Het stadhuis te Nieuwpoort in de Alblasserwaard

Transcriptie

1 Catharina L. van Groningen Het stadhuis te Nieuwpoort in de Alblasserwaard Het Stadhuis is een klein dog zindelyk Gebouw, 't welk met een koepeltoorentje pronkt. Het staat boven op een Sluis, die alleen tot de Vestingwerken behoort en enkel dient om, by overval van Vyanden, het Water in te laaten. Het is in den jaare 1697 gebouwd. Agter 1 het zelve staat de Waag Inleiding Nieuwpoort aan de Lek is een kleine rustige stad die op een bescheiden uitbreiding aan de zuidkant na, binnen haar laat 17e-eeuwse omwalling ligt. De ontstaansdatum van het stadje is omstreeks het midden van de 13e eeuw. Het werd gevestigd aan weerszijden van de grens van de heerlijkheden Liesveld (Hollands) en Langerak (Stichts). De heren van Liesveld en Langerak zouden Nieuwpoort tussen 1254 en 1276 gesticht hebben en stadsrechten hebben verleend. 2 Midden in de stad, waarvan de plattegrond uit weinig meer dan zes elkaar kruisende straten bestaat, ligt het stadhuis annex waag; een rijzig gebouw met een rechthoekige plattegrond en opgetrokken uit donkerrode baksteen. Het gebouw ligt op de inundatiesluis onder de Dam in de as van de Haven, die de stad van noord naar zuid doorsnijdt (afb. 1). Aan de voorgevel prijkt een steen met het jaartal MDCLXXXXVII (1697), het jaar waarin het gebouw tot stand kwam. Het ontwerp is van de hand van ene, zich 'architect' noemende, L. van der Willigh. Over de aanleiding voor de bouw en het bouwen zelf zijn wij goed geïnformeerd, aangezien de bestekken en de rekeningen in het oud-archief van de stad Nieuwpoort bewaard gebleven zijn. Dit artikel gaat in op de achtergronden van de bouw, de bouw en degenen die het uitvoerden, alsmede op de verdere lotgevallen van het Nieuwpoortse stadhuis. De voorgeschiedenis Het gebouw van 1697 was zeker niet het eerste stadhuis van Nieuwpoort. Bij analyse van het karton en de minuutkaart van Jacob van Deventer (omstreeks 1562) blijkt er een stadhuis aan de noordzijde van de Dam te hebben gestaan. Het was gecombineerd met een visbank en een waag. Over het uiterlijk van het 16e-eeuwse gebouw kan worden opgemerkt dat het vermoedelijk evenwijdig met de Lekdijk lag en van een harde dakbedekking was voorzien. In ieder geval had het een torentje, want posten voor de reparatie daarvan in de jaren vóór 1697 bevinden zich in het oud archief van de stad Nieuwpoort. In 1697 is het afgebroken. Alleen twee zandstenen leeuwen die het bordes van dit stadhuisje ooit sierden zijn bewaard gebleven. Zij staan nu in de hal van het huidige gebouw, dat thans als museum is ingericht 1 Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden, VII (Holland IV) (Amsterdam 1749) P.A. Henderikx, P. H. D. Leupen, J.C. Visser en J.G. Wegnered., Historische stedenattas van Nederland. V. Schoonhoven en Nieuwpoort (Delft 1990) 23,

2 Afb. 1. Het stadhuis te Nieuwpoort op de Dam. Onder het stadhuis loopt de inundatiesluis, die in 1696 tot stand kwam. Foto RDMZ, (afb. 2). Een gevelsteen met het jaartal 1562 (de mogelijke bouwdatum?) wordt op de eerste verdieping bewaard. 3 Vanaf 1673 werd de vesting Nieuwpoort, die binnen de (oude) Hollandse Waterlinie lag, aanmerkelijk verbeterd. De aanleg van een inundatiesluis op de Dam midden in de stad, waar de dijk en de haven elkaar kruisen maakte daarvan onderdeel uit. 4 Het gevolg was dat de twee gebouwen die daar stonden, het 16e-eeuwse stadhuis met de waag en een herberg, moesten worden verplaatst. Op het verzoek van de magistraat van Nieuwpoort een ander stadhuis te mogen bouwen, beschikten de heren Gecommitteerde Raden van de Staten van 3 Bij de bestekken van de bouw van het nieuwe stadhuis worden drie tekeningen bewaard van een gebouw met een trapgevel. Zij zijn ongedateerd en niet gesigneerd. Volgens de schaalstok ernaast was het gebouw twaalf voet hoog. Misschien zijn het wel de tekeningen van het oude stadhuis uit Opmerkelijk genoeg is op een van de tekeningen aan de gevel het jaartal 1688 te lezen. Waar dat op slaat is niet duidelijk. De bouwdatum kan het niet zijn, want daarvoor is het gebouw voor die tijd te ouderwets met een hoog onderkelderde beletage en een onverdeelde zolder. Alleen het achterste stuk van de hoofdverdieping heeft een schouw. Aan de voorzijde leidt een hoge bordestrap op naar de voordeur op de beletage. Op de trap staan vier schilddragende leeuwen. De trapgevel is met cartouches en met het wapen van Nieuwpoort versierd (Zie hiervoor Gemeentearchief (GA) Liesveld, Oud Archief (OA) Nieuwpoort, inv.nr. 185). 4 Een besluit daartoe werd op 20 maart 1696 door de Gecommitteerde Raden van de Staten van Holland en West- Friesland genomen (Algemeen Rijksarchief (ARA), Archieven Contrarolleurs-generaal van 's Lands Werken en Fortificatiën 1613/ , inv.nr. 40, fol. 407). 711

