Contributiebetaling 2015

Transcriptie

1 2015-1

2 Contributiebetaling 2015 Beste leden, Het jaar 2105 is al weer een eindje op weg begonnen en veel lidmaatschappen zijn waarschijnlijk reeds betaald. De KNNV is traditioneel laat met het verzoek om ook voor haar het geld over te maken. Afgelopen jaar is op de jaarvergadering besloten om voor alle lidmaatschappen de contributie met 2 euro te verhogen. Dit betekent dat ik u vraag om voor 2015 uit onderstaand lijstje het voor u van toepassing zijnde bedrag over te maken, liefst zsm, maar in ieder geval voor 15 april: gewoon lid gewoon lid plus gezinslid gewoon lid plus donateurlid 26,00 euro 36,00 euro 34,75 euro op bankgiro NL54 INGB ten name van KNNV Oost Groningen, Notarislaan 3, Finsterwolde. Het bespaart ons de portokosten als we niet nog een schriftelijk verzoek moeten doen. Bij voorbaat hartelijk dank voor uw betaling. En ik hoop u op veel excursies en lezingen te ontmoeten in Han Bouman, penningmeester/ledenadministrateur Koop boeken bij de KNNV-uitgeverij via de afdeling OPROEP EN AANMOEDIGING Het bestuur wil u hierbij aanmoedigen eens op de website van de KNNV-uitgeverij te kijken. Niet alleen als u zelf een mooi natuurboek nodig heeft, maar ook als cadeau zijn veel uitgaven heel geschikt. Als lid krijgt u 10 % korting! Die krijgt u ook als u via de afdeling bestelt. Echter, wij als afdeling krijgen een hogere korting die wij dan gebruiken om onze financiële situatie iets op te vrolijken. Dus bezoek en doe uw (en ons) voordeel door via de afdeling te bestellen! 2

3 ACTIVITEITEN VOORJAAR 2015 Donderdag 19 maart: IVN Veenkoloniën/Stadskanaal René Nauta komt een lezing houden over diersporen. Aanvang: uur Locatie: De Nieuwe Gaarde "Altijd al ben ik gefascineerd door diersporen. Ze zijn er altijd en overal. Als je een spoor vindt, weet je dat bepaalde dieren er zijn, die je maar zelden zult zien. Soms kom je totaal onverwachte vondsten tegen! Sporen vertellen verhalen. Welk dier is hier geweest. Wat deed het? Samen met mijn partner hebben wij een eigen bedrijf EXTRA survival & bushcraft. Wij geven buiten les in- en over de natuur: hoe maak ik vuur, hoe bouw ik een wind- en waterdicht onderkomen. Welke planten kun je eten. Hoe kom ik aan water. En diersporen natuurlijk: echt een belangrijk onderdeel van het buiten zijn!" Zij beiden hebben meegewerkt aan afleveringen voor ROEG (RTV Drenthe) met o.a. een item over diersporen. Lees en zie meer op: of Een excursie onder zijn leiding is zaterdag 11 april! Aanvang in De Nieuwe Gaarde in S tadskanaal. Vrijdag 29 mei: Vogelexcursie Zuidlaardermeergebied Avondexcursie naar het Zuidlaardemeer gebied o.l.v. Emo Klunder. Nadere informatie volgt. Opgeven bij Emo (tel ) of Jaap ( ; j.tonkes@hccnet.nl) Cursus Duurzaamheid in Oost-Groningen maart mei 2015 Hieronder treft u een aankondiging aan van een cursus over duurzaamheid. Leden van het IVN afdeling Bellingwedde, werkgroep Oldambt en de KNNV (Veldbiologie) en de Club Oldambtster Groen geven daaraan hun medewerking, en verzorgen de cursus. Wij hopen dat de cursus u aanspreekt. Hieronder staat ook hoe u zich kunt aanmelden. Namens de Club Oldambtster Groen, Aart Jan Langbroek Het Oude Ambt organiseert in de maanden maart, april en mei de cursus Duurzaamheid in Oost- Groningen voor senioren. Televisie, radio, kranten en veel weekbladen berichten over thema s die iedereen aangaat. Gezondheid is er één van. Andere gaan over de verandering van het klimaat, over onze voedselvoorziening in relatie tot landbouw en de voedingsmiddelen industrie. Er zijn grote onzekerheden over onze energievoorraad en ons energiegebruik en ook alternatieve vormen van energie