Eugeen Van Autenboer zorgvuldig opgestelde genealogie van de familie komt deze zoon Govert echter niet voor, wel een Godefridus die op 2 juli 1612 in de Turnhoutse Sint-Pieterskerk gedoopt is, vóór het vertrek van zijn vader, maar van wie we verder niets weten. Zij worden in de geschiedschrijving vaak aan elkaar gelijkgesteld, maar het kan hier toch niet om dezelfde persoon gaan. Govert wordt in 1633 uitdrukkelijk 16 jaar oud genoemd en in een akte van 1639 noemt hij zich zelf 22 jaar oud. 12 Deze cijfers zijn geen afgeronde getallen en zullen dus de 9 Jaap Jacobs, Migration, population, and government in New Netherland, in: Krabbendam, Four Centuries of Dutch-American Relations , p Ik ontleen alle gegevens over de Turnhoutse familie Loockermans aan Eugeen Van Autenboer, De familie Lokermans in Turnhout en de Nieuwe Wereld? in: Vlaamse Stam. Tijdschrift voor familiegeschiedenis 22:3-4 (1986), p , hier p Zie verder de fragmentgenealogie achter deze bijdrage. 11 Ibid., p New York Historical Manuscripts: Dutch [hierna: NYHM]. Vol. I: A.J.F. van Laer (trans. and ed.), Register of the Provincial Secretary, (Baltimore 1974), p. 244 (11 november 1639). 6

7 Goverts werkelijke leeftijd weerspiegelen, temeer daar hij in die situaties geen belang had bij bedrog. Ze wijzen op een geboorte in 1616 of In de genealogie is daar ook ruimte voor tussen de doop van broer Petrus op 5 oktober 1614 en zuster Anna op 17 maart Govert zal dan vermoedelijk in de tweede helft van 1616 of begin 1617 zijn geboren maar niet in Turnhout doch in de plaats waar zijn vader in die jaren als turfsteker werkzaam was, misschien in Frankrijk. Daarom is zijn doop ook niet in de kerkregisters van Turnhout te vinden. Zijn gelijknamige oudere broer Godefridus was ongetwijfeld al overleden en onze Govert nam de vernoeming naar zijn grootvader van hem over. Dat vader pas kort voor die datum naar Turnhout terugkeerde wordt aannemelijk als we ons realiseren dat hij eerst op 8 februari 1617 een aandeel regelde uit de erfenis van zijn al drie jaar eerder overleden moeder. Kennelijk was hij met vrouw en kinderen enkele jaren in het buitenland geweest. Dat Govert in 1633 de leeftijd van 16 jaar had komt ook veel beter dan die van 21 overeen met zijn positie als koksmaat op De Soutbergh, een groot schip van 120 lasten met 20 stukken geschut, dat naast 50 matrozen minstens een honderdtal soldaten en andere schepelingen vervoerde. Een koksmaat is niet meer dan een jongeman aan het prille begin van zijn publieke leven, een duvelstoejager die alles nog moet leren. Govert zal amper 15 jaar oud zijn geweest toen hij in de Amsterdamse Haarlemmerstraat bij de WIC aanmonsterde, een adolescent nog in onze ogen, een jongen op zoek naar avontuur, gewin en geluk. Vertrek op een zo jonge leeftijd was toen minder vreemd dan nu kan lijken. Na zijn jeugd werd een jongeman vrijwel onmiddellijk autonoom en volwassen. Tijd voor een lang uitgesponnen puberteit was er niet. Veel jonger dan 15 zal Govert bij zijn vertrek uit Turnhout ook nauwelijks zijn geweest omdat hij buiten Brabant anders moeilijk in zijn levensonderhoud kon voorzien. Had hij al enige beroepservaring als kok? We weten dat zijn grootvader bakker was en dat zijn vader Jacob maaltijden leverde op kosten van het stadsbestuur. Hoe dan ook, zijn hulpbaantje stond op de onderste sport van de maatschappelijke ladder, en de verdiensten waren ernaar. Zijn naamgenoot Aert Lokermans voer in 1639 als luitenantsjongen, dus in een al even ondergeschikte functie, in dienst van de WIC naar Brazilië (de kust bij Recife was toen Hollands bezit) en verklaarde bij terugkeer in Rotterdam dat hij op de heen- en terugreis naast de gebruikelijke kost en onderdak voor rekening van de Compagnie aan maandgelden (loon) in totaal 18 gulden had verdiend! 13 Nog een ander motief voor vertrek is denkbaar. Ook Govert kan gegrepen zijn geweest door de zilverkoorts die in Holland heerste sinds vice-admiraal Piet Heyn in september 1628 in de baai van Matanzas (Cuba) een vloot met de hele Spaanse zilverproductie ter waarde van meer dan 12 miljoen gulden had veroverd, bijna het dubbele van het handelskapitaal van de Compagnie een huzarenstuk dat aantoonbaar enkele jaren lang jongeren heeft gemotiveerd tot avontuur in dienst van de WIC. Of Govert in Turnhout meer dan elementair onderwijs heeft genoten, weten we niet. Een volwaardige Latijnse school kreeg Turnhout pas in 1637, na zijn vertrek. 14 Hij kon in elk geval goed lezen en schrijven, en hij had ambities. Hij moet welbewust voor de WIC hebben gekozen. Andere migrantenjongeren uit het Zuiden kwamen gewoonlijk in de bloeiende textielfabricage in de grote Hollandse steden terecht die in die jaren nog om jonge hulpkrachten schreeuwde en trouwens vaak in handen van vluchtelingen uit het Zuiden was. Het ligt voor de hand dat Govert uiterlijk in het voorjaar van 1632 naar Amsterdam is getrokken, wellicht met een paar leeftijdgenoten uit zijn stad of streek, zoals bij het reizen gebruikelijk was. 15 Hij zal er bij aankomst eerst zijn stadgenoten en eventuele familieleden 13 Gemeentearchief Rotterdam [GAR], oud-notarieel archief [ONA], inv. nr. 464 (notaris Pieter van Leeuwen), akte 4/6 (31 juli 1640). 14 Eddy Put & Mark D hoker (red.), Latijnse scholen in de Zuidelijke Nederlanden (16de-18de eeuw). Repertorium en archiefgids. Vlaanderen en Brussel (Brussel: Algemeen Rijksarchief, 2007), p Mogelijk Michiel Paulusz uit Dendermonde, die in mei 1633 dienst neemt op de bouwerij Pavonia? 7

8 hebben opgezocht voor eenvoudig onderdak, in een bed dat hij wellicht met een ander moest delen. Er leefden naamgenoten Loockermans buiten Turnhout en omgeving. In de vijftiende en zestiende eeuw vinden we bijvoorbeeld een vooraanstaande burgerfamilie Loockemans in Den Bosch en in de zestiende en zeventiende eeuw een familie Loockermans van stedelijke regenten in het nabije Heusden, nu een stad in Noord-Brabant maar toen een grensvesting van Holland. 16 In de zeventiende eeuw trokken gezinsleden van daaruit herhaaldelijk naar het bloeiende Holland. We komen ze tegen in Delft en Rotterdam, en in Warmond zelfs een Turnhoutse Catharina Loockermans, in de bestaande genealogie niet te identificeren, die op 8 september 1649 in Leiden met kleermaker Gerrit Steense uit het Duitse Anholt trouwt. 17 Al in 1642 woonde een Johan Loockermans als koopman te Amsterdam, waar hij trouwde en kinderen kreeg. 18 We kennen diens relatie met Turnhout niet, maar we moeten zeker aan zo n verre verwant denken voor Goverts eerste stappen in de grote wereld. Een familiezaak: broers, ooms, neven? Met die vaststelling zijn we er niet. Eerst moeten we een familiemythe ontzenuwen. In de negentiende eeuw, toen de Amerikanen hun Europese voorgeschiedenis in kaart brachten en met talloze onbewijsbare mythen over hun herkomst verrijkten, is in de geschiedenis van de nazaten Loockermans het verhaal geslopen dat Govert samen met zijn broers Jacob en Pieter naar Nieuw Nederland zou zijn gegaan, waar hun zus Anneke zich even later bij hen voegde. In feite zouden dus bijna alle afstammelingen van de Turnhoutse turfsteker Jacob Loockermans senior samen naar Amerika zijn getrokken. Er is echter geen historische bron die de familierelatie van drie gezamenlijk uitgevaren broers uitdrukkelijk documenteert en zij past ook niet goed in het chronologische verband van de genealogie. Desondanks is het verhaal al snel een eigen leven gaan leiden. Het stelt Goverts vertrek voor als een door de familie rationeel geplande collectieve lotsverbetering. Naar mijn interpretatie is dit echter onjuist. Hoe moeten we dit dan wel zien? Het is zeker dat Goverts vader Jacob behalve een dochter Anna minstens