Een publieksonderzoek uit 2015 liet zien dat Gelderland het meest wordt getypeerd door de aanwezigheid van kastelen.

Transcriptie

1 Geldersch Landschap & Kasteelen Postbus HA Arnhem tel: (026) Een publieksonderzoek uit 2015 liet zien dat Gelderland het meest wordt getypeerd door de aanwezigheid van kastelen. Vervolgens noemde men de Hanzesteden, de Romeinen en de Veluwe; allemaal erfgoed! Als ondersteuningsinstelling, die zich bezighoudt met kastelen en alles wat daar bij hoort, zijn we daar natuurlijk gelukkig mee. Het is weliswaar een momentopname, maar vooral een compliment voor al diegenen die deze karakteristieke huizen bouwden en deze eeuwenlang koesterden. In de eerste instantie waren dat de eigenaren en bewoners. Maar naarmate we dichter bij onze tijd komen, de mensen die voorkwamen dat de iconen van de geschiedenis verloren gingen en die een maatschappelijk belang zagen in de bescherming ervan. Commissaris van de Koningin van de provincie Gelderland, Schelto baron van Heemstra, was in de jaren dertig een sleutelfiguur in dit proces. Sterk begaan met de problematiek rondom de voor Gelderland zo karakteristieke landgoederen met de daarop gelegen kastelen en huizen, richtte hij na Het Geldersch Landschap in 1940 ook de Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen op. Wat destijds begon als een bescheiden stichting met uitsluitend de zorg voor kasteel Hernen, waarbij na enige tijd ook met verwerving van het omliggende land het historische landgoed werd hersteld, is in 75 jaar uitgegroeid tot een organisatie met een omvangrijk bezit van 35 kastelen en landhuizen. Met de omvang van het bezit is ook de kennis van het vak van instandhouding toegenomen, en blijft dit zich vernieuwen. Terzake 1. De inspiratie; kastelen en landhuizen 2. De mensen 3. De omgeving, de netwerken 4. De kwaliteit 5. De toekomst Het met de jaren gegroeide vertrouwen in de organisatie maakt dat de bij de oprichting beoogde vangnetfunctie ook daadwerkelijk tot stand is gekomen. Men vindt ons voor adviezen, samenwerking, maar ook voor schenkingen en zelfs overdracht van bezit, variërend van (kunst)voorwerpen tot monumenten. Dit vraagt om continuïteit en constante kwaliteit in onze sobere bedrijfsvoering. En daarnaast vereist duurzaam behoud van het bezit ook om open te staan voor innovatie en voor een rationele of zakelijke omgang met het erfgoed. Het is een gigantische klus, die we dankzij een breed draagvlak van onder andere donateurs en hulp van ruim 700 vrijwilligers zo degelijk mogelijk uitvoeren. We beheren en behouden wat onze voorouders ons hebben toevertrouwd. Maar het gaat vooral om wat de kastelen, buitenplaatsen en landgoederen betekenen in het leven van mensen, in de omgeving, in de maatschappij. Het zijn geen decors, het zijn de plaatsen die inspireren en identiteit verlenen aan de omgeving, de buren, de bezoekers en de mensen die er werken. Terwijl continuïteit en duurzaamheid in instandhouding de basis moet zijn om het erfgoed aan een volgende generatie door te geven, is een eigentijdse presentatie en publieksbenadering nodig om de buitenwereld bij het behoud te betrekken en de toekomstige beheerders van dit erfgoed te motiveren. Een laagdrempelige toegang van ons bezit is een voorwaarde om de geschiedenis van onze provincie op inspirerende wijze voor alle Gelderlanders beleefbaar te maken!