leiden vaak tot heftige discussies. Het afval dat we met z n allen produceren vormt een fors probleem. We zien dat onze leefomgeving verandert. Het landschap verandert snel en natuur staat onder druk. Welke gevolgen hebben die veranderingen voor ons welzijn en onze welvaart op de lange termijn? Hoe zorgen we er voor dat onze kinderen en kleinkinderen ook in gezondheid en welzijn kunnen leven? Het zijn belangrijke maatschappelijke vraagstukken die we kunnen scharen onder de noemer duurzaamheid. Omdat duurzaamheid vele facetten heeft, kan de cursus flexibel worden ingevuld door in overleg met de deelnemers een of meer onderwerpen, zoals voeding, energie of natuur centraal te stellen. De kosten voor deze cursus bedragen inclusief cursusmateriaal 60,- p.p. De cursus bestaat uit 9 lessen inclusief een veldexcursie. Bij voldoende deelname start de cursus op donderdag 12 maart van 14.00u 16.00u. Op 7 en 14 mei is er geen cursus. Op 21 mei vindt de excursie plaats. 3

4 De cursus wordt gegeven in de Boschpoort, Het Boschplein GB Winschoten Het Oude Ambt is een organisatie voor welzijn, maatschappelijke dienstverlening en maatschappelijke ontwikkeling in de regio Oost-Groningen. De duurzaamheidscursus is een initiatief van de afdeling Educatieve Activiteiten en wordt gegeven door de docenten Hendrik van der Ham en Aart Jan Langbroek van het landelijke Instituut voor Natuureducatie IVN afdeling Bellingwedde. U kunt zich aanmelden voor de cursus tot 5 maart bij Annie Alberts of Bianca Linkvis: aalberts@welzijnoldambt.nl blinkvis@welzijnoldambt.nl Floronkampje Sellingen 5, 6, 7 juni 2015 Op verzoek van enthousiaste deelnemers komt er in 2015 opnieuw een FLORON-kamp in Sellingen, Oost-Groningen. Het fraaie Westerwolde is een esdorpenlandschap waar de rivier de Ruiten Aa langs stroomt, waarvan in de 90-er jaren de meanders zijn hersteld. Dit gebied maakt deel uit van het Natuurnetwerk Nederland en veel gronden zijn in eigendom van Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en van Het Groninger Landschap. Tijdens het 2014-kamp zijn er in het nieuw gegraven en verbrede stroomgebied van de Ruiten Aa tussen ter Apel en Sellingen bijzondere vondsten gedaan zoals: Gestreepte greppelrus, Borstelbies, Draadrus, Weidehavikskruid en het zeldzame Akkerviltkruid. Bij Ter Apel in de bossen zijn Wespenorchis en Steenbraam genoteerd en de Grote boterbloem is in de Bosbeek gevonden. Rondom Sellingen zijn Spaanse ruiters in het natte deel en Dwergviltkruid in het droge deel gestreept. Rondom Bourtange groeien Knolboterbloem, Dennenwolfsklauw, Blauwe knoop en duizenden exemplaren Steenanjer. De kruising van Weidehavikskruid x Muizenoor, pal aan de Duitse grens wordt nog onderzocht evenals Wolffia colombiana in het Stobbenkanaal. In de Sellinger bossen bevindt zich een boscomplex waarin nog een paar restanten zijn te vinden van het vroegere heidelandschap. Planten als Zevenster, Moerasvaren, Lavendelhei, Kleine Veenbes en verschillende soorten Viltkruid staan vlak in de buurt van onze camping. Een beekdal, bossen, heiden en vennen, afwisselende biotopen voor een prima floristenkamp. De locatie is de zeer rustig gelegen nieuwe groepscamping De Zonnegloren (=voormalig SBBcamping) en ligt naast het SBB kantoor en werkschuur aan de rand van de Sellinger bossen. Het wordt opnieuw een zelfverzorgingskamp waar een ieder haar/zijn eigen potje kookt en waar s avonds weer een gezellig knappend kampvuur brandt! In Sellingen is een goede supermarkt, een hotel/restaurant en B & B gelegenheid. De eerste inventarisatie begint op vrijdagmiddag om13.00 uur. Topografische kaarten 1 : C Winschoten en 18A Ter Apel. Opgave (of inlichtingen) Annie Vos of Willem Stouthamer. Annie Vos en Willem Stouthamer 4