drie zoons kreeg die hun eerste levensjaren overleefden en van wie we de doopdatum kennen: achtereenvolgens Jan (1611), Peeter (1614) en Mathys (1620). Daaraan voegen we de rond 1616 geboren Govert toe hij was niet de oudste zoon, en misschien was dat wel een van de redenen van zijn vertrek. Ouderen hadden immers de oudste rechten. Mathys, de jongste, bleef in Turnhout wonen en had daar nakomelingen maar hij blijft in dit verhaal verder geheel buiten beeld. Het is ook zeker dat vanaf de jaren 1640 in Nieuw Nederland de naam Pieter Loockermans voorkomt, en vanaf de jaren 1650 in Beverwyck, het huidige Albany, vervolgens ook die van Jacob Loockermans. Beide worden daar soms (maar niet altijd) gekoppeld aan het patronymicum Jansz. De zaak compliceert zich nog doordat in de Beverwyckse bronnen gelijktijdig een Pieter de Oude en een Pieter de Jonge Loockermans worden genoemd. Die worden gewoonlijk als vader en zoon beschouwd, terwijl Pieter Jansz Loockermans met Pieter de Oude wordt gelijkgesteld. Er is nog nooit grondig nagegaan hoe al deze Loockermansen precies aan de Turnhoutse genealogie te koppelen zijn. Omdat de doopen trouwboeken van Albany niet verder teruggaan dan 1683, is ook langs die weg geen zekerheid te krijgen. Hun dochters kregen in Albany weliswaar vele nakomelingen maar bij gebrek aan zonen stierf de naam Loockermans daar aan het begin van de achttiende eeuw uit, zoals dat in het vierde kwart van de zeventiende eeuw al in New York was gebeurd, na het 16 F. Beelaerts van Blokland, Loockemans, in: De Nederlandsche Leeuw 20 (1902), kol ; 22 (1904), kol ; 24 (1906), kol Gemeentearchief Leiden, DTB, ondertrouw 20 augustus Getuige van de bruidegom: Harmen Henricsz van der Vecht, bekende, wonend in de Breestraat; van de bruid: Cunera Cremers, toekomstige nicht te Anholt. 18 GAR, ONA, inv. nr. 170 (notaris Nicolaas Vogel Adriaansz), akte 128/192 (11 oktober 1642). 8

9 vertrek van Goverts enige zoon Jacob naar de kolonie Maryland. Een stamboom of patrilineaire familiegeschiedenis Loockermans werd niet meer bijgehouden. Het is echter vrijwel onmogelijk dat Jacob een broer van Govert was. Er is geen zoon Jacob de jonge van Goverts eigen vader Jacob senior bekend en er is in de genealogie ook niet echt ruimte voor; de geboorte van Govert in 1616/17 vult de tijd van zijn vaders verblijf in Frankrijk op. Jacob wordt ook pas in 1657 in de Beverwyckse bronnen zichtbaar, als een nogal wilde (jonge)man. Als hij een broer van Govert was, zou hij dan al over de 40 jaar oud zijn geweest. Govert had echter wel een iets oudere broer Peeter. Deze Peeter Lokermans trouwde weliswaar in 1637 in Turnhout en kreeg daar een jaar later een zoon Jacob, maar van deze zoon is verder niets bekend, zo min als van zijn moeder. Zijn ze met hem de oceaan overgestoken en al spoedig daarna overleden? Mijn suggestie is veeleer dat Peeter na vroegtijdig overlijden van vrouw en zoon in Turnhout, rond 1639/40, zijn broer Govert naar Nieuw Nederland is gevolgd omdat hij zijn bestaansreden in Turnhout had verloren. Op 16 april 1658 verzoekt Govert Loockermans de Raad van Nieuw Nederland om betaling voor zijn broer Peter, dan equipagemeester in dienst van de WIC. 19 Dat moet Pieter de Oude zijn. Als zoon van Jacob kan hij echter niet identiek zijn met Pieter Jansz. We moeten dus onderscheid maken tussen Pieter de Oude en Pieter Jansz, waarbij we ervan uit mogen gaan dat Pieter Jansz een jongere zoon van de Turnhoutse Jan Lokermans was, met andere woorden wel een broer van Jacob Jansz maar beslist geen zoon van Pieter de Oude. Had Pieter de Oude dan wellicht zelf een zoon Pieter de Jonge? Het is belangrijk de chronologie hier zorgvuldig te volgen. Pieter de Oude vestigde zich rond 1650 in Beverwyck en kan daar in diezelfde jaren getrouwd zijn, in elk geval niet veel eerder gezien de leeftijd van zijn echtgenote Maria en de huwelijksdata van zijn vier dochters. 20 Er werd in Nieuw Nederland jong en vaak getrouwd, niet zelden op de leeftijd van 15 of 16 jaar door meisjes, van 18 jaar door jongens. Zowel mannen als vrouwen moesten er al vroeg op eigen benen staan en kregen er jong kinderen, veelal een lange reeks waarvan slechts een fractie volwassen werd. Dat bemoeilijkt het zicht op de familieverhoudingen, want het interval dat wij nu tussen twee generaties postuleren omvatte daar soms een generatie meer. Hoe dan ook, een zoon uit het tweede, Amerikaanse huwelijk van Pieter de Oude kan zonder de biologische wetten geweld aan te doen niet vóór ca geboren zijn en op zijn vroegst rond 1665 als autonome jongeman optreden en huwen. Welnu, Pieter Loockermans de Jonge blijkt al in 1656 een grondbrief in Beverwyck te hebben gekregen en dus handelingsbekwaam te zijn geweest. In mei 1660 ondertekenen zowel Jacob Jansz en Pieter de Oude als Pieter de Jonge elk voor zich als autonoom persoon een verzoekschrift van de kleine pelshandelaren in Beverwyck ten gunste van de pelshandel. 21 Pieter de Jonge zal dan minimaal 16 à 18 jaar oud zijn geweest, zoniet ouder, en zal ca of eerder zijn geboren. De conclusie moet luiden dat Pieter de Jonge niet de zoon van Pieter de Oude kan zijn maar dat hij identiek moet zijn met de in 1634 geboren Pieter Jansz Loockermans en dus een broer van Jacob Jansz. Overigens stierf Pieter de Jonge eerder dan de Oude, wellicht al rond De betekenisloos geworden toenamen de Oude en de Jonge verdwijnen dan uit de bronnen. Dat heeft diverse auteurs er ten onrechte toe verleid te stellen dat Pieter de Oude toen was gestorven, om vervolgens alle latere vermeldingen aan Pieter de Jonge toe te schrijven. Maar de Jonge stierf vóór de Oude. Jacob (geboren in 1632) en Pieter de Jonge (geboren in 1634) zijn dus zoons van Goverts oudere broer Jan geweest. Het is dan ook logisch dat zij zich 19 E.B. OCallaghan (ed.), Calendar of Historical Manuscripts in the Office of the Secretary of State, Albany, NY (Albany: Weed, Parsons & Company, 1865), p Zie voor meer details de fragmentgenealogie in de bijlage. 21 Thomas E. Burke, Jr., The Netherland Fur Trade, : Response to Crisis, in: Nancy A. Zeller (ed.), A Beautiful and Fruitful Place: Selected Rensselaerswijck Seminar Papers (Albany: New Netherland Publishing, 1991), p

10 gezamenlijk in Beverwyck vestigden toen zij in de jaren 1650 volwassen werden. Bij de liquidatie van het sterfhuis van hun vader Jan Loockermans in 1648 leefden er inderdaad nog drie onmondige kinderen: Jacobus, Petrus en Jan junior. Van laatstgenoemde Jan, die pas in 1642 werd gedoopt en uit een volgend huwelijk moet stammen, is verder niets bekend maar Jacobus en Petrus zijn de beide broers die wellicht kort daarna, tussen de 16 en 20 jaar oud, met hun oom Govert naar Nieuw Nederland trokken en zich even later in Beverwyck vestigden om daar een nieuw leven te beginnen. Jacob vernoemde zijn dochter trouwens naar zijn moeder Catharina. Carrièrestappen De Soutbergh, het schip waarmee Govert zijn eerste overtocht over de oceaan maakte 22, lag eind juni 1632 al zeilree maar voer pas medio augustus van de rede van Texel uit en kwam na een tussenstop op het Caribische eiland Sint-Maarten begin maart 1633 in de haven van Nieuw Amsterdam aan. Onderweg was nog een Spaans schip met een lading suiker gekaapt. Het was een gevaarlijke overtocht geweest die ruim een half jaar had geduurd, veel langer dan gebruikelijk. Govert zal al in juni als koksmaat op het schip hebben gewerkt en dus negen maanden met de bemanning hebben verkeerd. Hij heeft zijn ogen er goed de kost gegeven en de kiem voor zijn latere relaties gelegd. We weten dat hij die maanden op het schip doorbracht met de twee belangrijkste personen van de kolonie: de nieuwe directeur Wouter van Twiller en de nieuwe