Vermeende signalen van seksueel misbruik

Transcriptie

1 Vermeende signalen van seksueel misbruik Paul van den Eshof & Nicole Nierop (coördinatoren) Landelijke Expertisegroep Bijzondere Zedenzaken Utrecht,

2 Overzicht onderwerpen Inleiding De psychologie rond de aangifte Landelijke Expertisegroep Bijzondere Zedenzaken Geloofwaardigheid Motieven achter valse beschuldigingen Verkeerde interpretatie van signalen Hulpverlening

3 Vier kanttekeningen Op het gebied van seksuele perversiteiten is alles mogelijk. De omstandigheden waaronder seksueel misbruik aan het licht komt, maken bovendien duidelijk dat veel ellende voor de buitenwereld verborgen kan blijven. Een aangifte van seksueel misbruik is voor een onschuldige verdachte een dramatische gebeurtenis, zelfs indien zijn onschuld achteraf kan worden aangetoond. Het is vrij gemakkelijk om achteraf (de kwaliteit van) een opsporingsonderzoek te bekritiseren.

4 Problematiek jaren negentig Sterk slachtoffergerichte (empathische) benadering Deskundigen die ter terechtzitting tegenover elkaar staan. Er werd weinig (tot geen) rekening gehouden met: - mogelijk valse aangiften (taboe) - invloed van therapeuten en hulpverleners - eventuele persoonlijkheidstoornissen van aangevers - de psychologie rond de aangifte

5 De psychologie rond de aangifte Up-via down Vanuit een ogenschijnlijk zwakke positie oefent men feitelijk macht uit over anderen. In sommige gevallen heeft men hierdoor volledige controle over de situatie. Het is moeilijk om zonder gezichtsverlies terug te komen op een eerder (met stelligheid) ingenomen standpunt. Met name als een empathische relatie in het geding is!

6 Landelijke Expertisegroep Bijzondere Zedenzaken Ingesteld door het College van procureurs-generaal Aanwijzing opsporing en vervolging inzake seksueel misbruik Doel: het tijdig onderkennen van valse beschuldigingen Opdrachtgever is officier van justitie Consultatie is in bepaalde gevallen verplicht

7 Deskundigheidgebieden Expertisegroep (LEBZ) Klinische psychologie, orthopedagogiek Cognitieve psychologie, rechtspsychologie Zedenexpertise Recherchepsychologie Soms wordt doorverwezen naar een ander deskundige: bijvoorbeeld een forensisch arts

8 Landelijke Expertisegroep Bijzondere Zedenzaken Verplicht: Herinneringen aan seksueel misbruik van voor de derde verjaardag Ritueel misbruik Hervonden herinnering aan seksueel misbruik (al dan niet na therapie) Facultatief: Seksueel misbruik in echtscheidingsituaties Groepsverkrachtingen met onbekende daders Misbruik dat langer dan acht jaar geleden zou hebben plaatsgevonden

9

10 Emoties kunnen misleidend zijn Er zijn aangevers die verschrikkelijk overstuur zijn en heel erg moeten huilen, terwijl achteraf blijkt dat ze over alles hebben gelogen. Het komt voor dat een kind in een studioverhoor niets vertelt over seksueel misbruik, terwijl uit kinderporno blijkt dat het kind ernstig seksueel is misbruikt.

11 GELOOFWAARDIGHEID Ik geloof dat het is gebeurd. Ik geloof het slachtoffer. Geloof je haar verhaal? Ik geloof niet dat ik aan haar verklaring twijfel? Ik geloof er niks van! Wilt u de geloofwaardigheid beoordelen?

12 GELOOFWAARDIGHEID Ik geloof dat het is gebeurd. Ik geloof het slachtoffer. Geloof je haar verhaal? Ik geloof niet dat ik aan haar verklaring twijfel? Ik geloof er niks van! Wilt u de geloofwaardigheid beoordelen?

13 Gevaar van gevoel, geloof : confirmation bias: De neiging tot het zoeken en interpreteren van evidentie op een wijze die een al bestaande overtuiging, verwachting of hypothese bevestigt. (Crombag, 2010) Alleen oog hebben voor gegevens die je mening bevestigen. Het gaat niet om wat je gelooft, het gaat om feiten.