5 ALGEMENE JAARVERGADERING 2015 Het bestuur van KNNV Oost Groningen nodigt u uit voor de algemene ledenvergadering op: Woensdagavond 18 maart 2015 om uur in het IVN gebouw De Nieuwe Gaarde in Stadskanaal AGENDA 1. Opening, ingekomen stukken en mededelingen 2. Notulen ALV Jaarverslagen a) secretaris b) werkgroepen (volgorde zoals in de Veenpluis) 4. Financiën a) financieel jaarverslag b) verslag kascommissie c) benoeming kascommissie 5. Bestuursverkiezing Coen Eulderink is aftredend en stelt zich niet herkiesbaar. Aart Jan Langbroek heeft zich bereid verklaard het bestuur te komen versterken. Een voordracht van kandidaten kan door minimaal vijf leden gezamenlijk tot vóór de aanvang van de vergadering schriftelijk bij het bestuur worden ingediend. 6. Rondvraag en sluiting Programma na de PAUZE: Aart Jan Langbroek houdt een inleiding over Het Kolkenproject. (zie jaarverslag) Verkort jaaroverzicht KNNV afd. Oost-Groningen Activiteiten: Excursies, cursussen en lezing. 18 januari: Snertwandeling in de omgeving van Smeerling. 19 maart: Lezing door Andre Eijkenaar : Dieren rondom ons huis 23 maart: Stinsenplanten excursie naar o.a. Domies Toen olv Klaas Steenbergen 13 april: Vroege vogelgeluiden-excursie olv Emo Klunder 21 mei: Cursus grassendeterminatie door Willem Stouthamer 22 juni: Praktijkdag grassendeterminatie 6 juli: Algemene excursie naar het Loosterveen olv Arthur Kalverboer 23 september: Paddenstoelen cursus. Theorie avond olv Henk Pras 4 oktober: Praktijkdag paddenstoelen. 23 oktober Mossen cursus theorie avond olv Hans Colpa 1 november: Praktijk middag mossen 22 november: Vogelexcursie naar het Lauwersmeer gebied olv Emo Klunder Alle bovenstaande activiteiten werden georganiseerd in samenwerking met de IVN afdeling Stadskanaal. De opkomst varieerde van 7 tot 15 personen. De cursussen waren vooral bedoeld voor beginners. Voorts werd er in het kader van het programma Groen en Doen op twee dagen, 22 maart en 19 april een cursus Digitaal Inventariseren gehouden. Docent was René Bult die de in totaal 10 deelnemers wegwijs maakte in de software van Webobs en ObsMapp. Werkgroepen: De afdeling kent een planten-, insecten- en paddenstoelenwerkgroep. Voor de verslagen zie elders in de Veenpluis. Het bestuur bestond uit: Kees Nieuwerth voorzitter 5

6 Jaap Tonkes secretaris a.i. Han Bouman penningmeester Coen Eulderink lid, notulist en webmaster Tebbe Krijgsheld lid De vereniging heeft momenteel 55 leden en 10 huisgenoot-leden. Dit aantal is de laatste jaren tamelijk stabiel. Opgemerkt hierbij zij dat in dezelfde regio ook 4 IVN afdelingen (Westerwolde, Bellingwedde, Stadskanaal, Hoogezand) actief zijn die qua aspirant leden in ongeveer dezelfde vijver visssen. Met de afdeling Stadskanaal werken wij nu volop samen. Alle excursies, cursussen en lezingen die worden georganiseerd zijn voor de leden van beide verenigingen toegankelijk. Dit zal in 2015 worden voortgezet zal onder meer in het teken staan van het Kolkenproject. Deze onderneming is door de IVN afdeling Bellingwedde geinitieerd. Het is de bedoeling dat van ongeveer 24 kolken in het gebied alle natuurwaarden worden geinventariseerd waarbij de KNNV afdelingen Groningen en Oost-Groningen een belangrijke rol zullen spelen Jaap Tonkes (secretaris afdeling Oost-Groningen) Jaarverslag paddenstoelenwerkgroep 2014 Het begon dit seizoen met nogal droog weer zodat we direct de eerste keer, 14 september, al van het opgezette programma afweken en naar de Heemtuin in Muntendam gingen. Daar zijn altijd wel paddenstoelen te vinden, door de diverse biotopen Deze eerste excursie werd een