gereformeerde predikant Everardus Bogardus, beiden overigens nog jongemannen onder de 30. Van Twiller had Govert onderweg leren waarderen en omdat de WIC bij die gelegenheid het hele personeel van de kolonie vernieuwde, nam hij hem onmiddellijk na aankomst als klerk van de WIC in dienst. Ook Bogardus had sympathie voor hem. Bij de twisten rond de Indiaanse oorlog die de kolonie in de jaren 1640 teisterden stond hij aan zijn kant. Bogardus schoonzuster, de Noorse weduwe Marritgen Jans, zou in 1649 trouwens met Govert Loockermans huwen toen was dominee Bogardus al bij een schipbreuk om het leven gekomen, maar zijn vrouw en hun kinderen bleven herhaaldelijk als doopgetuigen voor nazaten van Loockermans en zijn familieleden optreden. Hoewel hij als klerk van de Compagnie op de eerste rang zat bij de pelshandel, was die ondergeschikte functie voor Govert niet genoeg. Hij popelde om zelf aan de slag te gaan, de bossen in, de wildernis te lijf. Het kwam hem goed uit dat de WIC in januari 1639 haar handelsmonopolie ophief. De inkomsten van de bever- en otterhandel vielen tegen, en de bestuurders van de Compagnie te Amsterdam waren in twee kampen verdeeld: de ene groep wilde alleen handel in uitheemse producten, in dit geval de pelzen en eventueel andere rijkdommen van de Nieuwe Wereld zoals mineralen, de andere groep stond intensieve kolonisatie van het veroverde gebied voor. Die twist werd geleidelijk ten gunste van de kolonisatie beslecht. Iedereen mocht zich voortaan als landbouwer in Nieuw Nederland vestigen en vrij aan de pelshandel deelnemen. Dat liet Govert zich geen tweemaal zeggen. Onmiddellijk nam hij ontslag uit zijn functie bij de WIC en ging aan het werk als vrije handelaar. In dienst van de WIC had hij een grondige kennis van het gebied, de handelsroutes en mogelijkheden, en van de spanningen tussen blanken en inheemsen en tussen de Indiaanse stammen onderling opgedaan. Dat kwam hem nu goed van pas. Al op 17 september 1639 huurt hij samen met Cornelis Leendertsen, tot 22 Op grond van het commentaar dat secretaris Cornelis van Tienhoven in 1650 op het Vertoogh van Nieu- Nederland schreef, wordt als scheepsnaam wel het jacht St. Martyn genoemd: J. Franklin Jameson (ed.), Narratives of New Netherland (New York: Scribner, 1909, reprint 1967), p Van Tienhoven, een verklaarde vijand van Loockermans, moet zich hier echter hebben vergist, aangezien Wouter van Twiller, dominee Bogardus en anderen met wie Loockermans in 1633 de overtocht maakte, op De Soutbergh aankwamen. Zie Frijhoff, Wegen van Evert Willemsz, p

11 diens dood in 1646 zijn partner, het jacht Wesel ten behoeve van hun handel. Dat contract verschaft ons de eerste handtekening die we van hem hebben: hij tekent als Gouert Lockemans. Drie dagen later, op 20 september, sluit hij een contract met David Provoost voor de aankoop van maïs van de Indianen voor een prijs die contractueel onder die van de WIC moest liggen. 23 Het was Goverts eerste profijtelijke transactie. Er zouden er nog vele volgen tot het ruime half miljoen gulden dat hij bij zijn dood naliet. Als klerk van de Compagnie moet Govert zorgvuldig de volgende stap in zijn strategie hebben voorbereid: een huwelijk met de juiste echtgenote. Govert was wat de Fransen een chaud lapin noemen en hij voelde herhaaldelijk seksuele nood op zijn eenzame tochten als woudloper, op zijn schepen, en in Nieuw Amsterdam zelf. Hij heeft daar zeker op gezinspeeld in zijn contacten met anderen. Zo beklaagde hij zich in 1647/48 bij zijn werkgever over de langdurige afwezigheid van zijn vrouw. In maart 1648 antwoordt zijn aangetrouwde neef en leerling Johannes Verbrugge hem vanuit Amsterdam: soo wenste wel dat ghy wat kanffer bij u hadt om de opstijginch des vlees een betye [beetje] te temperen, ick hadde gedacht wat te sturen in een pampiertje maer niet geen daen [gedaan] want ghy mochte quadt om geworden hebbe. 24 Kamfer werd vroeger op schepen en in gevangenissen gebruikt om de seksuele lust te onderdrukken. Verbrugge voegt er haastig aan toe: in klucht geschreven, maar de teneur is onmiskenbaar. Govert kon kennelijk ook niet goed tegen grappen daarover. Hij moet een opvliegende, soms onbeheerste man zijn geweest. We zullen dat nog nader zien. Hoe dan ook, in het najaar van 1639, 22 jaar oud, was Govert aan een echtverbintenis toe. Een jaar verder, op 9 februari 1641, ging hij in Amsterdam en een dag later in Haarlem in ondertrouw met de weduwe Ariaentje Jans, die een paar jaar ouder was dan hijzelf. Op dinsdag 26 februari 1641 werd het huwelijk in Amsterdam gesloten. 25 Govert wordt in het register varensgezel genoemd, wonend op de Prinsengracht te Amsterdam. Hij is dan nog geen zelfstandige koopman. Ariaentje was rond 1613 in Haarlem geboren als dochter van Jan Philipsz, bode op Zeeland, en van Lijsbeth Setten. Lijsbeths zuster Janneken was getrouwd met de koopman Gillis Jansz Verbrugge, de eigenaar en naamgever van wat in de loop van de jaren een van de grote handelsfirma s op Nieuw Nederland zou worden. 26 Ariaentje was ruim drie jaar eerder, op 19 juli 1637, in Amsterdam getrouwd met Jan Hendricksz van de Water, kapitein op het schip De Kalmar Sleutel, maar haar man kwam al in het voorjaar van 1638 bij een storm op zee in West-Indië om het leven. Zij was bij haar huwelijk hoogzwanger geweest want hun zoontje Hendrick werd al op 6 september 1637 in Amsterdam gedoopt. 27 Kort na diens geboorte trok de 24 jaar oude weduwe Ariaentje met haar zoontje, haar broer Philips Jansz en haar zuster Hester Jans naar Nieuw Nederland waar ze zich in Nieuw Amsterdam vestigden. Hester was net voor hun vertrek, op 1 december 1637, in Amsterdam getrouwd met Jacob Wolfertsz van Couwenhoven (ca ). Jacob was een zoon van Wolfert Gerritsz uit Hoogland in de provincie Utrecht, een van de eerste hoofdkolonisten van de WIC op Manhattan en later op het Lange Eiland [Long Island]; hij werd zelf ook een vooraanstaande landbouwer en kolonist, eigenaar van een bloeiende bouwerij, en vervolgens koopman en grondspeculant. In 1642 was hij kerkmeester in Nieuw Amsterdam en in 1649 werd hij met twee andere kolonisten door de burgerij afgevaardigd om de Staten-Generaal in 23 NYHM, I, p. 227, , New York Historical Society [NYHS], Stuyvesant-Rutherford Papers, 3:1 (Amsterdam, 24 maart 1648). 25 Stadsarchief Amsterdam [SAA], DTB, inv. no. 455/23, p. 12. Hij tekent als Gouert Loockemans, zij tekent niet. De data coresponderen met de aantekeningen in de familiebijbel Loockermans, thans in New York Public Library: 26 Over dit handelshuis en zijn activiteiten in Nieuw Nederland: Oliver A. Rink, Holland on the Hudson. An Economic and Social History of Dutch New York (Ithaca & Londen: Cornell University Press, 1986), p ; Jacobs, Een zegenrijk gewest, p , 183, SAA, DTB, inv. nr. 42, p