3 Afb. 2. De beide 16e-eeuwse stenen leeuwen, afkomstig van het vorige stadhuis, in de hal. Foto RDMZ, : m Holland en West-Friesland uiterst welwillend: wij hebben aan haar [de magistraat] geseght datse een stadthuys selfs soude moge timmeren op de boogh van de sluys wanneer die sal wesen gemaackt soo groot en kleyn naar haar welgevallen De heren hadden er zelfs 1000 guldens voor over, maar dat vond de magistraat te weinig. Begrijpelijk, want de herbergier werd al afgekocht met 1200 guldens. 5 Tegen het einde van 1696 was het werk aan de sluis grotendeels voltooid. In november van dat jaar waren de sluisdeuren ingebracht. Alleen de dam voor de sluis moest nog worden weggegraven. Dat geschiedde in maart Voorbereidingen tot de bouw van het nieuwe stadhuis Intussen had het stadsbestuur van Nieuwpoort op 19 februari 1697 (noodgedwongen) besloten tot de bouw van een nieuw stadhuis en waaggebouw. 7 Toestemming daartoe was inmiddels verstrekt door de heer en vrouwe van de stad, de baron van Langerak en de prinses van Nassau die vertegenwoordigd werd door Cornelis de Laporte. Voordat tot de bouw van het nieuwe stadhuis annex waaggebouw kon worden overgegaan, moest eerst het oude 'stadhuijs ende de waege der selver stede, met de opstaende muer vanden dam bij de visbank' worden afgebroken. 8 Met nog bruikbare materialen moest zuinig 5 ARA, Archieven Contrarolleurs-generaal van 's Lands Werken en Fortificatiën 1613/ , inv.nr. 31, fol ARA, Archieven Contrarolleurs-generaal van 's Lands Werken en Fortificatiën 1613/ , inv.nr. 31, fol. 181v, 187v. 7 Voor de betreffende resolutie van burgemeesters en vroedschappen van 19 februari 1697 zie GA Liesveld, OA Nieuwpoort, inv.nr Zie voor de sloop van het oude stadhuis GA Liesveld, OA Nieuwpoort, inv.nr