groot succes: ongeveer 80 soorten, waarvan 10 soorten Melkzwammen en 10 soorten Gordijnzwammen, met als grootste bijzonderheid de Armbandgordijnzwam, een zeer zeldzame soort. Hij groeit op voedselarm zand in berkenbossen of gemengde bossen met berken op vochtige tot vrij droge zandgrond. Is vaak te vinden langs paden of kleine open plekjes tussen bomen. In de heemtuin voldeed hij aan beide eisen. Er zijn veel meer rood-, bruin-,geelachtige Gordijnzwammen, maar deze is onmiddellijk te herkennen aan de duidelijke rode armband om de steel. Ook zagen we voor het eerst de Gegordelde berkengordijnzwam, die tot vorig jaar nog Gegordelde beukengordijnzwam heette Andere soorten Gordijnzwammen komen elk jaar op de heemtuin voor, maar zijn toch wel byzonder, bv. De Bruinschubbige-,Geelplaat en de Lila gordijnzwam. Leuke soorten waren verder Veenmosvuurzwammetje en Levertraanzwam, die echt heel erg ruikt naar de vroegere levertraan, die we verplicht moesten slikken. De tweede excursie gingen we naar het Drevenbos, 27 september, bij Hoogezand. Een soort recreatiebos met Beuk, Eik, Hazelaar, maar ook Lariks, Grove den en een uitgegraven poel met veel Berk. Het weer was nog steeds droog, maar we vonden toch meer dan 90 soorten. De leukste soorten waren hier: Muizenstaartzwam, die altijd op kegels van dennen of sparren groeit, vaak met meer tegelijk, een mooi gezicht,: Vleeskleurige zalmplaat, kan bij meerdere loofbomen, hier onder Linde, Penseeltandjeszwam, een korstzwam op naaldhout en de Teervlekkenzwam. Verder 14 soorten Mycena s. Ook heel mooi de Franjeporiezwam. De derde excursie ging naar Ommelanderwijk: 101 soorten in 3 biotopen, nl. het kerkhof, een laan en een bosje. Mooie soorten : Sikkelkoraalzwam, een mooi, klein oranjegeel koraalzwammetje, die vaak op kerkhoven en andere schrale plaatsen groeit, evenals de Spitse knotzwam,een witte streepvormige knots Drie mooie Gordijnzwammen: de Bietengordijnzwam, die echt naar rauwe bieten ruikt, de Pelargoniumgordijnzwam, die echt naar de ouderwetse Geranium ruikt en de Gegordelde elzengordijnzwam, een klein bruin paddenstoeltje, altijd aan de voet van elzen. Op houtsnippers stond de zeldzame Vlokjesdonsinktzwam, een klein soort inktzwam. Een andere aanwezige inktzwam was 6

7 de Grote viltinktzwam, deze vormt vaak een oranjeachtig hyfenmatje, ozonium geheten, een luchtmycelium. Er zijn erg veel zeer gespecialiseerde paddenstoelen, voor het Beukenblad hadden we hier bv. Kleine beukenbladmycena, voor het beukennootje het Beukennapvlieskelkje en voor de beukendop de Beukendopgeweizwam en dan de mycorrhizapaddenstoelen, bv. de Grijsgroene melkzwam. 15 november gingen we naar Wildervank, eerst naar een stuk schrale grond met kale plekken met vooral Wilg, daardoor veel paddenstoelen die voornamelijk bij Wilg horen, o.a. Siersteelgordijnzwam, Kleine pelargoniumgordijnzwam, Kousevoetgordijnzwam, Moerasvaalhoed, Wilgenvaalhoed, Wilgenrussula en Geurige wilgenrussula.verder de vrij zeldzame Groene zwameter, die weer parasiteert op Russula s. Een leuke vondst was ook het Klaverschijnbekertje, een miniem schijfzwammetje op Witte klaver. Daarna naar het kerkhof in Wildervank, slechts 13 soorten en de weg er naar toe 27 soorten, waaronder een heel mooie groep Sombere vezelkoppen, die uitvoerig gefotografeerd is. Onze groep en de mycologische groep uit Groningen maken alle excursies zo n beetje samen. We zijn dit jaar bv. ook al in januari op pad geweest naar Wagenborgen, waar we nog 90 soorten determineerden. Hierbij waren natuurlijk heel veel korstjes, maar die hebben wel heel leuke namen, zoals hier: Roomkleurige oliecelkorst, Spitscellig harskorstje, Melig-en Gladsporig