Schultegroep Diever. Houthak instructie

Transcriptie

1 Schultegroep Diever Houthak instructie Februari2004 1

2 Welkom Diever, februari Schultegroep Diever Hoi Scouts Dit boekje is oorspronkelijk gemaakt door de Calandtroep uit Rotterdam als instructiemateriaal voor het insigne Houthakker. Wij hebben met toestemming van de schrijver een aantal zinnen en teksten aangepast naar onze eigen situatie. In dit boekje vind je alle kennis die je nodig hebt (en dat is heel wat) voor verantwoord houthakken. 2

3 Houthak instructie Theorie Veiligheid (alle voorgeschreven veiligheidseisen kennen, begrijpen en weten toe te passen) Velmethodes (de theorie van diverse methoden van vellen e.d.) Boomkennis (bomen kunnen herkennen, gebruik en toepassingen van het hout kennen, alsmede eventuele vruchten en bijzonderheden) Gereedschappen (namen, gebruik, toepassingen en onderhoud ) Opbouw en groei van een boom Ziekten en plagen (de meest voorkomende ziekten en plagen in de natuur kennen) Bosbrand (gevaren, oorzaken en blus-middelen en -methoden bij natuurbranden kennen) Houtwaarde meten (De formule voor het bepalen van de houtwaarde van een staande boom kennen en de meetmethodes weten toe te passen) Praktijk Veiligheid Vellen Valrichting + valmoment Splijten Punt hakken Balk hakken Tak hakken Stomp zagen Moten zagen Kavelen Opruimen Bijlsteel maken 3

4 Veiligheid Schultegroep Diever Houthakker Februari

5 Veiligheid Houthakken is niet ongevaarlijk. Je zal je altijd bewust moeten zijn van het feit dat je veilig moet werken, niet alleen voor jezelf maar ook voor je omgeving. De aller eerste regel is dat je nooit mag spelen, stoeien of keten met een bijl of een zaag, in de buurt van een bijl of een zaag of in de buurt van hakkers of zagers. Verder zijn er hoofdregels waarbij je ONMIDDELLIJK stopt met hakken of zagen. Dit is als: het donker of mistig wordt. bij sterke wind of windvlagen als de kop van je bijl los gaat zitten als de steel van de bijl beschadigd is als je bijl bot wordt als je moe wordt als er zich personen in de gevarenzone dreigen te komen Verder ga je als volgt te werk: Trek je handschoenen uit. Het werken met handschoenen is verboden (geen goede grip en onvoldoende gevoel en beheersing) Kies het gereedschap dat bij je past (gewicht v/d bijl) Controleer het gereedschap (bij een bijl: zit de kop vast, is hij scherp, is de steel heel. Bij een zaag: is het blad gaaf en scherp) Draag een bijl of een zaag altijd op de goede manier Kies de valrichting van de boom Controleer of die valrichting haalbaar is. Breng eventuele tuien aan Maak de grond op de hakplek schoon Verwijder takken boven je hoofd. Neem armslag en controleer of het valterrein vrij is. Begin te hakken aan de zijde waar de boom heen moet, doe dit zo laag mogelijk Blijf tijdens het hakken om de paar slagen het valterrein in de gaten houden. Hak tot ruim in het kernhout. Hak dan aan de zijde waar de boom niet naar toe moet vallen. Hak ongeveer een halve boom dikte boven de eerste keep. Blijf het valterrein goed controleren. Houdt de boom goed in de gaten als je in de buurt van het kernhout komt. Bepaal wanneer de boom kritisch staat (dus nog 1 klap en dan valt hij) Controleer nogmaals of er niemand in de buurt is Roep ZO HARD MOGELIJK ONDERUIT Geef de laatste klap. Doe rustig 1 a 2 passen achteruit (dus dwars op de valrichting van de boom) Wacht tot de boom echt helemaal stil ligt. (de gehakte zijde kan soms 2 meter omhoog komen) Bij het afhakken van zijtakken altijd over de boom heen hakken (jij staat aan de ene kant en je hakt aan de andere kant) Hak de takken altijd naar de top toe. Waarschuw de anderen voordat je een steuntak wegkapt. (de boom kan verder vallen of wegrollen) Voer regelmatig de gehakte takken af. Voorkom dat je staat te hakken in de rommel met de kans van uitglijden of struikelen Probeer geen zware stammen alleen te tillen en als je tilt, doe dat dan vanuit je benen. Bij het kavelen de stammen netjes neerleggen en niet neergooien. Bij het zagen met 2 personen de zaag niet helemaal naar je toe rukken (dan klemt je maat zijn handen) maar rustig trekken. Bij het zagen nooit duwen. (dan breekt je zaag) Niet gebruikte bijlen altijd in een hakblok en hang de zagen op MET de BESCHERMHOES om het zaagblad. 5