2 1. De inspiratie kastelen, landhuizen, interieurs en omgeving 35 Beeldbepalende Gelderse kastelen, landhuizen en kasteelruïnes worden beheerd door de Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen samen met Het Geldersch Landschap, GLK. In totaal zijn in de loop der jaren 210 rijksmonumenten, 104 gemeentelijke monumenten en 60 archeologische monumenten aan ons toevertrouwd, waaronder 35 kastelen, landhuizen en historische ruïnes 27 beschermde buitenplaatsen omgeven door gebouwen als koetshuizen, oranjerieën en bijzondere onderdelen als poorten, hekken en tuinsieraden 1400 ha. tuinen en parken (binnen de z.g. bolletjeslijn) met grachten en vijvers, paden en lanen (groen monumentaal erfgoed) landgoederen met boerderijen en schuren 1 beschermd stads-/dorpsgezicht; Staverden met bijgebouwen, maar ook winkeltje en ontspanningsruimte 4 oranjerieën 3 molens, waaronder een watermolen In de kastelen en landhuizen bevinden zich historische interieurs en inventaris soms nog afkomstig uit de periode dat deze waren bewoond. Zeven kastelen met tuinen en parken zijn opengesteld. Met een collectie van ruim objecten worden verschillende fasen van de Gelderse bewoningsgeschiedenis tot leven gebracht. Dankzij de 700 schilderijen, en vooral de 350 portretten van Gelderse families komt het verleden tot leven. 2

3 De 7 kastelen hebben elk een eigen karakteristiek en hebben voor iedere doelgroep iets bijzonders te bieden. Een bezoek aan alle 7 kastelen vult de kennis over de bewoning van de verschillende Gelderse streken met zijn eigenheden goed aan. Zonder per kasteel daar diep op in te gaan, kan men deze globaal typeren: Hernen Middeleeuwse kastelenbouw en inrichting in de praktijk; stap in het jaar 1544 en ontdek het pure, authentieke kasteel met zijn unieke overdekte weergangen met een `pratende lantaarn. Ammersoyen Passie, vuur, oorlog, weerbaarheid en geloof in een burcht met spannende muurtrappen en de grootste archeologische collectie ooit bij een kasteelcomplex aangetroffen (en gluren in de muren). Cannenburch Kasteel en park van krijgsheer Marten van Rossem en zijn nazaten toont mode in bouwen, luxe in aankleding en rijkdom uit water. De bijzondere positie van een katholieke familie op de Veluwe. Rosendael Landgoed met vermaak voor hertogen, stadhouders, de adel en iedereen mede dankzij spetterende sprengen en beken. Verwolde Achterhoeks icoon van elegantie en tuinaanleg dankzij familie en personeel. De volledig ingerichte dienstvertrekken maken het leven en werken van het huispersoneel invoelbaar. Zypendaal Vanuit Arnhem onthaasten in Zypendaalse tijd bij de regentenfamilie Brantsen. Doorwerth Oorlogen en weerbaarheid, veerkracht en aanpassing, beheer, water en bossen, jagen en oogsten; beleef de seizoenen en inspiratie aan de Veluwezoom. 3