12 Den Haag een protestbrief tegen het wanbestuur van de Compagnie te overhandigen. 28 Ondernemende, zelfbewuste en kritische burgers, met andere woorden. Ariaentje had gehoopt dat haar eerste man zich bij hen in Nieuw Amsterdam zou vestigen. In afwachting daarvan was ze met haar zoontje bij haar zuster Hester Jans gaan wonen en daar moet Govert haar in die kleine kolonie regelmatig hebben ontmoet. 29 Maar toen de onverwachte dood van kapitein Van de Water die hoop de bodem insloeg, keerde Ariaentje met haar zoontje Hendrick weer naar haar geboortestad Haarlem terug. De volgorde van de gebeurtenissen is dan niet helemaal met zekerheid te reconstrueren maar de strekking laat aan duidelijkheid niets te wensen over. De Verbrugges hebben een hand in dit huwelijk gehad. Govert moet via Jacob van Couwenhoven en diens vrouw Hester Jans al in Nieuw Amsterdam in contact zijn gekomen met de handelsfirma van Ariaentjes oom Gillis Verbrugge. Hij zal de kansen hebben gezien die dat hem voor zijn handelsdrift bood, terwijl Gillis van zijn kant een scherp oog voor Goverts kwaliteiten had. In het najaar van 1640 trok Govert naar Holland. Bij zijn huwelijk woonde hij op de Amsterdamse Prinsengracht, mogelijk al in een arbeidsverhouding met Verbrugge die op diezelfde gracht gevestigd was. Nu Ariaentje weduwe was geworden kon hij zich in die firma inhuwen en hij heeft dat ook zonder dralen gedaan. 30 Netwerken van familieleden, vrienden zoals men die toen noemde, waren essentieel voor de overlevingskansen van een persoon, zeker als die, zoals in het geval van Govert, met lege handen was begonnen. 31 Door zijn huwelijk met Ariaentje kreeg Govert een moreel belang in het bedrijf van haar oom. Hij werd onmiddellijk agent van de firma Verbrugge. In het najaar van 1641 keerde hij met zijn vrouw en haar voorkind Hendrick van de Water aan boord van De Coninck Davit naar Nieuw Nederland terug. Ook Verbrugge s zoon Johannes was erbij. Hij was en bleef Goverts hulp, leerling en vertrouweling. Ariaentje was intussen opnieuw zwanger geworden, ditmaal van Govert zelf en keurig binnen de termijnen van het huwelijk. We weten uit het door secretaris Antonie de Hooges bijgehouden scheepsjournaal dat hun oudste dochter Marritje (Maria) Loockermans op 3 november 1641 aan boord van het schip werd geboren. 32 Op 1 december 1641, na aankomst van het schip in Nieuw Amsterdam, werd ze daar door dominee Bogardus gedoopt. Twee van de drie doopgetuigen waren naaste familieleden, namelijk Dirck Cors, een volle neef van Ariaentje die al in Nieuw Nederland woonde, en tante Anneke Loockermans die bij de geboorte op het schip aanwezig was geweest. Familieproblemen Deze Anna of Anneken Loockermans was Goverts jongere zuster. Ze was op 17 maart 1618 in Turnhout gedoopt en vermoedelijk dus anderhalf jaar jonger dan hij. Ze zullen elkaar na hebben gestaan. We kunnen ons voorstellen dat Govert in 1641, toen hij in Europa was, na 28 Vgl. J.H.P. Kemperink, De Van Couwenhovens en de stichting van Amersfoort op Long Island, in: Flehite. Tijdschrift voor verleden en heden van Oost-Utrecht 8 (1976), p ; M.S.F. Kemp, De herkomst van Wolfert Gerritsz, stamvader van de Amerikaanse familie Van Kouwenhoven, in: Jaarboek van het Centraal Bureau voor Genealogie 50 (1996), p SAA, ONA, inv. nr.1280, f. 69v-70r (25 mei 1639): zij zijn 17 maanden geleden uitgevaren naar de Virginias [Nieuw Nederland] en niet meer te voorschijn gekomen; Philips Jansz, bosschieter op De Eendracht, uitgevaren naar Nieuw Nederland, heet dood; Hester Jans leeft in Nieuw Nederland. 30 Zijn schoonmoeder Lijsbeth Setten, dochter van Set Corssen en Ariaentje Dircxdr, had een zuster Janneke die op 29 april 1612 te Haarlem in ondertrouw ging met Gillis Jansz van Brug. Daaruit 9 kinderen. Hun broer Cors Setten (of Stam) huwde in 1603 Annetje Gerrits, waaruit drie zoons: Set, Dirck en Arent Corssen Stam. 31 Zie hiervoor Luuk Kooijmans, Vriendschap en de kunst van het overleven in de zeventiende en achttiende eeuw (Amsterdam: Bert Bakker, 1997). 32 Volgens het aan boord gehouden journaal van Anthonij de Hooges, uitg. in A.J.F. Van Laer (trans. & ed.), Van Rensselaer Bowier Manuscripts. Being the Letters of Kiliaen van Rensselaer, , and Other Documents relating to the Colony of Rensselaerswijck (Albany: State University of New York, 1908), p

13 zijn huwelijk met zijn jonge vrouw naar Turnhout is gegaan om haar aan zijn familie te presenteren. Maar daar vond hij slechts problemen. Vader Jacob was al in 1636 overleden, in 1640 werd ook moeders sterfhuis geliquideerd. Zus Anneke, 22 jaar oud, stond er toen alleen voor, niets dwong haar in Turnhout te blijven. 33 Hetzelfde gold waarschijnlijk voor broer Pieter. Die was weliswaar in 1637 getrouwd en had een jaar later een zoontje Jacobus gekregen, maar van vrouw en kind horen we verder niets meer; denkelijk zijn beiden heel snel gestorven, misschien aan de pest die in die jaren bijzonder fel in Noordwest-Europa woedde. Intussen zat ook hun oudste broer Jan in de problemen. Hij moet chirurgijn zijn geweest maar had geen florissant ambacht. Bij de liquidatie van zijn sterfhuis in 1648 bleek het zwaar het schulden beladen. Zijn vrouw Catharina Degruyter was in 1636 overleden en had hem de zorg voor twee kleine kinderen nagelaten, Jacob, in 1641 negen jaar oud, en Pieter, toen zeven. Jan senior is vermoedelijk in 1641 hertrouwd want in juni 1642 werd zijn derde zoon Jan gedoopt. Maar toen was Govert al weer weg. In 1641 trof Govert in Turnhout dus een ontredderde familie aan, die rijp was voor een nieuw begin in een ander land. Behalve zijn vrouw en haar voorkind nam hij zijn broer Pieter en zus Anneke mee naar Nieuw Nederland. Het is mogelijk dat hij tegelijk de twee jonge zoontjes van zijn oudste broer Jan meenam om hem zo van de zorg voor twee jonge kinderen te ontlasten. De Pieter Loockermans die op 19 januari 1642, kort na aankomst in Nieuw Amsterdam, als doopgetuige optreedt, en opnieuw op 25 oktober 1648 bij de doop van een zoon van tante Anneke, kan namelijk zowel Goverts broer als zijn gelijknamige neefje zijn geweest. Maar het is waarschijnlijker dat ze eerst op rijpere leeftijd van huis vertrokken. We vinden hen in de jaren 1650, na Goverts laatste overtocht over de oceaan, gezamenlijk terug als pioniers in het hart van de pelshandel, het in 1652 gestichte dorp Beverwyck, huidig Albany. Ze zullen in 1651 op zijn schip De Bonte Koe mee naar Amerika zijn getrokken. Zeker Jacob, de oudste van de twee, had iets van de zucht naar avontuur en het karakter van oom Govert. 34 Pieter was een rustiger figuur, hij kreeg al in 1653 een grondbrief in het pas uitgelegde Beverwyck, werd timmerman en herbergier en was een pijler van de locale gemeenschap. Jacob moet twintig jaar oud zijn geweest toen hij zich rond 1652 als pelshandelaar in Beverwyck vestigde. In 1660 blijkt hij in dienst van Philip Pieterse ten behoeve van de pelshandel met de Indianen in de bossen, en in mei 1664 werd hij afgevaardigd voor onderhandelingen over een vredestraktaat tussen Indiaanse stammen. 35 Mogelijk is hij Cobus de Loper tegen wiens handelspraktijken de nieuwe gouverneur Richard Nicolls in 1665 beveelt op te treden. 36 Zeker was hij bepaald niet bang, en kende hij zijn talen. Dat ruwe karakter had ook zijn keerzijde. Op zondag 22 juli 1657 had hij blijkbaar zonder enige aanleiding Meuwis Hoogenboom, de knecht van Claes Hendricksen van Utrecht, ernstig verwond en voor zijn leven verminkt door een mes tot op het bot vanaf de linkerzijde van zijn voorhoofd tot zijn onderlip over zijn gezicht te halen. Zes dagen later werd hij om dit bekkensnijden een beruchte vechttactiek van jongeren beboet met 300 gulden (een 33 Ze bedankt en ontlast 23 april 1641 haar oom en momboir Goyvaert Lokermans voor de afrekening in 1640 van het beheer van haar goederen; ze was ook universele erfgename van haar tante Magreta (Margriet) die naar Zwolle (Overijssel) was getrokken. Zie Van Autenboer, De familie Lokermans, p. 116, 118, 120, Ik ben Dr. Janny Venema (New Netherland Research Center, Albany), veel dank verschuldigd voor haar hulp bij de verzameling van gegevens over de Loockermansen te Beverwyck/Albany. 35 Charles T. Gehring (trans. & ed.), Fort Orange Court Minutes (Syracuse, NY: Syracuse University Press, 1990), p Zie voor de troebelen onder de Indianen in dat jaar ook het relaas van de Franse jezuïet Jérôme Lalement, in: Dean R. Snow, Charles T. Gehring & William A. Starna (eds.), In Mohawk Country. Early Narratives about a Native People (Syracuse NY: Syracuse University Press, 1996), p Dennis Sullivan, The Punishment of Crime in Colonial New York. The Dutch Experience in Albany During the Seventeenth Century (New York enz.: Peter Lang, 1997), p. 210 (aldus in de Index, p. 351, maar andere identificatie op p. 314, noot 27). 13