14 Beoordelen van zedenzaken door deskundigen De jurist (rechter, officier van justitie): bepalen van de betrouwbaarheid Dagelijkse spraakgebruik: Geloofwaardigheid De rechtspsycholoog: Het bepalen van de validiteit De impliciete vraag: Is het wel of niet gebeurd?

15 Het beoordelen van zedenzaken: beweringen en feiten Het opsporingsonderzoek: Worden beweringen van aangever onderbouwd met feiten? De deskundige in het opsporingsonderzoek: Wetenschappelijke kennis gebruiken bij het interpreteren van gegevens en het vaststellen van de feiten. Beweringen > wetenschappelijke kennis > feiten Voorbeelden: kwaliteit studioverhoor, werking van het geheugen, waarneming door getuigen, interpretatie letsel, kwalificeren geseksualiseerd gedrag.

16 Vonnis Rechtbank Alkmaar Rechtbank is van oordeel dat aangifte aspecten vertoont van hervonden herinneringen. Consultatie van LEBZ was vereist. De verklaring van aangeefster geeft geen volstrekte duidelijkheid m.b.t. de vraag of er sprake is van hervonden herinneringen of tijdelijk weggestopte herinneringen. Juist daarom is de rechtbank van oordeel dat de expertise van de LEBZ in dit geval als basis had moeten dienen voor eventuele vervolging en aanhouding van de verdachte. Verdachte is derhalve aangehouden in strijd met de Aanwijzing.

17 Vonnis Rechtbank Alkmaar (vervolg) Proces-verbaal van politie is binnengekomen ten parkette op en de dagvaarding is uitgegaan op De rechtbank acht dit een ernstig verzuim nu het hier een inmiddels dertigjarige verdachte betreft die in de ten laste gelegde periode tussen de 13 en 15 jaar oud was, hetgeen voor het OM reden had moeten zijn om de vervolging snel en efficiënt ter hand te nemen. Alles overwegend is de rechtbank van oordeel, dat de beide verzuimen van het Openbaar Ministerie een dusdanige ernstige inbreuk op de beginselen van een goede procesorde vormen, dat hier slechts de sanctie past van niet-ontvankelijkverklaring van de officier van justitie in de vervolging.

18 Hoge Raad, 3 april 2012, 10/01265 Het oordeel van de Rechtbank en het Hof dat de niet-naleving van de bedoelde Aanwijzing op deze punten een zodanig ernstig vormverzuim oplevert dat dit moet leiden tot de nietontvankelijkheid van het OM in de vervolging getuigt niet van een onjuiste rechtsopvatting. Dat oordeel is niet onbegrijpelijk en het is toereikend gemotiveerd.

19 Verschil tussen LEBZ en andere deskundigen LEBZ adviseert de officier van justitie voorafgaand aan de vervolgingsbeslissing: onderzoek kan worden voortgezet of tijdig worden stopgezet. In de LEBZ bestaat niet alleen uit psychologen en orthopedagogen; zedenrechercheurs spelen belangrijke rol In geval van voortzetten: de LEBZ geeft (ook) adviezen over het rechercheonderzoek. In geval van stopzetten: de beschuldigde die onschuldig is wordt gespaard.

20 TABEL MET CONCLUSIES Voldoende informatie Onvoldoende informatie Voldoende aanwijzingen Ernstige tekortkomingen Nader onderzoek zinvol Nader onderzoek zinloos VERVOLGEN STOPPEN ONDERZOEK VOORTZETTEN STOPPEN

21 Onjuiste aangiften DRAAIEN LIEGEN GELOVEN

22 Scenario Analyse Model MISLEIDING EN MISVERSTANDEN BIJ ONJUISTE BESCHULDIGINGEN Wel seksueel contact Geen seksueel contact Spijt Vertekening Interpretatie door anderen Bewust van onjuistheid Specifiek belang Wraak Alibi Aandacht Onbewust van onjuistheid Onjuiste interpretatie van: gedragingen of feiten dromen of beelden klinische gegevens medische gegevens Achterliggende factoren: conflicten psychische en/of sociale problemen bezorgdheid