4 2. De mensen werkgelegenheid, leefbaarheid en participatie; landgoederen en kastelen op een vitaal platteland Zoals uit het publieksonderzoek naar voren kwam wordt Gelderland getypeerd door de sporen van de landgoederen met hun kastelen. Een groot deel van de plattelandsbevolking was hier tot voor kort mee verbonden en de invloed werd tot in de steden gevoeld. De landgoederen en kastelen vervullen nog steeds een rol in de samenleving. Zo begint het maatschappelijk belang bij de werkgelegenheid voor onze eigen mensen (ca. 22 fte. Geldersche Kasteelen, 90 fte Geldersch Landschap; totaal 160 personen) in het beheer en behoud. 28 Horecaondernemers zijn op de bezittingen van GLK werkzaam. De effecten op de omgeving van uitbesteed werk en toeleveringsbedrijven worden geraamd op ca. 80 fte. Onmisbaar, moeilijker meetbaar is de economische invloed op toerisme en recreatie met de bijbehorende bedrijvigheid van de herkenbare aanwezigheid van het karakteristieke monumentale landschap met kastelen. De invloed op de WOZ waarde en het zakelijke vestigingsklimaat is onmiskenbaar en tegelijk moeilijk weegbaar. Ruim 700 ambassadeurs, zoals we onze vrijwilligers beschouwen, zijn naast onze eigen mensen van cruciaal belang voor het werk, en vooral ook voor het draagvlak in de omgeving. Volgens een door de Erasmus Universiteit berekende factor vertegenwoordigen deze 700 vrijwilligers ook nog eens bijna 100 fte! Zij brengen soms deskundigheid mee die niet in de organisatie voorhanden is, variërend van fotografie, onderzoeken tot het bedienen van een bakoven tot het nauwgezet restaureren van textiel. Het professioneel ontvangen en faciliteren van vrijwilligers vraagt aandacht en zorg. Maar voor alle Gelderlanders moet ons bezit spannend en toegankelijk zijn! Voor iedereen en in elke levensfase valt er te genieten, te leren, te werken en te ontspannen. Gezinnen met kinderen kunnen er spelen. Elk Gelders kind zou een Kastelenpaspoort moeten hebben als bewijs van de verbondenheid met het verleden! Leerlingen beleven het erfgoed als onderdeel van het schoolcurriculum (educatie), kunnen er hun (maatschappelijke) stage lopen, bestuderen het voor spreekbeurten en vieren er hun verjaardag. In het kader van vervolgonderwijs kan men als stagiaire meelopen en onderzoek doen voor een wetenschappelijke studie. De volgende generatie moet de geschiedenis van Gelderland van alle kanten leren kennen. Prettige bijeenkomsten als feesten en huwelijken, maar ook nuttige zaken als vergaderingen en congressen vinden een plek op de kastelen en landhuizen. 4

5 De kastelen moeten de gastvrije bakens in de omgeving zijn, of het thuishonk voor lokale organisaties, zoals de Rosendaalse Schutterij op Rosendael of de plek voor de presentatie van het werk van de Veluwse Beken Stichting op Cannenburch. Activiteiten en evenementen in en rondom de huizen moeten de buren bij het erfgoed te betrekken. Ook andere disciplines, zoals beeldende kunst, muziek en theater, kunnen een warm welkom verwachten op onze huizen. Met busexcursies en presentaties in de provincie zouden we groepen, die moeilijk reizen, letterlijk tegemoet kunnen komen. Een laagdrempelige toegang is een vereiste, te beginnen door de entree op een redelijk niveau te houden. Dit betekent wel een beperking van de zo noodzakelijke inkomsten op de opengestelde kastelen. Het donateurschap van GLK is echter laagdrempelig en geeft een gezin gratis toegang tot alle kastelen, nog afgezien van voordelen bij excursies en aankopen. We zijn trots op de donateurs uit Gelderland en daarbuiten, maar in de wetenschap dat Gelderland ca huishoudens huisvest, is dit nog altijd een bescheiden percentage. Om die reden willen we de komende periode werken aan een vernieuwende openstelling van onze huizen; een investering in een project met nieuwe media en digitalisering om ons bezit beter te ontsluiten en nog laagdrempeliger toegankelijk maken. 5