14 jaarsalaris!) en betaling van smartengeld aan Meuwis en van alle kosten. Hij werd er tevens toe veroordeeld hard voor de betaling te werken. 37 Drie maanden later, op 17 oktober 1657, trouwde hij met Tryntie Claes. Zij moet hem hevig hebben liefgehad want ze betaalde al in januari 1658 een deel van zijn hoge boete. 38 Het huis dat hij in Beverwyck had gebouwd moest hij in 1659 weer verkopen wellicht voor het restant van de boete. 39 Maar daarna ging het hem voor de wind. Ook zijn vrouw was actief in de pelshandel. 40 Hij kocht en verkocht verschillende huizen, kreeg in 1682 een grondbrief, en kocht in 1674 de helft van een sloep die hij in partnerschap met Harmanus van Borsum op de Hudson exploiteerde. 41 Zijn contacten met Indianen bleven intensief. In 1685 reisde hij als kapitein met een compagnie van 30 man door Indiaans gebied, tot aan de Ottawa s, die hem twee jaar later als gijzelaar vasthielden. Hij stierf pas in Zijn dochter Caatje (Catharina) trouwde een van de actiefste kooplieden van het stadje, bakker Wessel ten Broeck, van wie vele befaamde Amerikanen aan de Oostkust afstammen. In 1685 werd Jacobs vrouw Trijntje zelf slachtoffer van mishandeling door twee inwoners van Albany toen zij met een Indiaanse vrouw maïs verhandelde. 42 Het was een gewelddadige samenleving en de Loockermansen hadden daar duidelijk hun aandeel in. Goverts eigen reputatie was al vanaf het begin verre van smetteloos. In juli 1640, toen Govert officieel nog in dienst van de WIC was, ook al had hij intussen zijn eigen handeltje opgezet, had de directeur van Nieuw Nederland, Willem Kieft, een strafexpeditie naar de stam van de Raritans aan de overzijde van de Hudson gestuurd omdat zij een sloep van de Compagnie hadden overvallen en vee gedood. De soldaten waren opgefokt tegen de Indianen en gebruikten buitensporig geweld, Govert Loockermans als eerste. Verschillende Indianen werden doodgeschoten en Govert nam zelf de broer van de sachem (het stamhoofd) gevangen. Hij had hem aan de mast vastgeboden zoals de Indianen dat zelf deden en hem vervolgens aen sijn mannelijcke lid met een gespleten hout seer mishandelt aen de mast staende. 43 Die zinloze foltering van een machteloos slachtoffer heeft de 23-jarige Govert de minachting van enkele vooraanstaande getuigen opgeleverd, onder ander van de intelligente kapitein David Pietersz de Vries die als een van de weinigen goed met de Indianen wist om te gaan en die ons het voorval heeft beschreven. Had Govert inderdaad zo weinig begrip voor de Indianen van wie al spoedig een deel van zijn inkomsten afhingen? Of moeten we die wrede mishandeling als een jeugdexces zien, een ondoordacht verlengstuk van de afschuwelijke oorlogservaringen uit zijn eigen Turnhoutse jeugd? 44 Het is wel zeker dat hij niet alleen een onverschrokken karakter maar 37 Gehring, Fort Orange Court Minutes, p. 322, 340; Sullivan, The Punishment of Crime, p Zijn echtgenote (naam ongenoemd) betaalt al op 18 januari 1658 een deel van de boete: Gehring, Fort Orange Court Minutes, p Testament van Jacob Loockermans en Tryntje Jans [= Claes] op 5 september 1685 voor notaris A.J. van Ilpendam: Jonathan Pearson (trans. & ed.), Early Records of the City and County of Albany and Colony of Rensselaerswijck (4 vol.; Albany: University of the State of New York, ), III, p Reconstructieschets van zijn huis ca in Janny Venema, Beverwijck, A Dutch Village on the American Frontier, (Hilversum: Verloren, 2003), p , Janny Venema (trans. & ed.), Deacons Accounts : First Dutch Reformed Church of Beverwyck/Albany, New York (Rockport, Maine: Picton Press, 1998), p (Tryn Claes). 41 Pearson, Early Records, III, p. 416, 452, Court Minutes, III, p David Pietersz de Vries, Korte historiael, ende journaels aenteyckeninge, van verscheyden voyagiens in de vier deelen des wereldts-ronde (Alkmaar: Simon Cornelisz Brekegeest, 1655) [Facsimile in: M. Visser (ed.), Straat- en bochtvaarders (Utrecht: De Haan, 1943)], p. 161; Jameson, Narratives of New Netherland, p Zie voor Goverts houding tegenover de Indianen verder: Mark P. Meuwese, For the peace and well-being of the country. Intercultural mediators and Dutch-Indian relations in New Netherland and Dutch Brazil (ongepubliceerde PhD Diss. Notre-Dame, Indiana, 2003), p Aldus de suggestie van Donna Merwick, The Shame and the Sorrow. Dutch-Amerindian Encounters in New Netherland (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2006), p

15 ook een opvliegend temperament had en niet voor geweld terugdeinsde als dat zijn belangen diende. Hij wist zijn eigen boontjes te doppen. In het najaar van 1647 werd Govert ervan verdacht bij de Zuidrivier een Indiaans opperhoofd te hebben gedood, maar hij verweerde zich met het argument dat hij de Indiaan alleen bedreigd had omdat deze met een pistool op zijn schipper had geschoten. 45 Toen midden in de nacht van 13 op 14 augustus 1654, tijdens het vuurwerk voor de Vrede van Westminster tussen de Republiek en Engeland, een dief een ruit bij hem insloeg en zijn huis binnensloop, greep Govert hem eigenhandig bij zijn kraag en bracht hem naar de gevangenis, vanwaar hij even later uit Nieuw Nederland verbannen werd. 46 Een andere episode uit zijn leven, een vlagincident waarover straks, toont hem als een even doortastende handelaar die pal staat voor zijn belangen. Juist door zijn grote actieradius als handelaar verwierf Govert zich de reputatie van een gewiekste en zelfbewuste koopman die zonodig het recht in eigen hand nam. Ook anderen merkten dat. Toen handelaar Govert Aertsen naar een nederzetting in Connecticut ging, vroeg men hem om in Nieuw Amsterdam een bewijs te halen dat hij niet Govert Loockermans was, zo bang was men daar voor de Turnhoutenaar. 47 Koopman en kolonist 48 Na zijn terugkeer naar Nieuw Amsterdam in de winter van 1641 zette Govert enkele welbewuste stappen om zijn bestaanszekerheid als kolonist in de Nieuwe Wereld te waarborgen. Al op 26 maart 1642 kocht hij samen met zijn partner Cornelis Leendertsen een bouwerij van de WIC op Manhattan aan de Oostrivier, en land in Breuckelen (Brooklyn), met andere woorden een boerenbedrijf. Hij liet dat door derden uitbaten. 49 Dat vormde zijn zekerheid in het moeilijke bestaan van pelshandelaar en vrij koopman wiens winst altijd ongewis was omdat ze niet alleen van de beverstand en de markt maar ook van de verhoudingen met en tussen de Indianen afhing. Het grondvestte ook zijn recht om als vrijhandelaar op te treden. Vervolgens kocht hij van de toen in Nieuw Amsterdam verblijvende Pilgrim Father Isaac Allerton het jacht De Goede Hoop, en in 1643 samen met hem een huis en twee erven aan de Heereweg (nu Broadway) op Manhattan. 50 Andere bezittingen werden aangekocht in 1651, 1656 en Met zijn jacht handelde hij op de Noordrivier en de Zuidrivier, maar de vrije handel met de Indianen op de Zuidrivier werd hem in maart 1644 door de WIC verboden. 51 Govert voelde zich toen in zijn vrijheid als koopman aangetast en door zijn vroegere werkgever getergd. Het zal een van de redenen zijn geweest waarom hij in het najaar het op 28 oktober 1644 geredigeerde rekest van de kolonisten tegen 45 NYHM, Vol. II: A.J.F. van Laer (trans. and ed.), Register of the Provincial Secretary, (Baltimore 1974), p. 212; Shorto, The Island at the Center of the World, p NYHM, Vol. V: Charles T. Gehring (trans. & ed.), Council Minutes (Baltimore: Genealogical Publishing Co., 1983), p (1-2 september 1654). Isaac Allerton (ca. 1585/ ) was een kleermaker uit Londen die tien jaar in Leiden had gewoond alvorens in 1620 met de Mayflower de overtocht naar Nieuw Engeland te maken; hij was een van de meest energieke emigranten en werd assistent van de gouverneur van Plymouth maar sloeg als handelaar zijn vleugels uit buiten Massachusetts. 47 Edwin M. Purple, Contribution to the History of the Ancient families of New York Loockermans, in: New York Genealogical and Biographical Record 8 (January 1877), p ; NYHM, Vol. IV: A.J.F. van Laer (trans. and ed.), Council minutes, (Baltimore 1974), p Zie voor de handelscontext: Claudia Schurmann, Seventeenth-Century Atlantic Commerce and Nieuw Amsterdam/New York Merchants, in: Hermann Wellenreuther (red.), Jacob Leisler s Atlantic World in the Later Seventeenth Century. Essays on Religion, Militia, Trade, and Networks [Atlantic Cultural Studies, 8] (Münster: LIT Verlag, 2010), p NYHM, Vols. GG, HH, II [Land papers], trans. & ed. Charles Gehring (Baltimore: Genealogical Publishing Company, 1980), p. 14 [GG 47]. 50 NYHM, II, p NYHM, II, p