4 worden omgesprongen; zij moesten ter plaatse worden opgeslagen. De voorschriften hieromtrent in het bestek luiden: Den aennemer sal het voor", stadthuijs ende de waege gelijx de gront daer sulx op staet wel ende nabehooren moeten afbreeken, dienvolgende de Leeuwen, wapens, hartsteenen, ijser en houtwerk weigade slaen dat sulx niet en breekt (...)'. Kennelijk is dit werk naar behoren uitgevoerd, want twee van die leeuwen zijn nog steeds te bewonderen. Omdat de heren Gecommitteerde Raden voor de afbraak ('het removeren') van het oude stadhuis en de bouw van een nieuw stadhuis niet meer dan 1000 gulden wilden betalen moesten de meerkosten worden opgebracht uit de opbrengsten van de waag. Verder kwamen zij ten laste van de stad. 9 Kennelijk waren er voor de nieuwbouw diverse ontwerpen gemaakt, want in de bewuste resolutie van 19 februari 1697 staat dat het stadhuis '... behoort gebout te werden volgens het tweede model van Mons'. van den Willigh arthidec ende opsiender vande wercken concernerende de fortificatiën van Holland ende Westvriesland Wie was 'Mons'. van den Willigh' eigenlijk en hoe kwam de Nieuwpoortse magistraat erbij juist hem te verkiezen voor deze opdracht? Ingenieur Leendert van der Willigh was door de Gecommitteerde Raden van de Staten van Holland en West-Friesland op 5 augustus 1694 in dienst genomen als 'opsiender omtrent 's Lands fortificatiewerken' op een salaris van 42 stuivers per dag. 10 De taak van een 'opsiender' was het houden van toezicht op het dagelijkse werk aan de fortificatiën, op de arbeiders en de materialen, alsmede het vervaardigen van bestekken en tekeningen, alles in opdracht van de contrarolleur-generaal. Deze had tot taak het voeren van de directie over de fortificatiewerken, het maken van inspectiereizen en het uitbrengen van verslagen aan de Gecommitteerde Raden van de Staten van Holland en West-Friesland. Als 'opsiender' was Van der Willigh in Nieuwpoort belast met het toezicht op de werken aan de inundatiesluis. 11 Dat de keuze van de magistraat juist op hem viel is niet zo verwonderlijk. Het werk moest snel geschieden. Door de bouw van de sluis was het oude stadhuis immers gesloopt. Van der Willigh was voorhanden, kende de situatie en de ambachtslieden ter plaatse en was ook in staat een bestek en tekeningen te maken. Zijn status en kennis stonden bovendien garant voor een ontwerp dat boven het regionale kon uitstijgen. De bestekken van het timmerwerk en het metselwerk zijn bewaard gebleven. 12 In beide bestekken wordt uitgegaan van de Rijnlandse voetmaat, niet opmerkelijk daar Leendert van der Willigh opzichter van de fortificatiewerken van Holland en West-Friesland was. In Holland en West-Friesland werd voornamelijk de Rijnlandse voetmaat gehanteerd. In de Alblasserwaard is de toepassing van de Rijnlandse voetmaat in de 17e en 18e eeuw ongebruikelijk. Gangbaar was de Weselse voetmaat die 29,08 cm meet (onder andere bij de hervormde kerken van Ottoland (1732), Sliedrecht (1763) en Hardinxveld-Giessendam (1722)). Uit de bestekken valt de indeling van het stadhuis af te lezen: op de begane grond was 9 'Waer op gedelibereert sijnde is goctgevonden ende verstaen dat volgens het tweede model van den artidec vanden willig het stad huys met de waegh sal werden gebouwd op de Nieuwe gemaekte sluys, dat voorts de voors. duijsent gulden ende de penningen die men vande waegh sal proffitcren tot den aenbouw van het Nieuwe stadhuys ende waeg sullen werden geemploijeert, en 't gene sulx meerder sal comen te kosten dat de penningen vandien sullen werden genegotieert tot laste van deze stede' (GA Liesveld, OA Nieuwpoort, inv.nr. 183). 10 ARA, Archieven Contrarolleurs-generaal van 's Lands Werken en Fortificatiën 1613/ , inv.nr. 2, fol. 376; inv.nr. 1, fol ARA, Archieven Contrarolleurs-generaal van 's Lands Werken en Fortificatiën 1613/ , inv.nr. 31, fol. 167v Voor de aanbesteding zie GA Liesveld, OA Nieuwpoort, inv.nr. 184; voor de beide bestekken inv.nr

5 een zijkamertje en de grote zaal. Deze bevatte de burgemeesterskamer. Van hieruit was de waag toegankelijk. Op de (eerste) verdieping lagen een voorportaal, de rechtkamer (grote zaal) en de secretarie (zijkamer). De zolder tenslotte was onverdeeld. Vanuit de waag kon men in het 'dievegadt' gaan, dat zich onder het stadhuisgedeelte bevond. Uit latere beschrijvingen van het stadhuis blijkt dat het zijkamertje op de begane grond toegang bood tot nog eens twee cachots onder het voorste deel van het stadhuis. Alleen de burgemeesterskamer en de rechtkamer waren van schouwen met houten schoorsteenmantels voorzien. De tekeningen, die zoals uit het bestek blijkt voor alle onderdelen voorhanden waren, zijn helaas niet bewaard gebleven. Het timmerwerk zou na vijf maanden en het metselwerk na zes maanden moeten worden opgeleverd. De openbare aanbesteding voor de bouw van het nieuwe stadhuis en waag vond plaats op donderdag 28 februari 1697 op het dan nog niet gesloopte, oude raadhuis. De uitvoerende kunstenaars en ambachtslieden Uit de rekeningen zijn alle bij de bouw betrokkenen bekend. Voor het 'gewone' werk als timmer- en metselwerk, het schilderwerk en de arbeiders werden plaatselijke krachten aangenomen. Timmerman Gijs Cornelis Alblas uit Nieuwpoort nam als laagste inschrijver het timmerwerk aan voor 1697 guldens. De laagste inschrijver voor het metselwerk was meestermetselaar Pieter Truen voor een bedrag van 360 guldens. Hij was eveneens uit de regio afkomstig. Jan (van) Munnickhoff en zijn knechten verzorgden het schilderwerk aan het stadhuis voor 134 guldens en 12 stuivers. Van Munnickhoff was in deze streek niet onbekend: van zijn hand bevinden zich in de hervormde kerken van Nieuwpoort en Lexmond beschilderde kerkborden uit respectievelijk 1677 en In de kerk te Ammerstol hangen van zijn hand twee psalmbordjes uit 1677, een kerkbord met bijbelteksten uit 1684 en een rouwbord van de ambachtsheer uit Een andere hoge post in de rekeningen betreft het werk van de Nieuwpoorter Jan van Emlichen die ijzerwerk en arbeid leverde voor 250 guldens. Bij het uitzoeken van kunstenaars had Van der Willigh kennelijk de vrije hand gekregen. Hij vond kunstenaars van naam in Den Haag: de beeldhouwer Pieter van Dobben, de meester steenhouwer Dirk Drijffhout en de schilder Bartholomeus Meyburg. Pieter Willemse van Dobben werd op 7 januari 1657 in de Groote Kerk in Den Haag gedoopt als zoon van Willem Cornelissen van Dobben en Maria Aris. Op 19 september 1677 trouwde hij met Christina van Neck en kreeg met haar een op 2 december 1678 gedoopte zoon Guilielmus. Op 15 oktober 1679 ging hij als weduwnaar in ondertrouw met Jannitje van Dijck. Wanneer zij in het huwelijk getreden zijn, is niet bekend. Uit dit huwelijk werden drie kinderen geboren: Pieter, Anna en Willem die respectievelijk gedoopt zijn op 28 juli 1680, 12 maart 1683 en 11 mei 1688, allen in Den Haag. Pieter van Dobben werd op 24 augustus 1719 in Den Haag begraven. 13 Van Van Dobbens werk is maar weinig bekend, dit in tegenstelling tot zijn opleiding, die hij gedurende vijfjaar ontving in het atelier van de Haagse beeldhouwer en architect Jacob Roman ( ). Hoewel het uit rekeningen bekend is dat Van Dobben in Den Haag werkzaam is geweest, kon tot nu toe geen bestaand werk met hem in verband gebracht worden. Toch moet Van Dobben een bekwaam beeldhouwer geweest zijn. Het oordeel van een 13 Doop-, trouw- en begraafregisters, Gemeentearchief (GA) Den Haag. «I