6 3. De netwerken Uitwisselen, leren en ondersteunen De Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen is in 2004 een alliantie aangegaan met de Stichting Het Geldersch Landschap, waardoor op veel terreinen efficiënter en effectiever gewerkt kan worden. Dit betreft het behoud en beheer, maar ook synergie in bedrijfsvoering, personele zaken en communicatie. Deze opschaling van omvang verstevigt de basis voor de organisatie. Het schept daarnaast ruimte voor de ontwikkeling van deskundigheid en kwaliteit, waar ook andere partijen van kunnen profiteren, van organisaties in het veld en in de omgeving tot particulieren. De contacten in het museale en monumentenveld bieden de kans om kennis uit te wisselen en te vergroten. Gericht op het beheer en behoud van het bezit is er een intensieve organisatorische samenwerking met de Brantsen van de Zyp Stichting (Gelderse familie portretten), Stichting familie Van der Borch van- en tot Verwolde, het Nederlands Jachtmuseum en Museum Veluwezoom op Doorwerth en de Bredius Stichting op Hernen. De rol als ondersteuningsinstelling vervullen we op diverse manieren, maar kan verder worden uitgebouwd. De meest vergaande samenwerking bestaat met de Stichting Oude Gelderse Kerken. Met behoud van eigen identiteit verricht GLK ondersteunende activiteiten op het gebied van bereikbaarheid, post, administratie, communicatie en bouwkunde. Met de Monumentenwacht wordt verkend of er een dergelijke vorm van samenwerking mogelijk is, die leidt tot verbetering van de efficiency. Op restauratiegebied wordt kennis gedeeld in het Gelders Restauratie Centrum, dat we graag op een van onze locaties zouden willen huisvesten om naast bestuursvertegenwoordiging de band verder te versterken. Het Gelders Genootschap is als goede buur altijd dichtbij en betrokken bij visies en inrichtingsplannen. Ook de samenwerking met andere monumentenorganisaties wordt verder verkend, zoals de Gelderse Molenstichting. De essentie is dat de bundeling van kennis en kunde vanuit de sector voortkomt en een leidt tot een kenniscentrum, verankerd in de Gelderse samenleving, waar vraag een aanbod samen komen. Het uiteindelijke effect is dat de sector hierdoor wordt versterkt. In Gelderland is nauw contact met andere ondersteuningsinstellingen. Met de Coöperatie Erfgoed Gelderland wordt regelmatig samengewerkt en worden 6

7 de Nationale Monumenten Organisatie, de Federatie Instandhouding Monumenten en contacten met bijvoorbeeld de Rijksdienst Cultureel Erfgoed, de Nederlandse Museum Vereniging en het RKD Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis. Internationaal zijn er contacten met de Britse National Trust, de International Organisation of National Trusts en de NRW Stiftung (BRD). projecten geëntameerd, met name waar nieuwe technieken worden onderzocht om de inhoud van het bezit van GK uit te dragen. Dit betreft onderwerpen als de inzet van nieuwe media, het presenteren en uitdragen van collectie (binnen en buiten de opengestelde kastelen), de weg naar een hedendaagse openstelling (E-ticketing, presentatie interieurs op het net). Ook onderwerpen als marketing en contacten met buitenland komen aan de orde. Collegiale contacten worden onderhouden met andere musea, van Paleis Het Loo, het Nederlands Openlucht Museum, tot Kasteel Middachten en Huis Bergh. De bronnen van het bezit worden onderzocht bij het Gelders Archief en met hulp van historische verenigingen. Voor studie en onderzoek zijn de connecties met onderwijsinstellingen van belang, zoals met de Radboud Universiteit en Reinwardt Academie. In de gemeenten met de opengestelde musea is er veelal goed contact met het bestuur en het ambtelijk apparaat. Nadrukkelijk wordt de band met de regio steeds meer versterkt. Gebiedsgerichte verbindingen worden gelegd in programma s zoals Visit Veluwe en projecten van RBT KAN, de Gelderse Streken. Op landelijk niveau is het deelnemen in de Museumkaart een nieuwe stap. De inhoud en vernieuwing in ons werk blijkt van belang voor media, zoals voor Omroep Gelderland en de schrijvende pers. Medeverantwoordelijkheid voor het museale en erfgoedveld brengt contacten en participatie in overlegstructuren en besturen met zich mee, van provinciaal tot (inter)nationaal niveau. Dit betreft bestuursvertegenwoordiging in In de gemeenten met de opengestelde musea is er veelal goed contact met het bestuur en het ambtelijk apparaat. Nadrukkelijk wordt de band met de regio steeds meer versterkt. Gebiedsgerichte verbindingen worden gelegd in programma s zoals Visit Veluwe en projecten van RBT KAN, de Gelderse Streken. Op landelijk niveau is het deelnemen in de Museumkaart een nieuwe stap. De inhoud en vernieuwing in ons werk blijkt van belang voor media, zoals voor Omroep Gelderland en de schrijvende pers. Medeverantwoordelijkheid voor het museale en erfgoedveld brengt contacten en participatie in overlegstructuren en besturen met zich mee, van provinciaal tot (inter)nationaal niveau. Dit betreft bestuursvertegenwoordiging in de Nationale Monumenten Organisatie, de Federatie Instandhouding Monumenten en contacten met bijvoorbeeld de Rijksdienst Cultureel Erfgoed, de Nederlandse Museum Vereniging en het RKD Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis. Internationaal zijn er contacten met de Britse National Trust, de International Organisation of National Trusts en de NRW Stiftung (BRD). 7