23 VALSE AANGIFTE ONJUISTE BESCHULDIGINGEN GEEN SEKSUEEL CONTACT: MISLEIDING Specifiek belang Wraak Omgangsregeling Chantage Represaille voor krenking of woede Alibi Aandacht Verklaring voor afwezigheid Verklaring voor ongewenste zwangerschap Maatschappelijke erkenning Slachtofferschap als verklaring voor eigen problemen

24 ONJUISTE BESCHULDIGINGEN: WEL SEKSUEEL CONTACT Spijt Spijt van seksueel contact Spijt van seksuele handelingen Vertekening Vrijwillig contact achteraf geïnterpreteerd als onvrijwillig Onvrijwillig contact op onderdelen overdreven ten behoeve van geloofwaardigheid Interpretatie door anderen Doktertje spelen van kinderen door anderen geïnterpreteerd als seksueel misbruik Seks tussen verstandelijk gehandicapten door anderen geïnterpreteerd als seksueel misbruik

25 Krantenbericht: onrust in Heerle (1) 'Seksueel misbruik door drie kleuters in Brabant.' Het begint op 2 april. De juf van de kleutergroep nodigt een moeder uit om te komen praten. Haar zoontje van zes jaar zou bij een meisje haar onderbroek hebben uitgetrokken. De moeder van hetzelfde meisje bleek een klacht te hebben ingediend tegen de school. Woensdag 18 april staan er journalisten voor de school. In de loop van donderdag komen de cameraploegen. Het schoolbestuur besluit voor dezelfde avond een informatiebijeenkomst te organiseren. De sfeer is dan al dreigend.

26 Krantenbericht: onrust in Heerle (2) Acht ouders van vermeende slachtoffertjes laten zich bijstaan door een bureau uit Zwolle. Een dame van het bureau vertelt op zaterdag in het televisieprogramma Nova dat er inmiddels negentien slachtoffers zijn geteld. Volgens haar zijn er enkele kinderen 'echt' beschadigd, dat wil zeggen, het maagdenvlies is gebroken. De directeur van het bestuur van de school, heeft zich verbaasd over de Nova-uitzending. Het aantal slachtoffertjes en de gemelde verwondingen van enkele kinderen, kan hij niet plaatsen. Het 'verdachte' jongetje zit ondertussen al zes weken thuis. Het adviesbureau gaat namens de ouders van de slachtoffers de kleuterschool aansprakelijk stellen voor de getraumatiseerde kinderen. Er zal een forse schadevergoeding moeten komen en de ouders willen erkenning als slachtoffers.

27 Scenario Analyse Model MISLEIDING EN MISVERSTANDEN BIJ ONJUISTE BESCHULDIGINGEN Wel seksueel contact Geen seksueel contact Spijt Vertekening Interpretatie door anderen Bewust van onjuistheid Specifiek belang Wraak Alibi Aandacht Onbewust van onjuistheid Onjuiste interpretatie van: gedragingen of feiten dromen of beelden klinische gegevens medische gegevens Achterliggende factoren: conflicten psychische en/of sociale problemen bezorgdheid

28 Onjuiste beschuldigingen: verkeerde interpretatie Een verkeerde interpretatie is meestal gebaseerd op een onjuiste veronderstelling Voorbeelden: Een kind dat seksueel gedrag vertoont (of veel praat over seks) is seksueel misbruikt. Uit dromen kun je afleiden of iemand in zijn vroege jeugd seksueel is misbruikt. Traumatische gebeurtenissen (seksueel misbruik) kun je vergeten. Door therapie kun je herinneringen van voor je derde levensjaar naar boven halen.

29 ONJUISTE BESCHULDIGINGEN GEEN SEKSUEEL CONTACT: VERKEERDE INTERPRETATIE Gedrag Verzorgingshandelingen Somber, angstig, geseksualiseerd Wassen, verschonen Omgeving (bijv. ouder) Verzorger Dromen of beelden Klinische gegevens Medische gegevens Beelden, flitsen, Herinneringen, dromen PTSS, borderline, psychose, anorexia, MPS/DIS Scheurtjes, luieruitslag, Afwijking schaamlippen Persoon zelf of therapeut Hulpverlener Arts