6 volgende generatie werd verwoord door Pieter Terwesten: Pieter van Dobbe, Een Haagenaar van geboorte, was een braaff Beeldhouwer in hout, zijnde hij ook Regent van de Teekenacademie geweest en is eyndelijk ook alhier overleeden Ook zijn functie binnen de Con 14 frérie Pictura wijst op enig aanzien. In de archieven van de Confrérie komt hij in 1681 voor het eerst voor als wanbetaler, pas op 13 november 1683 betaalde hij zijn meestergeld. Een en ander houdt wellicht verband met de ruzie tussen de in de Confrérie verenigde schilders en beeldhouwers, die in die jaren hoog opliep. Hoewel het een aantal jaren goed gingen Pieter van Dobben in hoofd van de beeldhouwers binnen de Confrérie was, liep de onenigheid tussen beide groepen uiteindelijk uit op een scheiding. In 1700 richtten de beeldhouwers een eigen gilde op, waarvan Pieter van Dobben in 1702 hoofdman werd. 15 Van Dirk Drijffhout is bekend dat hij uit Den Haag afkomstig was en daar ook woonde. Wie zijn ouders waren kon niet achterhaald worden. Op 23 maart 1681 ging hij in ondertrouw met Wilhelmina van Nippel uit Gorinchem. Uit dit huwelijk werden vele kinderen geboren. Op 7 december 1707 werd Dirk Drijffhout in den Haag begraven. 16 Over zijn werk is weinig bekend. Toch moet hij in zijn tijd, aan het einde van de 17e eeuw, een van de bekendere steenhouwers geweest zijn. Hem viel namelijk de eer te beurt om met twee andere deskundige steenhouwers, Jan Schrader uit Gildehaus en Pieter van der Plasse uit Amsterdam, die in 1687 het beeldhouwwerk aan de facade van het Enkhuizense stadhuis realiseerde, voor de stadhouder de kwaliteit van de steen te onderzoeken in een groeve te Linge (Duitsland). De groeve was eigendom van stadhouder Willem III. De steen uit deze groeve was onder andere bestemd voor onderdelen van de tuinarchitectuur bij het paleis Het Loo dat in die tijd tot stand kwam. 17 Voorts wordt Dirk als steenhouwer vermeld in 1707 in relatie tot het logement van Alkmaar aan de Hofsingel in Den Haag. 18 De familie Drijffhout was in de 17e eeuw een bekend steenhouwersgeslacht in 's-gravenhage. Bartholomeus Drijffhout bijvoorbeeld, als steenhouwer begonnen, maakte later naam als architect. Hij werkte in 1640 onder andere mee aan de bouw van de Lakenhal te Leiden, in 1644 speelde hij een leidende 14 Pieter Terwesten, Register of aanteekeningen zo van de deektens, hoofdluyden en secretarissen der Kunst Confreriekamer van Pictura zedert den erectie in den jaar (GA Den Haag, Archief Confrérie Pictura 24, nr. 120). 15 Het Haagse schildersgenootschap Confrérie Pictura werd in 1656 opgericht. Het was een afsplitsing van het St. Lucasgilde dat reeds in 1537 bestond en waarin fijn- en grofschilders, glazenmakers, beeldsnijders, borduurwerkers en prentenkleurders waren opgenomen. De 'echte' kunstenaars wilden zich niet met de gewone handwerkslieden gelijk gesteld zien en besloten vervolgens tot de oprichting van een nieuwe confrérie. In de eerste jaren der confrérie waren ook beeldhouwers in 'hout' en in 'steen' in de broederschap vertegenwoordigd. Aangezien de 'houten' beeldhouwers telkens onlusten en moeilijkheden veroorzaakten - zij wilden op gelijke voet met de kunstschilders beschouwd worden en ook hoofdlieden van de confreriekamer zijn - besloten de Regenten de beeldhouwers in hout van de confrérie uit te sluiten. De beeldhouwers in steen mochten daar en tegen aanblijven (J. Gram, De schildersconfrerie Pictura en hare academie van beeldende kunsten te 's-gravenhage (Rotterdam 1882) 1-2, 46-47). Voor de wetenswaardigheden over Van Dobben heeft mw.drs. K. Zonnevylle-Heining te Naarden haar gegevens ter beschikking gesteld. 16 De eerste was een vroeg gestorven zoon Willem, die werd gedoopt op 10 november Dan volgen Willem die werd gedoopt op 2 augustus 1684, Elida, in de Kloosterkerk gedoopt op 1 maart 1686, Anna, gedoopt in 1687, Francois, gedoopt op 29 juli 1691, Anna Maria, op 16 januari 1693 in de Kloosterkerk gedoopt, een dochter Francijna die gedoopt werd op 9 november 1694, Pieter, die gedoopt werd op 6 september 1695 in de Nieuwe Kerk, Francois, gedoopt op 3 oktober 1698 en Gijsbert tenslotte die op 11 augustus 1700 gedoopt werd in de Kloosterkerk (GA Den Haag, Doop-, trouw- en begraafregisters). 17 H. Janse en D.J. de Vries, Werk en merk van de Steenhouwer. Het steenhouwersambacht in de Nederlanden voor 1800 (Zeist/Zwolle 1991) Aantekening in de verzameling 'losse gegevens' bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg te Zeist. 82