8 Geldersche Kasteelen 4. Kwaliteit continuïteit en rationeel beheer De Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen heeft de opdracht om het zo karakteristieke Gelderse erfgoed in stand te houden, en waar mogelijk de kwaliteit te verhogen voor de toekomst. De aanpak en het resultaat hebben er in de afgelopen 75 jaar toe geleid dat monumentaal bezit en middelen aan ons zijn toevertrouwd. Dit vertrouwen en de daardoor erkende vangnet-functie moeten we koesteren door alle onderdelen van de ensembles van landgoederen met tuinen en parken, kastelen en landhuizen, met de specialistische kennis te beheren. Het is constant balanceren om met spaarzame middelen de kwaliteit te bewaken en tegelijk gastvrijheid te bieden aan iedereen, die het eeuwenlang gekoesterde erfgoed wil beleven. Continuïteit is een vereiste voor efficiënt beheer, om kwaliteit te behouden en grote ingrepen (restauraties) te voorkomen. Meerjarige preventieve conservering, zoals we dat noemen, vraagt menskracht. En in enkele gevallen vloeit er weer werk uit voort voor (kostbare) specialisten. Ook om innovatieve projecten te ontwikkelen, die toekomstig beheer verbeteren, is continuïteit onontbeerlijk. De constante zorg ligt verankerd in meerjarenprogramma s als Periodiek Onderhoud Gebouwen (jaarplanning onderhoud van al het monumentale - bezit) Housekeeping opengestelde en verhuurde huizen (monitoring interieur en collectie op 15 huizen; in de kasteelmusea m.b.v. vrijwilligers) Meerjarenprogramma preventieve conservering schilderijen (systematische controle van alle schilderijen door restauratoren om toestand te stabiliseren en de nood zaak van restauratie te identificeren) Jaarplannen tuinen en parken (jaarplannen onderhoud monumentaal groen) Praktische procedures als Collectie Hulp Verlening 8

9 Het reguliere beheer wordt uitgevoerd door een bouwkunde team, conservatoren, een tuinen landschapshistoricus, hoveniers, bosbeheerders. Vanuit het hoofdkantoor Zypendaal is er ondersteuning op het terrein van bedrijfsvoering, personeelszaken en communicatie. Op de zeven opengestelde kastelen wordt door 5 kasteelbeheerders samen met seizoenskrachten en vrijwilligers gastvrijheid verleend. Voor bijzondere projecten of zeer specialistisch werk op de veelzijdige ensembles van huis, tuin, park en museale collecties wordt zo nodig mankracht, kunde en kennis van buiten aangetrokken. Dankzij de ervaring en samenwerking in het veld is er een groot netwerk van betrokken deskundigen en specialisten, die bij voldoende middelen- een bijdrage leveren aan het werk. Enkele objectieve keurmerken geven een indicatie voor de kwaliteit van het werk en de organisatie: Professionele Organisatie Monumentenbehoud (één van de twaalf POM s in NL) Nationaal Museumregister ANBI-status Centraal Bureau Fondsenwerving keur (CBF keur) Erkend leerbedrijf voor bouwkundige en administratieve opleidingen en opleidingen in natuurbeheer, recreatie en groenvoorziening 9