16 de noodlottige politiek van directeur Willem Kieft clandestien mee naar patria nam en aan de kamer Amsterdam overhandigde. Daar kwam nog een ergernis aan de Noordrivier bij. Het reusachtige gebied rond het latere Albany was op dat moment een patroonschap genaamd Rensselaerwyck, dat wil zeggen een particulier domein met hoogheidsrechten vergelijkbaar met een feodale heerlijkheid. Het was in het bezit van de vermogende Amsterdamse juwelier Kiliaen van Rensselaer, die er een aantal boerderijen exploiteerde en de pelshandel in handen had. 52 Vóórdat het dorp Beverwyck ontstond was het aan de Noordrivier gelegen Fort Oranje daar het bestuurscentrum van geweest. Nicolaas Coorn zetelde op dat moment als vertegenwoordiger van Rensselaer in het fort. Toen Govert Loockermans met zijn jacht De Goede Hoop en negen man bemanning in juli 1644 langs Beeren Eiland in Rensselaerswijck voer, sommeerde Coorn hem om de vlag te strijken. Govert riep terug: Voor wie? Waarop Coorn: Voor het stapelrecht van Rensselaerswyck, dus om te erkennen dat de patroon daar de baas was. En Govert weer: Ik strijk hem voor niemand anders dan de prins van Oranje en voor mijn overheden. Coorn schoot daarop een kanon af. De eerste kogel ging door het grote zeil, het tweede schot miste, maar het derde, door een Indiaan met een geweer afgevuurd, schoot een kogel door de prinsenvlag, nauwelijks een voet boven het hoofd van Govert die de vlag omhooghield. Govert voer verder, zonder bij Coorn verhaal te halen. Maar hij liet het incident in Nieuw Amsterdam grondig documenteren. In oktober werd Coorn veroordeeld tot vergoeding van de geleden schade. 53 We zien Govert Loockermans hier als een zelfbewuste en onverschrokken ondernemer die weigert te buigen voor de pretenties van anderen, zijn rechten kent, en dat recht ook weet te halen. Hij houdt de prinsenvlag zelf uitdagend boven zijn hoofd. Alleen de prins zelf erkent hij als zijn superieur, wat in feite een regelrechte uitdaging was niet alleen aan Rensselaer maar ook aan de WIC. Govert gedroeg zich als een koopman die boven de wet stond en alleen zijn eigen belang volgde. Geen wonder dat Washington Irving in zijn Knickerbocker s History of New York (1809) bijna een mythische betekenis aan deze gebeurtenis heeft gegeven: hier vindt Amerika zichzelf als land van de vrijheid uit! In latere jaren werd Govert zowel door directeur Stuyvesant, als door de gouverneurs van Nieuw Zweden en Nieuw Engeland herhaaldelijk verweten dat hij tegen de regels in wapens en munitie aan de Indianen verkocht en zo het risico op oorlog vergrootte. Aldus in mei 1648, toen de Indianen op het Lange Eiland, aan de Zuidrivier en aan de Verse Rivier (de Connecticut) tot zijn afnemers behoorden. 54 Zijn handel dekte daarmee zo ongeveer het hele kustgebied van Nieuw Nederland. We weten trouwens dat hij daartoe de kustbeschrijving gebruikte die Johannes de Laet, de Leidse geleerde van Vlaamse herkomst en directeur van de WIC, in diens Nieuwe Wereldt ofte Beschryvinghe van West-Indien (1625) gegeven had. 55 Govert bestreed de klachten zelf resoluut. Hij liet zijn scheepsgezellen verklaren dat hij tijdens zijn reizen langs de kust in oktober-november 1647 geen munitie en geweren aan de Indianen had verkocht. 56 Maar het is onwaarschijnlijk dat we hem op zijn woord mogen geloven, daarvoor zijn de bronnen te eenduidig in zijn nadeel. 52 Janny Venema, Kiliaen van Rensselaer ( ): Designing a New World (Hilversum: Verloren, 2010). 53 NYHM, II, p (verklaring op Goverts verzoek door negen medeschepelingen onder wie Johannes Verbrugge, oud 20 jaar, zoon van zijn handelspartner, 5 juli 1644). 54 NYHM, Vol. III: A.J.F. van Laer (trans. and ed.), Register of the Provincial Secretary, (Baltimore: Genealogical Publishing Company, 1974), p (28 september 1648); Charles T. Gehring (trans. & ed.), Peter Stuyvesant, Correspondence (Syracuse: Syracuse University Press, 2000), p (28 en 31 mei 1648), 37 (20 augustus 1648), 106 (21 maart 1651); Sullivan, The Punishment of Crime, p Aldus Govert Loockermans in een brief aan de reders van De Valckenier, 27 mei 1648: NYHS, Stuyvesant- Rutherford Papers, 3:6. 56 NYHM, III, p (8 september 1648). 16

17 Govert voer in die jaren nog enkele malen als koopman tussen Nieuw Nederland en Holland heen en weer. Eerst weer in 1644, kort na het vlagincident, vervolgens in september 1646 met zijn vrouw Ariaentje, haar zoontje Hendrick en de twee dochters Marritje en Jannetje die ze intussen bij Govert had gekregen. 57 Ariaentje, die al voor de tweede keer uit Nieuw Nederland terugkeerde, kon in die nog primitieve en ruwe kolonie kennelijk niet aarden, of misschien speelde haar gezondheid haar parten. Het is ook mogelijk dat zij voor haar kinderen beter onderwijs zocht dan het primitieve schooltje in Nieuw Amsterdam. Zij was een stadsmeisje uit een familie met ambitie. Hoe dan ook, Govert verblijft aanvankelijk bij haar in Amsterdam; in een akte van maart 1647 wordt hij daar een vrije (dus niet aan de WIC gebonden) koopman varende op Nieuw Nederland genoemd. Maar hij vergeet zijn handel niet. Op 17 april van dat jaar wordt hij door Gillis Verbrugge en andere reders van het schip De Valckenier in dienst genomen als oppercommies om voor hen langs de kust en de rivieren van Noord-Amerika koophandel te drijven, voor een salaris van 60 Carolusguldens per maand. Hij nam zelf aan de maatschap deel voor een achtste part, te weten 1000 Carolusgulden. Dat maakte hem zowel tot bediende als tot eigenaar. 58 Die dubbele strategie is kenmerkend voor Govert, die zich steeds tegen mogelijk onheil wist in te dekken. Hij werd per saldo de winnaar van bijna elk conflict en bood alle tegenspoed het hoofd. Tien dagen later vertrok hij. Het was de laatste maal dat hij Ariaentje zou zien. Op 28 juni 1647 kwam hij opnieuw op Manhattan aan, waar hij samen met zijn aanverwant Willem de Key in beverbont handelde; Govert hoopte zelf maar liefst tweeduizend beverhuiden naar Holland te kunnen sturen, en nog eens vijfduizend van Willem de Key. 59 Feitelijk verhandelde hij van alles en nog wat: pelzen en wapens zo goed als ijzer, en planken en stokvis zo goed als katoen en suiker. 60 Op 8 oktober vertrok De Valckenier vanuit Manhattan naar de Zuidrivier, maar Govert kon zijn vrouw niet missen. Eind 1647 sprak hij de hoop uit dat ze al op zee was om over te komen. 61 Het had haar derde overtocht moeten zijn maar haar neef Johannes Verbrugge antwoordde Govert uit Amsterdam dat ze helemaal ontsteld over die vraag was en niet wist wat te doen. Hoewel pas 35 jaar oud, leed ze hevig aan graveel (nierstenen) en aan quelling in het hooft (een tumor of migraine?). Bovendien had ze de zorg voor haar drie jonge kinderen, 11, 7 en 5 jaar oud. Ze durfde niet opnieuw de overtocht te maken en vroeg haar man daarom naar Holland terug te keren. 