7 rol bij de uitbreiding van het paleis Honselaarsdijk en in 1650 was hij de architect van het stadhuis te Vlaardingen. Bartholomeus was ongetwijfeld verwant met Dirk. Dirks zoon Francois die op 3 oktober 1698 in de Kloosterkerk werd gedoopt, trad niet in de voetsporen van zijn vader: hij blijkt in 1716 als student in de theologie aan de Leidse hogeschool ingeschreven te staan. 19 Bartholomeus Meyburg, Meyburgh of Mijburgh werd omstreeks 1628 te Maassluis geboren. In zijn tijd was hij een bekwaam portret- en historieschilder die tot in Duitsland bekend was en onder andere van de Duitse hofkringen zijn opdrachten verkreeg. In 1662 was hij terug in de Republiek. Op 28 april werd hij als nieuw burger ingeschreven in Den Haag, waar hij, evenals Van Dobben, lid was van de Confrérie. Hij was gehuwd met Anna Elisabeth Chortes. In 1708 of 1709 is Meyburg in Den Haag overleden. 20 Terug naar het Nieuwpoortse stadhuis. Op 14 augustus 1697 had Van Dobben zes 'morlijoens' (consoles aan een kroonlijst) gesneden, een schoorsteenmantel en had hij een balustrade in het balkonkozijn met 'cinderen en lofwerck' gemaakt, alles voor 26 gulden. Leendert van der Willigh controleerde de rekening en vond hem te hoog. 22 gulden is genoeg, aldus diens opmerking uit 23 december Uiteindelijk had Van der Willigh inderdaad het laatste woord. Pas in 1699 kreeg Van Dobben zijn 22 gulden. Zowel het balkonhek met de kindertjes tussen ranken als de schoorsteenmantel (op de begane grond) zijn nog aanwezig. Wie de tweede schoorsteenmantel maakte die het bestek voorschreef, is niet bekend. Evenmin kan iets gezegd worden over het voorkomen: de schouw is in de 19e eeuw afgebroken. De huidige schoorsteenmantel op de verdieping is een kopie naar die van de begane grond. Afb. 3. De steen met de stichtingsdatum in de hal van het stadhuis. Foto RDMZ, De steenhouwer Dirk Drijffhout ontving 445 gulden voor steenleveranties en voor het maken van twee wapens met een datumstuk. In zijn rekening preciseert hij zijn werk als volgt: 'twee wapens tot de voorgevel ant stadthuys met sijn sijrade, een datumstuk, een paar krolle ande achtergevel'. Drijffhout leverde ook nog een ijzeren Bailie voor 26 guldens en 8 stuivers. 21 De cartouches met de wapens zijn nog steeds aan de voorgevel te zien. Het 'datum- 19 R. Reinsma, 'Sociale en religieuze achtergronden van studenten aan de Leidse Hogeschool tijdens de Republiek', Jaarboek Die Haghe (1961) U. Thieme und F. Becker, Allgemeines Lexikon der bildenden Künsller... XXIV (Leipzig ) Voor de ingediende rekeningen zie GA Liesveld, OA Nieuwpoort, inv.nr