10 5. De toekomst Continu werken aan innovatie in beheer, behoud, presentatie en financiering Continuïteit Duurzaam behoud van monumenten (steen en groen) en collectie vraagt continuïteit. Dezelfde continuïteit is tevens de basis van waaruit de stichting innovatief kan denken en handelen op alle terreinen en in alle specialismen waar deze actief is. Het begint bij sober en doelmatig werken, steeds meer streven naar duurzaamheid bij het dagelijks beheer, investeren in energiebesparende en milieusparende maatregelen tot het zoeken naar nieuwe economische dragers. Het vergroten van de laagdrempeligheid voor jong en oud wordt gevonden in innovatieve projecten, die om grondige voorbereiding binnen de organisatie vragen, maar ook betrokkenheid van (kostbare) derden en daarmee een investering vooraf. Het uiteindelijke resultaat is dat dankzij rationeel beheer en innovatieve projecten het gemeenschappelijke erfgoed voor altijd voor iedereen toegankelijk en beleefbaar blijft. Het handhaven van de continuïteit en kwaliteit is gewaarborgd binnen de huidige begroting dankzij een prestatiebijdrage van de provincie van Innovatieve projecten voor de komende vier jaar zijn: Duurzaam gebruik a. Verlengen bouwkundige onderhoudscycli Experimenteren met gebruik van duurzame materialen, van houtsoorten tot vernieuwde duurzamere verfsoorten, kan de onderhoudscyclus verlengen. b. Energietransitie, onderzoek naar de verdere toepassing van verantwoord plaatsen van zonnepanelen toepassing pelletkachels aardwarmte vervolmaken project LED verlichting. Versterken functie ondersteunings instelling a. Organisatorisch en inhoudelijke ondersteuning Samenwerking SOGK Verkenning nadere samenwerking Monumentenwacht Huisvesting GRC Onderzoek samenwerking Gelderse Molenstichting Anders open ; innovatieve presentatie om het toevertrouwde bezit zo laagdrempelig mogelijk te ontsluiten; als basis. a. De collectie moet zo veel mogelijk zichtbaar zijn; ontsluiting via Internet b. De kasteelmusea moeten altijd toegankelijk zijn, 24 uur per dag! Dankzij nieuwe ontwikkelingen is het een realistische doelstelling ook deze via Internet te ontsluiten. c. De fysieke toegang van de 7 kastelen kan door middel van E-tickets worden verkregen. De kosten van toegang zijn afhankelijk van het tijdstip en de intensiteit van begeleiding. Waar de vraag groot is, zal dan sprake zijn van seizoensof jaarrond openstelling. Ook alle niet museaal ingerichte kastelen en landhuizen met waardevolle interieurs en collectie zouden uiteindelijk geheel of gedeeltelijk via internet te bezoeken moeten zijn. b. Uitlenen specialismen en kwaliteit aan collega instellingen Museum wereld Monumenten veld 10

11 Nieuwe economische dragers a. Versterken marketing en promotie 7 Kastelen in binnen- en vooral buitenland (meertaligheid) b. Onderzoek naar creatief gebruik vacante ruimten in gebouwen c. Waar mogelijk proberen we invulling te geven aan leegstaande ruimten en gebouwen; enerzijds om de ruimte goed te benutten, anderzijds om te bezien of hieruit middelen te verkrijgen zijn. d. Onderzoek naar de mogelijkheid van vakantiewoningen rondom de kastelen. Deze vorm van bijzondere beleving van het erfgoed is tegelijkertijd een mogelijke bron van inkomsten. Versterken draagvlak a. Volgens traditie was het rendement uit de landgoederen en het vermogen de bron voor instandhouding van kastelen en landhuizen. Voor GK is dat helaas niet het geval. Het streven naar een vermogensfonds per opengesteld kasteel om met het rendement de kosten van instandhouding blijven te dekken zou een passende, traditionele vorm van financiering zijn. b. Een interactieve kaart met plekken waar wordt gewerkt en waar nog (financiële) noden liggen kan genereuze gevers faciliteren om hun wens in vervulling te laten gaan. Verbinding (nieuwe) doelgroepen en omgeving a. Educatie blijven vernieuwen i.s.m. Erfgoed Gelderland b. De waarde en het belang van het bezit blijven uitdragen en aantrekkelijk houden voor (jonge en nieuwe) doelgroepen vraagt om permanent vernieuwen van de presentatie op de kastelen. 11

12