30 Onjuiste beschuldigingen: verkeerde interpretatie Een verkeerde interpretatie is gebaseerd op een onjuiste veronderstelling Confirmation bias: (alleen oog hebben voor gegevens die je mening bevestigen) Vaak is de aangever het oneens met ontlastende informatie Op de achtergrond spelen conflicten, psychische en/of sociale problemen

31

32 Onderzoek van Hubben Huisartsen laten zich vaak onder druk zetten door patiënten om onterechte geneeskundige verklaringen af te geven. In de periode zijn 47 huisartsen tuchtrechtelijk veroordeeld voor het onterecht afgeven van verklaringen. Deze verklaringen gaan vaak over incest of mishandeling en worden vervolgens ingezet bij echtscheidingsprocedures of het verkrijgen van omgangsregelingen. De verklaringen waren soms alleen maar gebaseerd op mededelingen van de patiënt. De veroordeelde huisartsen verrichtten vaak zelf geen enkel onderzoek.

33 Royal College of Paediatrics and Child Health: The Physical Signs of Child Abuse: An evidence-based review and guidance for best practice

34 De vijf MEEST GEOBSERVEERDE gedragingen bij NIET misbruikte kinderen (in percentages) Vraag 2-5 jr 6-9 jr jr Raakt thuis geslachtsdelen aan 60% 40% 9% Raakt borsten van moeder of ander aan 42% 14% 1% (of probeert aan te raken) Staat te dicht bij mensen 28% 14% 8% Probeert naar naakte mensen te kijken 27% 20% 6% Raakt in het openbaar geslachtsdelen aan 27% 14% 1%

35 De vijf minst geobserveerde gedragingen bij NIET misbruikte kinderen (in percentages) Vraag 2-5 jr 6-9 jr jr Probeert geslachtsgemeenschap te hebben 0,4% 0,0% 0,0% Vraagt ander om seksuele handelingen uit te voeren 0,4% 0,5% 0,0% Brengt voorwerpen in vagina of anus 0,4% 0,0% 0,0% Brengt mond naar geslachtdelen van kind of volwassene 0,7% 0,0% 0,0% Doet alsof poppen of speelgoedbeesten seks hebben 0,7% 1,6% 0,0%

36 ACHTERGRONDFACTOREN Conflicten Ex-partners, families, buurtgenoten, etc. Psychische en/of sociale problemen Problemen leiden tot behoefte aan aandacht Zoeken naar oorzaken voor problemen (attributie) Bezorgdheid Omgeving reageert empathisch en slachtoffergericht Omgeving stelt vragen en interpreteert signalen

37 SOCIAAL PSYCHOLOGISCHE FACTOREN CONFIRMATION BIAS Shoppen bij hulpverleners en artsen Suggestief en frequent ondervragen Het raadplegen van verschillende deskundigen; vervolgens wordt door de hulpvrager die deskundige uitgekozen die de eigen opvatting bevestigt. Door: ouders, familieleden, vrienden, leraren, verzorgers, etc. (voorafgaand aan of tijdens het politieonderzoek)

38 SOCIAAL PSYCHOLOGISCHE FACTOREN SOCIALE INTERACTIE Collaborative storytelling Zondebok zoeken Sneeuwbaleffect Geruchtvorming ( Waar rook is, is vuur ) Samen reconstrueren wat er is gebeurd Doorvertellen leidt tot wijzigingen Easy targets; zwarte schapen Stigma: beschuldigde voldoet aan stereotype Hoe meer mensen zich ermee bemoeien, des te lastiger is het voor een aangeefster om terug te komen op een eerder afgelegde verklaring

39 PROBLEMATISCHE FACTOREN IN HET OPSPORINGSONDERZOEK Problemen Slachtoffergerichte werkwijze Opsporingsonderzoek niet degelijk Opsporingsonderzoek onvolledig Voorbeelden Vertrouwenspersoon bij verhoor Onderzoek niet gericht op alternatief scenario Ontstaansgeschiedenis niet in kaart gebracht Verslaglegging onvolledig of onjuist Gegevens onvoldoende gestructureerd en geanalyseerd Audiovisuele opnamen komen niet overeen met proces-verbaal Tijdlijn ontbreekt, Feiten, interpretaties en conclusies worden niet onderscheiden

40 Voorbeeld Een jongen (A.) van 15 jaar verklaart in een informatief gesprek dat hij is misbruikt door zijn moeder. Toen A. 8-9 jaar oud was gebeurde het dat zijn moeder in de badkamer aan zijn piemel zat. Dat gebeurde tijdens het wassen van zijn rug in bad en tijdens het douchen. A. vertelde zijn moeder dat hij daar niet van gediend was waarop zij niet gereageerd had. Bureau Slachtofferhulp wordt geïnformeerd. Er wordt later door politie twee keer met de jongen contact opgenomen, maar hij wil geen aangifte doen.