8 Afb. 4. 'Een afbeeltsel van de Iustitie geseten op de kracht van 't Lant, ende omgeven van de goddinne der Wijsheid, Vergeselschapt van de Voorzichtigheid'., Foto RDMZ, stuk' betreft of de banderolle met het jaartal MDCLXXXXVII (1697) aan de voorgevel, dan wel de 'eerste steen' van hardsteen die in de muur van de hal is ingemetseld, 'MDCLXXXXVII / DEN XV APRIL IS DE EERSTE / STEEN VAN DIT STATHUYS / EN WAGH GHELEYDT DOOR / WILLEM VAN EMLICGHEM' staat daarop te lezen (afb. 3). De 'krolle' aan de achtergevel zijn eveneens herkenbaar. Dezelfde 'krolle' zitten aan de gevel van de in het jaar 1697 gebouwde herberg aan de Buitenhaven 1, schuin tegenover het stadhuis. Het decoratieprogramma Een zichzelf respecterende stedelijke overheid gaf in de 17e en 18e eeuw opdrachten voor symbolische decoraties van haar gebouwen. Het bekendste en tevens grootst opgezette voorbeeld is natuurlijk het decoratieprogramma in het stadhuis van Amsterdam, maar ook elders vond dit plaats, zoals in 's-hertogenbosch, Nijmegen, Maastricht en Enkhuizen. Vooral het stadhuis in Enkhuizen, dat tussen 1687 en 1710 gebouwd en gedecoreerd werd, is in dit opzicht zeer interessant omdat het zijn oorspronkelijke, rijke decoratie aan ex- en interieur bewaard heeft

9 De decoratie bestond doorgaans uit beeldhouwwerk aan ex- en interieur, en een of meer geschilderde voorstellingen die op een indirecte, maar voor de verstaander duidelijke, wijze verwezen naar de status en de taken van de magistraat, alsmede naar de functie van de zaal of het gebouw waarin zij werden opgesteld. Indien de betekenis der afbeeldingen niet voldoende duidelijk leken te zijn, konden opschriften, begeleidende publikaties, maar vooral standaardsymbolen verhelderend werken. 23 Nieuwpoort bleef niet achter. Voor het stadhuis werden twee allegorische schilderijen gemaakt door de Haagse historie- en portretschilder Bartholomeus Meyburg. Beide kan men daar nog steeds vinden. Op de schouwboezem van de voormalige burgemeesterskamer op de begane grond hangt een allegorisch schilderij dat rechts onder gesigneerd is 'B. Mijburgh 1698'. Op de (bruin)monochrome voorstelling zijn drie personen afgebeeld. Een vrouw zit schrijlings op een leeuw en houdt een zwaard en een driehoek in haar handen. De half achter haar staande persoon links tuurt door een telescoop, de andere is als krijger uitgedost. In de wolken staat 'Iustitia' geschreven (afb. 4). Een tweede schilderij, waarschijnlijk bestemd voor de zaal op de verdieping, is wat kleiner en is gesigneerd 'B. Meyburgh 1698'. Hierop staat een liggende vrouw weergegeven die steunt op de wereldbol. In haar linkerhand houdt zij een passer, in haar rechterhand een papier met de stelling van Pythagoras uitgetekend. Op de achtergrond zijn een obelisk en een koepelvormige centraalbouw met zuilen waarneembaar. Op de voorgrond ligt een aantal maatlatten (afb. 5). Afb. 5. 'Een uitbeeltsel vande bou kunste, de navegacij en andere matematise kunsten meer'. Foto RDMZ, J. B. Bedaux, A. Groot en A. Hagen, 'Allegorieën van goed bestuur; het decoratieprogramma van het stadhuis van Enkhuizen ( )', Jaarboek Monumentenzorg (1992) Zie hiervoor B. Kempers, 'Opdrachtgevers, verzamelaars en kopers. Visies op kunst in Holland tijdens de Republiek', Holland 23 (1991)