62 Zij overleed nog in datzelfde jaar en werd op 23 oktober 1648 in de Westerkerk te Amsterdam begraven NYHM, II, 212 (maart 1644) (5 juli 1644), (16 juli 1644: volmacht aan Oloff Stevensen en Jacob Wolfertsz van Couwenhoven om zijn zaken in zijn afwezigheid waar te nemen); NYHS, Stuyvesant Family Collection, brief van Gillis Verbrugge aan Govert Loockermans, Amsterdam 18 april 1646: dank voor zijn brief van 4 april uit Plijmuijden (Plymouth). 58 SAA, ONA, inv. nr. 1294, f. 34 (13 maart 1647); 1341, f. 25v-26 (17 april 1647). 59 Willem de Kaij, van Haarlem ( Haarlem 3 januari 1625, zoon van Abraham Lievensz [zoon van Lieven de Key (ca ), befaamd bouwmeester en stadssteenhouwer te Haarlem] en Abigael Rijgoots, was te Nieuw Amsterdam op 24 februari 1647 gehuwd met Trijn Roelofs, dochter van Roelof Jans en Anneken Jans die een zuster van Marritgen Jans was; hij vóór 16 september NYHS, Stuyvesant-Rutherford Papers, 1:1 (ongedateerd), 2:3 (aan Govert Loockermans, 27 april 1647), 2:4 (Govert Loockermans aan Gillis Verbrugge en zijn zoon Seth, zijn cosijn, 2 augustus 1647: heeft planken en stokvishout als vracht); NYHM, III, p (Govert Loockermans verbindt zich een partij katoen en suiker met De Valckenier naar Amsterdam te vervoeren, 12 april 1649), (ijzer, ). Slavenhandel schijnt Govert Loockermans niet systematisch te hebben bedreven. Wel kocht hij in 1652 slaven van het buitgemaakte Spaanse schip St. Anthoni, en had hij een slaaf in dienst maar die liet hij bij diens huwelijk in 1663 vrij, aldus Jacobs, Een zegenrijk gewest, p NYHS, Stuyvesant-Rutherford Papers, 2:7a (21 december 1647). 62 Ibid., 3:1 (Johannes Verbruggen [cosijn] aan Govert Loockermans, 24 maart 1648); 3:2 (Seth Verbrugge aan Govert Loockermans, 26 maart 1648). 63 NYHS, Stuyvesant-Rutherford Papers, 4:2 (Gillis Verbrugge aan Govert Loockermans, 1649: condoleantie); 4:6 (Govert Loockermans aan Gillis Verbrugge 24 augustus 1649: heeft overlijdensbericht van zijn vrouw ontvangen). Begrafenis van Aeriaentien Loockmans: SAA, DTB, digitaal nummer NL-SAA

18 Govert lijkt niet de behoefte te hebben gevoeld om snel haar graf te bezoeken en de kinderen op te halen. Eerst twee jaar later, in 1650, gaat hij opnieuw naar Holland. Op 18 maart 1651 vertrekt hij met De Bonte Koe weer uit Amsterdam, ongetwijfeld in gezelschap van Ariaentjes drie kinderen, die tijdelijk door hun oom Gillis Verbrugge of andere familieleden in Amsterdam verzorgd zullen zijn, en vermoedelijk met zijn neefjes Jacob en Pieter. In juni 1651 komt Govert in Nieuw Amsterdam aan waar hij zich dan definitief vestigt. Hij is 35 jaar oud, heeft de zorg voor een groeiend gezin, en komt vanaf dat moment naar voren als een gezeten burger met gevestigde belangen, die hij met meer kalmte dan voorheen waarneemt en verdedigt. Na afloop van zijn dienstcontract met de Verbrugges dreef hij voor eigen rekening handel, maar hij bleef profiteren van zijn contacten met Amsterdam en de Engelsen. Zo werkte hij tevens als agent voor Isaac Allerton, zijn oude partner, dan als koopman in Nieuw Engeland gevestigd. Aan de lening van ruim vijfduizend gulden die de magistraat van Nieuw Amsterdam in 1653 uitschreef voor de verdediging tegen de Engelsen droeg hij 150 gulden bij. Daarmee behoorde hij tot de twaalf hoogst aangeslagenen, dus de twaalf rijksten, zij het nog niet de echte top. 64 Hij bouwde zich een nieuw huis aan het waterfront, en nam voorzichtig enkele bestuurlijke verplichtingen op zich maar steeds met mate, want Govert was het tegendeel van een gezeten regent en hij wist dat flexibiliteit en wendbaarheid een hoofddeugd van de koopman is. 65 Al vanaf september 1647 was hij als een van de drie meest vooraanstaande en kritische kooplieden lid van de Raad van Negen, een door de burgerij afgedwongen organisme dat tegenwicht bedoelde te bieden tegen de politiek van de directeur en de WIC maar later tegelijk als hun informant optrad. 66 In 1649 heet hij naast de advocaat Adriaen van der Donck hoofdondertekenaar van het Vertoogh van Nieu-Nederlandt, het uitvoerig gedocumenteerde protest van de kolonisten tegen de WIC dat de verhoudingen in de kolonie grondig zou beïnvloeden. 67 In 1656 en 1660 was hij schepen van de stad Nieuw Amsterdam, in 1663 en 1664 weesmeester, in 1668 luitenant van de burgermilitie. Van 1656 tot 1665 was hij tien jaar lang kerkmeester. Kortom, Govert was een steunpilaar van de lokale gemeenschap geworden en toegetreden tot de regentenelite. Maar vermoedelijk was het Stuyvesants constante animositeit die zijn verkiezing tot burgemeester verhinderde, ook al stond hij driemaal op de rol. 68 In 1670 of 1671 moet hij onverwacht zijn gestorven op een ons onbekende datum, want hij liet, volstrekt ongebruikelijk voor een vermogende koopman, geen testament na. De afwikkeling van zijn nalatenschap, de fameuze Loockermans Estate, tussen de verschillende rechthebbenden of vermeende rechthebbenden is een verhaal op zich waarvoor hier geen ruimte is, omdat ze zich afspeelt in de jaren na de machtsovername door de Engelsen. Er ging niet alleen veel geld in om maar er waren ook enkele uitgelezen, waardevolle grondstukken in Nieuw Amsterdam en elders. Die nalatenschap is de aanleiding geworden tot een echte machtsstrijd tussen twee politieke clans, waarvan de scheidslijn dwars door de groep nazaten en hun verwanten heenliep. Sleutelfiguur in dat verhaal werd de tweede 64 Jacobs, Een zegenrijk gewest, p ; Jacobs, The Colony of New Netherland, p Zie voor de ligging van zijn bezittingen, ingetekend op de stadsplattegrond van 1660 door landmeter Jacques Cortelyou waarvan een kopie bekend staat als het Castello Plan : I.N. Phelps Stokes, The Iconography of Manhattan Island, (6 delen; New York: Arno Press, 1967), II, p , 66 De raad bestond uit drie burgers, drie boeren en drie kooplieden (behalve Govert Loockermans nog Augustijn Heermans en Arnold van Hardenberg). Vgl. voor de oprichting: NYHS, Stuyvesant-Rutherford Papers, 2:7a (Govert Loockermans aan Gillis Verbrugge, 21 december 1647). 67 Aldus Stuyvesant aan Andries Hudde, commies aan de Zuidrivier, 1650, in: Charles Gehring (trans. & ed.), NYHM, Vols. XVIII-XIX: Delaware Papers, Dutch Period (Baltimore: Genealogical Publishing Company, 1981), p Cf. Dennis J. Maika, Leadership in Manhattan s Merchant Community: Office-Holding Patterns and the Persistence of a Merchant Elite [International seminar on the history of the Atlantic World, : Working Paper No ] (Cambridge MA, Harvard University, 2002), p. 10,