dwergkorstje, Gewone en Grijze urnkorstzwam, Ziekenhuisboomkorst, die echt naar lysol ruikt en nog veel meer. Ook de IVN groep uit Roden doet de inventarisaties 1 keer in de 14 dagen in onze provincie,bv.14 november zijn we naar de Zuiderbegraafplaats in Groningen geweest, waarvan tot nu toe 80 gedetermineerd zijn. waaronder het zeer zeldzame Kerkhofbreeksteeltje..., de zeldzame Donkere wasplaat, het Somber trechtertje, de Tranende franjehoed: hoe toepasselijk wil je het allemaal hebben. Al met al kon je elke week wel een paar keer op stap. Een ander project is het kolkenproject, IVN Bellingwedde en de provincie hebben dat opgezet. Er zijn ongeveer 25 kolken die op alles geïnventariseerd gaan worden, wij doen de paddenstoelen. De meeste zijn van Staatsbosbeheer en die heeft er 30 jaar niet naar omgekeken. We hebben er al heel wat bekeken, ze zijn erg verschillend, maar daar komt ook nog wel eens een verslag van. Johanna Berghuis 7

8 Plantenwerkgroep: Digitaal strepen! Op zowel 22 maart als 19 april in 2014 werden een 10-tal floristen uit Groningen, Friesland en Drenthe in Onnen (Gr.) ingewijd in de wereld van de digitale florawaarnemingen met smartphone en tablet. De eendaagse cursus bestond uit een theoretisch- en een praktisch deel. (foto Annie Vos) In de ochtend werd door René Bult een heldere en laagdrempelige workshop verzorgd over hoe je de smartphone kunt gebruiken om digitaal florawaarnemingen vast te leggen, waardoor de klassieke handmatige en omslachtige papieren streeplijst, met veel nawerk, kan worden vervangen. Zowel het gebruik van de ObsMapp App voor waarneming.nl als de WebObs App voor telmee.nl kwam aan bod. s Middags was er een veldpracticum om het geleerde in de praktijk toe te passen. Na afloop werd tot slot uitgebreid gedemonstreerd hoe de digitale florawaarnemingen eenvoudig kunnen worden geëxporteerd naar het standaard FLORONformulier. De cursus werd als zeer ongedwongen en leerzaam ervaren, zowel voor al actieve als voor nieuwe digitale waarnemers. De geduldige en zeer gedreven docent René Bult wist alle cursisten enthousiast te krijgen voor deze nieuwe manier van flora-registraties! Plantenwerkgroep: Floristen zetten de wilde planten van Westerwolde op de kaart! FLORistisch Onderzoek Nederland zet zich in voor onderzoek naar en bescherming van de Nederlandse wilde flora. Door middel van o.a. inventarisatieprojecten krijgt Floron antwoord op vragen als: Waar komen wilde planten voor? Hoeveel zijn het er? Welke soorten gaan voor- of juist achteruit? Van 13 t/m 15 juni 2014 hebben Staatsbosbeheer Sellingen en Floron gezamenlijk een planteninventarisatiekamp georganiseerd in Sellingen. Vanuit de SBB groepscamping als uitvalbasis hebben ruim 30 vrijwilligers van Floron in dat weekend de wilde planten van Westerwolde op de kaart gezet. Tijdens het inventariseren van een door Staatsbosbeheer en Floron geselecteerd gebied hebben de floristen, vaak per kilometerhok, alle (wilde) planten die ze tegen kwamen op een streeplijst genoteerd. Op verzoek van SBB zijn juist die natuurgebieden geïnventariseerd die deel uitmaken van het Natuurnetwerk Nederland en die eigendom zijn van Staatsbosbeheer, van Natuurmonumenten of van het Groninger Landschap. Ook wilde SBB graag weten welke plantensoorten zijn verschenen in het nieuw gegraven en verbrede stroomgebied van de Ruiten Aa tussen Ter Apel en Sellingen. De floristen hebben ook van deze gebieden alle planten geregistreerd. De bijzondere vondsten hier zijn: Gestreepte greppelrus, Borstelbies, Draadrus, een mooie populatie Weidehavikskruid en het zeldzame Akkerviltkruid. In de bossen bij Ter Apel zijn Brede wespenorchis, Steenbraam