10 Afb. 6. De voorzijde van het stadhuis in In de bovenlichten van de begane grondvensters zit een grote roedeverdeling. Rechts opzij zijn de laat 19e-eeuwse ramen van de burgemeesterskamer te zien. Foto RDMZ, Waren in Enkhuizen de burgemeesters zelf verantwoordelijk voor het programma van het beeldhouwwerk aan de gevel en de beschilderingen van de kamers, in Nieuwpoort werd de opdracht aan de schilder niet rechtstreeks door de magistraat verleend, maar 'door ordonnancij' van Van der Willigh. Als de magistraat al op de hoogte was van decoratieprogramma's voor stadhuizen, dan lieten zij het formuleren van de opdracht toch over aan een man als Van der Willigh, die verondersteld werd daarmee bekend te zijn. Op zijn beurt liet Van der Willigh de uitwerking der thema's van de twee stukken over aan Meyburg. Dat zal de reden zijn waarom de betekenis van beide schilderijen door de schilder zo uitvoerig wordt verklaard in zijn declaratie aan de Nieuwpoortse magistraat: lek sende Ued. hier nevens twee schilderijen zijnde het grote stuk een afbeeltsel van de Iustitie geseten op de kracht van 't Lant, ende omgeven van de goddinne der Wijsheid, Vergeselschapt van de Voorzichtigheid. Daar aan verdient 50 gul. Ende het kleinste is een uitbeeltsel vande bou kunste, de navegacij en andere matematise kunsten meer. Daar aan verdient 20 gul. Beijde geschildert door ordonnancij van den ingenieur ende architekt Leendert vander Willig. Aan wien ick Ued. verzouk het geldt te willen geven die het mijn dan wel zal behandigen. Ende zoo ik enige dienst meer inde schilderkonst kan doen, gevende mij in Ued. gunst gerekommanderende ende blijft, Mijn heer, Ued dienstwilligen Bartolius Meijburgh (4 juli 1698). 24 Het is niet waarschijnlijk dat men in Nieuwpoort ooit nog gebruik maakte van de zo vriendelijk aangeboden diensten van Meyburg. Hij was te duur. De zuinige magistraat betaalde de schilder uiteindelijk maar 50 guldens en 14 stuivers voor zijn twee schilderijen. 24 Zie hiervoor GA Liesveld, OA Nieuwpoort, inv.nr. 187: rekeningen en quitanties die behoren bij de stadhuisrekeningen over (inv.nr. 186). 86

11 f P' Afb. 7. De achterzijde van het stadhuis met de waag in De ver over de weg uitstekende luifel waaronder de goederen voor de waag gelost werden, bleek gaanderweg steeds meer hinder voorliet verkeer op te leveren. Foto RDMZ, Veranderingen, plannen en restauraties na 1697 Uit de 18e en 19e eeuw is geen nadere informatie bekend over wijzigingen aan het gebouw. Dat die wel hebben plaats gevonden is duidelijk. In het midden van de 19e eeuw was bijvoorbeeld de waag al niet meer in gebruik. 25 De kleine roedeverdeling van de vensters in de voorgevel is halverwege de 19e eeuw door een grotere vervangen. Aan het eind van de eeuw zijn de vensters van de oude burgemeesterskamer veranderd: op een foto uit 1917 zijn getoogde zesruitsvensters met lamberkijns te zien (afb. 6 en 7). Het 18e- en 19e-eeuwse gedeelte van het oud-archief van de stad Nieuwpoort is op dit moment nog niet goed toegankelijk. Het is zeer waarschijnlijk dat daar gegevens gevonden kunnen worden die meer licht op de wederwaardigheden van het stadhuis kunnen werpen. Vanaf 1917 staan meer gegevens ter beschikking. In dat jaar bleken enige kleine herstellingen noodzakelijk te zijn, daar het gebouw 'in eenigszins verwaarloosden toestand verkeert'. De burgemeester vroeg daartoe advies aan het Rijksbureau voor de Monumentenzorg. Het Rijksbureau maakte een opmeting van het gebouw en stelde een herstelplan op. 26 Uit de opmeting blijkt de indeling van de beide gebouwen: op de begane grond van het stadhuis bevonden zich direct links van de ingang twee cachots. De zaal fungeerde als raadzaal. In de achterwand rechts was in de ruimte van de waag een secreet afgescheiden. Op de eerste verdieping van het stadhuis was boven de cachots de keurkamer voor de militie ingericht. Voorts bevond zich daar een portaal en rechts de trap naar de zolder. De ruimte boven de raadzaal was als distributielokaal in gebruik. Dit lokaal was niet verwarmd. Er staat geen 25 Van der Aa meldt in 1846 datde waag(...)niet meer als zodanig gebruikt wordt...' (A.J. van der Aa, A aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden XVIII (N.O.) (Gorinchem 1846) 178). 26 Jaarverslag der Rijkscommissie voor de Monumentenzorg over 1918 en 1919,