41 Voorbeeld (vervolg) Zes maanden later belt de hulpverleenster van Bureau Slachtofferhulp met de mededeling dat de jongen alsnog aangifte wil doen. Een paar weken later wordt de aangifte opgenomen in het bijzijn van de hulpverleenster.

42 Voorbeeld (vervolg) Enige tijd later wordt de jongen opnieuw (alleen) gehoord. Op de vraag waarom hij de eerste keer bij de intake summier verklaarde en later in de aangifte zeer uitgebreid gaf hij aan dat de medewerkster van het bureau slachtofferhulp diep op het gebeuren was ingegaan en door ging drammen. Ik kreeg iedere keer opdrachtjes van H. die deze bekeek en nieuwe opdrachtjes gaf. Zo werd dat opgebouwd en op een gegeven moment toen alles in stukjes was verteld moest ik nog een keer het hele verhaal in een keer doen.

43 Kritiek op hulpverlening Ongekwalificeerde behandelaars Exploratie gericht op seksueel misbruik Geen (goede) diagnostiek en dus geen zicht op persoonlijkheidsstoornissen Kritiekloos gebruik van suggestieve technieken Sturende rol bij het doen van aangifte Verregaande conclusies over geloofwaardigheid Er is vaak (te) weinig informatie over hulpverlening in het dossier

44 Beschuldiging van seksueel misbruik na een echtscheiding Veel bezorgde ouders weten onvoldoende over de ontluikende seksuele ontwikkeling van kinderen ( doktertje spelen ). Bij ruzie tussen gescheiden ouders over een omgangsregeling leiden seksueel getinte uitspraken van jonge kinderen gemakkelijk tot een verkeerde interpretatie. Verzorgingshandelingen vormen een kwetsbare omgeving voor het ontstaan van onjuiste vermoedens. Ook valse aangiften: er is dan vaak sprake van een slepende civiele procedure (tijdlijn!)

45 Beschuldiging van seksueel misbruik na een echtscheiding Doorgaans alleen een verklaring van aangever. Daarom veel druk op het (toch) laten uitvoeren van een studioverhoor en het opstellen van rapporten door medici en andere hulpverleners ( shoppen ). Er zijn gevallen waarin een ouder zodanig is gefixeerd op het vaststellen van het slachtofferschap van het kind, dat er sprake is van een verontrustend opvoedingsklimaat.

46 Het horen van heel jonge kinderen Infantiele amnesie: mensen hebben geen autobiografische herinneringen aan de eerste jaren van hun leven Ondergrens: rond tweede verjaardag Tussen 18 en 24 maanden ontstaat een mentale structuur die het cognitief zelf wordt genoemd (Howe en Courage, 1997; Wessel en Wolters, 2002) Bij heel jonge kinderen is geen kader voor bewuste kennisstructuren om belevenissen te interpreteren.

47 Het horen van kinderen onder de 4 jaar Het horen van kinderen onder de vier jaar levert in het algemeen geen of weinig relevante gegevens op. Indien het toch noodzakelijk is, moet het verhoor zo snel mogelijk plaatsvinden

48 Het horen van kinderen onder de 4 jaar Is de verklaring nodig voor het onderzoek? Is het kind in staat om een verklaring af te leggen? Laat een studioverhoorder met het kind een gesprek voeren over iets dat het kind recentelijk heeft meegemaakt. Meer informatie: Politieacademie Nieuwsbrief Horen jonge of verstandelijke getuigen September 2011

49 Landelijke Expertisegroep Bijzondere Zedenzaken (LEBZ) Postbus KX Zoetermeer of