en in de Bosbeek Grote boterbloem genoteerd. In de korenakkers zijn soorten als Bolderik en Korenbloem gevonden. Een paar waterplanten floristen-specialisten hebben in de Ruiten Aa planten gevist met hengel en hark. In de natte delen rond Sellingen zijn Schildereprijs, Wateraardbei en duizenden Spaanse ruiters gezien, op de droge delen Stijve ogentroost, Bosdroogbloem en Dwergviltkruid. Ten zuiden van Vlagtwedde zijn Brede wespenorchis en Egelboterbloem geregistreerd. Bij Bourtange zijn Steenanjer, Koningsvaren en Knolboterbloem genoteerd. Blauwe knoop, Moerasen Dennenwolfsklauw, Rietorchis en Stekelbrem zijn eveneens bijzondere soorten. Een paar meter verwijderd van de Duitse grens bij Bourtange is waarschijnlijk de kruising van Weidehavikskruid x Muizenoor gesignaleerd. Dit wordt nog onderzocht. 8

9 Van de planten die zeldzaam of zéér zeldzaam zijn worden meer gegevens verzameld. Ze worden geteld en gefotografeerd. De groeiplaats van elke zeldzame plant wordt met behulp van GPS vastgelegd en krijgt op die manier eigen GPS-coördinaten. Het uiteindelijke doel van de inventarisatie is om voor Westerwolde voor alle plantensoorten een regionaal dekkend overzicht te krijgen van de verspreiding op kilometerniveau. Met ontzettend veel enthousiasme hebben de deelnemers die allemaal een passie hebben voor wilde planten in dit weekend samen bijna 5000 plantenwaarnemingen verzameld! Deze floristen hebben Westerwolde ontdekt en de rustige SBBcamping met kampvuur zo gewaardeerd dat ze zelf met het plan kwamen: volgend jaar weer! Spaanse ruiters bij Sellingen (foto Annie Vos) Rust en donkerte in het Oldambt Fietsen, zang, gedicht en dans Wat een prachtige avond op deze tiende maanloze van de Nacht van de Nacht in het Oldambt! Windstil, en een koele herfstige, maar niet te lage, temperatuur. De sterrenhemel was te bewonderen en over de velden van het Oldambt en de Veenkoloniën waren de lichtkoepels van Veendam, de Pekela s en andere dorpen en steden te zien. We startten in de kinderboerderij met een inleidend woord van wethouder Laura Broekuizen-Smit. Rob Rosendahl, de stadsdichter bracht de route in een sfeervol en raak gedicht ten gehore dat door het licht in het donker niet te zien is wat toch gezien zou kunnen worden. Vervolgens gaf Aart Jan Langbroek een uitleg over het belang van het donker voor de natuur en de mens, en over de route door stad, bossen en platteland. De 35 fietsers reden een gevarieerde route: over de donkere onverlichte paden door het Stadspark, dan de verlichte wegen in de stad. In het donkere Sterrebos werd even stil gestaan. Een Gewone dwergvleermuis vloog er nog rond! Aan de westelijke rand van Winschoten, op de grens van het Oldambt en de Veenkoloniën, zagen we de lichtkoepels onder een fraaie sterrenhemel stralen. En wederom liet een dwergvleermuis van zich horen. Super donker was ook het bos van Winschoten-zuid en het open landschap van het waterbergingsgebied Tusschenwegen. Door het gesnater van eenden en het gakken van ganzen werd het een belevingsvolle tocht. Bij vestingwerk De Bruggeschans werden de fietsers en 25 andere bezoekers met fakkels de weg wezen naar het bruggetje dat toegang geeft tot het, hoog omwalde, grasveld. Kira Dekker bracht daar haar première over de donkerte van de nacht ten gehore, Rob Rosendahl droeg enkele nachtgedichten voor en de ballet- en dansgroep van de Muziekschool Oost Groningen onder leiding van Ina Possel danste weer de sterren van de hemel. Tevreden verlieten de deelnemers en de organisatoren het vestingwerk dat in het donker en stilte werd achtergelaten, met als enige stille getuigen de voetstappen van de deelnemers in het zompige gras. 9