12 Afb. 8. Het stadhuis in 1992, goed onderhouden en een sieraad voor de stad. Foto RDMZ, schouw getekend. De begane grond van de waag was uitsluitend via deuren in beide zijgevels te betreden. Een derde cachot bevond zich onder de raadzaal en was toegankelijk via de waag. Ondanks alle voorbereidingen - er werd zelfs contact opgenomen met de Rotterdamse architecten M.J. Granpré Molière en R Verhagen - gebeurde er niets. In 1922 schreef een verontruste correspondent aan de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg: 'Het stadhuis verkeert (...) in een zéér slechten staat. De luiken der ramen zijn verteerd en van verschillende luiken zijn de hangen losgelaten. De bovenluiken worden maar gesloten gehouden om gevaar voor voorbijgangers te voorkomen (...) Het snijwerk boven den ingang is zóódanig in verval (overal gescheurd) dat indien er niet spoedig in voorzien wordt, het totaal verloren dreigt te gaan,..'. 27 In 1923 constateerde de Provinciale Zuid-Hollandsche Archeologische Commissie in haar jaarverslag dat het raadhuis zich in een staat van een zo deerlijk verval bevond, dat spoedig voorzieningsmaatregelen getroffen zouden moeten worden. 28 Desondanks lijkt er niets gebeurd te zijn, want in 1930 kaartte de Provinciale Zuid-Hollandsche Archeologische Commissie dit onderwerp nogmaals aan: het raadhuis behoefde hoog nodig herstelling. Het gebouw vertoonde inwendig tekenen van verval. 29 Weer liep dit op niets uit. Driejaar later trok het gemeentebestuur uit het oude gebouw in een 'moderne villa'. 30 De secretarie bleef ter plaatse gevestigd. 27 Dossiers Rijksdienst voor de Monumentenzorg te Zeist over de jaren Verslagen der Provinciale Zuid-Hollandse Archeologische Commissie over 1923, Verslagen der Provinciale Zuid-Hollandsche Archeologische Commissie over 1930, Oudheidkundig Jaarboek (1933)

13 In 1938 werd een nieuw plan tot restauratie opgemaakt. De voornaamste punten aan het exterieur betroffen het wijzigen van de roedeverdeling van de bovenlichten der vensters op de begane grond en het veranderen van de drie getoogde vensters in de westgevel 'volgens het aanwezige oude model'. Of hiermee bedoeld wordt dat er nog ergens een oude tekening bestond waarop de vensters waren weergegeven, of dat men doelde op het uitvoerige 17eeeuwse bestek dat voorhanden was, dan wel verwees naar de bestaande oude ramen in de gevels, is niet gemotiveerd. Waarschijnlijk is het laatste het geval. De afgebroken schouw in de zaal op de verdieping moest weer worden aangebracht. Men overwoog daarnaast de waag als archiefruimte in gebruik te nemen. Het totaal der kosten begrootte men op ƒ 5604, De archiefruimte werd in 1940 gerealiseerd. Daartoe werd een betonvloer gestort om de zware archiefkasten te kunnen torsen. De beide deuren in de zijgevels raakten buiten gebruik. Zij werden aan de binnenzijde gedicht. De enige toegang was nu via het stadhuis. Met de start van de restauratie van het stadhuis werd echter gewacht, aangezien de kosten van de restauratie van het stadhuis inmiddels gestegen waren tot ƒ6000,- en de benodigde subsidiegelden van de provincie voorlopig niet voorhanden waren. Tussen november 1949 en 1950 werd het stadhuis zelf eindelijk gerestaureerd op basis van de bovengenoemde plannen. De architect was D. Visser uit Schoonhoven. De geraamde kosten lagen nu aanmerkelijk hoger dan in 1938, mede veroorzaakt door de verslechterde technische staat van het gebouw. Het toenemende zware verkeer, werd, in afwachting van een nieuwe provinciale weg buiten het stadje, nog steeds langs het raadhuis geleid. Uiteindelijk 31 Zie noot

14 bedroegen de restauratiekosten ƒ46.718,86. In november 1950 was het werk gereed. Daarmee kwam een eind aan een turbulente periode in de geschiedenis van het stadhuis (afb. 8 en 9). Het gebouw wordt intensief gebruikt. Hoewel alle gemeentelijke functies verplaatst zijn naar een modern raadhuisgebouw in Groot-Ammers - sedert de gemeentelijke herindeling van 1986 valt Nieuwpoort met Langerak, Streefkerk en Groot-Ammers onder de gemeente Liesveld - wordt de zaal op de begane grond als trouwzaal gebruikt. De verdieping is als museum ingericht. Het gemeentelijk archief is eveneens naar Groot-Ammers verhuisd. De waag dient thans als depot voor het museum. <)()