19 echtgenoot van Goverts stiefdochter Elsie Tymens, Jacob Leisler ( ). 69 Zijn grote tegenstander was Nicholas Bayard ( ?), de broer van Balthasar Bayard die met zijn halfzus Marritje Loockermans was getrouwd. 70 Nicholas was na hevig verzet tegen de Engelse heerschappij in 1675 juist een trouwe aanhanger van het Engelse bestuur geworden. Leisler was een Duitser van geboorte met een carrière die op die van Govert lijkt, zij het in alle stadia een treetje hoger. Opgeleid als militair, ging hij als officier in dienst van de WIC in 1660 naar Nieuw Nederland; hij werd daar koopman, handelde er in tabak en slaven uit Curaçao; hij was een actief lidmaat van de gereformeerde kerk, werd kapitein van de burgermilitie en bekleedde enkele publieke functies. 71 In 1689, toen de Nederlandse stadhouder Willem III bij de Glorious Revolution koning van Engeland was geworden, organiseerde hij een rebellie tegen de Engelse factie onder Bayard en de aanhangers van koning Jacobus II die aarzelden de nieuwe Nederlandse koning te erkennen. De (vooral Nederlandse en gereformeerde) oppositie koos Leisler tot gouverneur van New York, maar merkwaardig genoeg werd hij op 20 maart 1691 als rebel gearresteerd door de nieuwe gouverneur Henry Sloughter, hoewel die juist door de nieuwe koning was benoemd. Op 16 mei van dat jaar werd hij samen met zijn schoonzoon Jacob Milborne wegens hoogverraad opgehangen en vervolgens onthoofd, alvorens in 1695 door het Engelse Parlement weer te worden gerehabiliteerd Een groeiende familie 73 Govert was intussen voor de tweede maal getrouwd, ditmaal met een meisje uit Noorwegen, Marritje Jans geheten. Zij was de dochter van vroedvrouw Trijn Jonas en een jongere zus van Anneke Jans, de weduwe van de kort tevoren bij een schipbreuk omgekomen predikant Everardus Bogardus. Marritje woonde al bijna twintig jaar in Nieuw Nederland. Ze was al ruim veertig jaar oud en zeker acht jaar ouder dan Govert. Ze was zelf al tweemaal eerder getrouwd, eerst met een timmerman, daarna met een scheepstimmerman, belangrijke technische beroepen in die nog geheel uit hout gebouwde havenstad, zo ongeveer als nu dat van een architect. Marritje bracht uit haar eerdere huwelijken grondbezit en huizen aan het rivierfront in, bij huidig Hanover Square en Wall Street gelegen. Van haar eerste echtgenoot Tymen Jans had Marritje een dochter Elsie Tymens, op dat moment ongeveer 15 jaar oud; van haar tweede man Dirck Cornelisz van Wensveen had ze 69 David William Voorhees, Leisler s Pre-1689 Biography and Family Background, in: De Halve Maen 62:4 (1989), p. 1-7; id., The fervent Zeale of Jacob Leisler, in: The William and Mary Quarterly, 3d Series, 51:3 (July 1994), p Adrian Howe, Nicholas Bayard, in: American National Biography [ANB], 2 (New York & Oxford: Oxford University Press, 1999), p Zie voor zijn persoon en de context: Wellenreuther, Jacob Leisler s Atlantic World. 72 Zie voor Leisler s rebelie voorts: Randall Balmer, Traitors and Papists: The Religious Dimensions of Leisler's Rebellion, in: New York History 70 (October 1989), p ; Donna Merwick, Being Dutch: An Interpretation of Why Jacob Leisler Died, in: ibid., p ; Firth Haring Fabend, According to Holland Custome : Jacob Leisler and the Loockermans Estate Feud, in: De Halve Maen 67:1 (1994), p. 1 8; Peter R. Christoph, Social and Religious Tensions in Leisler's New York, in: ibid., 67:4 (1994), p ; Cathy Matson, Merchants and Empire: Trading in Colonial New York (Baltimore, Md.: Johns Hopkins University Press, 1998); Simon Middleton, From Privileges to Rights: Work and Politics in Colonial New York City (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2006), p In Nieuw Nederland komt ook nog een mij verder onbekende Balthus Loockermans voor, vermoedelijk een soldaat van de WIC aangezien twee sergeanten van de WIC als doopgetuigen optreden. Uit zijn huwelijk met Engeltje Hendricks (niet in Nieuw Amsterdam gesloten) werden twee kinderen geboren die in Nieuw Amsterdam werden gedoopt: Jacob Loockermans, 28 mei 1662 (getuigen: Pieter Janszen [misschien Loockermans?], Paulus [Jacobsz] Truck [uit Den Haag], & Annetie Hendricks), en Jannetje Loockermans, 14 oktober 1663 (getuigen: Harmen Martensen en Otto Grim sergianten, & Annetje Hendricks). Op grond van de vernoeming kan een relatie met de Turnhoutenaren worden verondersteld maar het is niet duidelijk hoe. 19

20 een zoontje Cornelis, toen ruim twee jaar oud. 74 Door zijn tweede huwelijk zag Govert zich dus ineens geconfronteerd met een gezin van vijf opgroeiende kinderen uit vier verschillende huwelijken, waaronder slechts twee van hem zelf. De verantwoordelijkheid voor die plotselinge kinderschaar moet een van de motieven zijn geweest voor het rustiger getij waarin hij zich nestelde. Hij kon zich dat ook permitteren nu hij enerzijds zijn economische belangen veilig had gesteld en bezig was een flink fortuin te vergaren, anderzijds een stevig netwerk van verwanten en relaties had opgebouwd. In de gangbare geschiedschrijving wordt over dat milieu vaak geschreven alsof het om een culturele elite met een hoogstaande beschaving ging, met een Franse saloncultuur en een Europese omgangsstijl. Dat lijkt me flink overdreven. Het waren boeren, ambachtslieden, winkeliers en kooplieden grote boeren en succesvolle kooplieden, zeker, maar onvergelijkbaar met de politieke en economische elites van de grote Europese handelssteden en hun levensstijl. In Europa zou Govert door zijn fortuin, hoe opzichtig ook in Amerika, toen wellicht tot de middenklasse van internationaal opererende kooplieden hebben behoord, niet tot de echt schatrijke bovenlaag waarvan het fortuin het miljoen gulden overschreed een bedrag dat in onze geldwaarde gerust met een factor 10 tot 40 mag worden vermenigvuldigd, afhankelijk van de bestedingssector. Die kleine Nieuw-Amsterdamse elite veramerikaniseerde stukje bij beetje en mat zich geleidelijk een eigen koloniale cultuur aan. De leden ervan handelden bepaald niet altijd naar Europese hofnormen, vaak waren ze ruw en onbeschaafd zoals Govert zelf in zijn jonge jaren. Al evenmin hadden ze een duidelijke culturele missie voor ogen. Van hun leescultuur weten we bijvoorbeeld nauwelijks iets. Govert zelf blijkt vanaf zijn jonge jaren gealfabetiseerd, maar van nogal wat andere familieleden uit de eerste generaties is dat veel minder duidelijk. En van geen van de familieleden uit de eerste generaties hebben we een betrouwbaar portret. 75 Bij Marritje Jans kreeg Govert in 1652 eindelijk een eigen zoon, Jacob. Die volgde uiteindelijk echter niet de voetstappen van zijn vader, overleden toen hij 19 jaar oud was. Jacob had niets met handel, misschien had zijn vaders energie, ja verbetenheid op dat gebied het hem wel doen tegenstaan, of misschien was hij gewoon een meer ambachtelijk of intellectueel ingestelde jongeman. Hij werd opgeleid door de belangrijkste chirurgijn van Nieuw Amsterdam, Mr. Hans Kierstede, die in de Dertigjarige Oorlog uit het verwoeste Maagdenburg naar Nieuw Nederland was gevlucht en daar met een nichtje van Marritje Jans was getrouwd. Diens eigen zoon Hans Kierstede Junior was getrouwd met Jacobs Loockermans halfzuster Jannetje Loockermans, Goverts tweede dochter uit zijn eerste huwelijk. Het netwerk trok zich hier dus duidelijk samen. Jacob deed afstand van zijn erfrecht ten gunste van zijn zwager Jacob Leisler, de echtgenoot van Goverts stiefdochter Elsie Tymens. Hij leefde al in 1678 als chirurgijn in Maryland en werd daar planter en magistraat van Dorchester County, waar hij op 17 augustus 1730 stierf. Van hem stammen alle latere Amerikaanse Loockermansen af. 76 In New York 74 De nalatenschap van Dirck Cornelisz van Wensveen wordt op 18 augustus 1649 geliquideerd. Daarbij treden Govert Loockermans en Jacob van Couwenhoven als voogden van Marritgen Jans op, Machghyel (Michiel) Jansz en Olof Stevensz [van Cortlandt, man van Anneken Loockermans] als voogd van zijn zoon Cornelis Dircksz van Wensveen: NYHM, III, p Er bestaan geen portretten die aanwijsbaar vóór 1664 teruggaan; vgl. R.E.O. Ekkart, Vroege portretkunst in Nieuw-Nederland, in: Jaarboek van het Centraal Bureau voor Genealogie, 36 (1982), p ; James Thomas Flexner, American Painting: First Flowers of Our Wilderness (Boston: Houghton Mifflin Company, 1947), p Het oudste betrouwbare Loockermans portret is vermoedelijk dat van Goverts achterkleinzoon Vincent Loockerman, Sr., planter in Dover, Delaware ( ), door John Hesselius rond 1750 geschilderd; afgebeeld in LaPrad, Thinking locally, p Nadere gegevens over dit nageslacht in: Bogardus, Dear Cousin, chart no. 10. Jacob zou tenminste 62 jaar oud zijn geweest bij de geboorte van zijn jongste zoon Thomas. De gegevens over dit huwelijk zijn echter onvolledig. 20