6 Vel-methodes Houthak instructie Schultegroep Diever Februari

7 Vel-methodes Er bestaan diverse methodes om een boom om te krijgen. We zullen deze hier bespreken. Het allereerste wat we echter altijd moeten doen is de valrichting bepalen. Dat wil zeggen bepalen waar jij de boom wilt laten neerkomen en vervolgens bekijken of dat ook echt mogelijk is. Bij een kaarsrechte boom, waarvan de kruin gelijkmatig verdeeld is dit (als er tenminste weinig wind staat) best te doen. In het algemeen zorg je er voor dat je een inkeping (de valkerf) maakt aan die zijde waar je de boom heen wilt hebben. Als je daarna aan de andere zijde een inkeping of een snede maakt, zal de boom precies neerkomen op de lijn die loodrecht op de basislijn van de valkerf staat. Dat is de theorie, nu de praktijk. Een boom is nooit kaarsrecht en de kruin is nooit precies symmetrisch en dan zal je bovendien nog zien dat er aan de zuidzijde van de boom meer spinthout zit dan aan de noordzijde en natuurlijk zal er als je hakt wat wind staan. Kort en goed je zal wat trucs moeten uithalen. Een boom zal die kant uit willen vallen waar hij het meeste gewicht heeft. In de praktijk betekent dat hij de kant uit wil vallen waarheen hij scheef staat en/of waar de meeste zware takken in de kruin zitten. (Die zelfde takken zullen de boom wat remmen als hij eenmaal valt en laten de boom dus iets draaien). Je kan hieraan wel wat compenseren. Dat doe je door de valkerf en de eindsnede iets te verdraaien en wel tegengesteld aan de kant waarheen de boom zelf zou willen vallen. Ben je dus bang dat de boom te veel naar links wil dan zal je de valkerf en de eindsnede iets verder naar rechts maken. Een boom die duidelijk scheef staat krijg je in principe niet de andere kant op. Die zal je dus van boven naar beneden stukje voor stukje klein moeten maken tot je alleen nog maar een stukje van de stam overhebt. Ben je er niet zeker van dat de boom echt die kant uitgaat waar jij hem wilt hebben, gebruik dan tuilijnen. (better safe then sorry). Vellen met een zaag Dit is de makkelijkste manier. Zoals hierboven omschreven zaag je de boom eerst in aan de zijde waar de boom heen moet vallen. Je doet dat tot je ongeveer 2/3 van de boom hebt ingezaagd. (Mocht je zaag gaan klemmen dan zal een wig moeten gebruiken.) Vervolgens hak je schuin een wig uit de boom (De wig moet ongeveer even hoog zijn als de zaagsnede diep is.) Als je dat gedaan hebt begin je aan de andere kant met een nieuwe zaagsnede. Deze moet 5 a 15 cm hoger zijn dan de snede van de valkerf. Vlak voor dat de boom valt controleer je (opnieuw) of de omgeving veilig is, dan roep je ONDERUIT en doet de laatste halen. Als de boom gaat vallen trek je rustig je zaag uit de boom en doet een paar stappen in de richting dwars op de valrichting en wacht tot de boom tot rust is gekomen. In de praktijk zal een boom vrijwel altijd worden omgezaagd en bijna nooit worden omgehakt. 7

8 Enerzijds omdat het een stuk gemakkelijke gaat (zeker met een kettingzaag) anderzijds omdat het minder houtverlies oplevert. Dat wij toch voornamelijk hakken is om jullie bijlvaardigheid te leren (maar ook omdat hakken feitelijk leuker en avontuurlijker is) Vellen met een bijl In principe bestaat er weinig verschil met het vellen met een zaag. Je begint met een V te hakken aan de valrichting. Let er op dat de V echt laag bij de grond moet komen. Als je een paar slagen van boven naar beneden, schuin in het hout hebt gegeven, geef je een losslag. Dit is een slag evenwijdig met de grond die uit moet komen op de plaats waar je bij het zagen de eerste snede van de valkerf zou maken. De losslag moet de stukken hout losmaken die je met de eerste slagen hebt ingespleten. Vervolgens geef je weer een paar splijtslagen, gevolgd door een of meerdere losslagen. Zorg er voor dat de V groot (hoog) genoeg is om goed te kunnen splijten. Naarmate je dieper komt zal de V hoger moeten worden. Je gaat door met hakken tot je ruim over de helft van de boom heen bent (ruim door het kernhout, tussen over de helft en 2/3 van de dikte) Dan begin je dus aan de andere kant. Ook hier moet de losslag tussen de 5 en 15 cm hoger komen dan die van de valrichting. Bij het hakken is het moment van vallen moeilijker te bepalen dan bij het zagen. Kom je zo ver dat je denkt dat de boom ongeveer gaat vallen, controleer dan het effect dat een klap op de boom heeft. Wankelt hij al of trilt hij alleen nog maar. Als jij denkt dat de boom kritisch staat, roep dan ONDERUIT en geef de laatste klap. Doe 2 passen opzij (dwars op de valrichting) en kijk wat er gebeurd. Heb je misgerekend en moet de boom nog een klap hebben, vergeet dan niet om opnieuw ONDERUIT te roepen VOOR je de klap geeft. Fig 1 Fig 2 Fig 3 Fig 4 Het omhakken van een dunnere boom. Dit gaat in principe op dezelfde manier. Je hakt eerst een V laag bij de grond aan de valzijde, tot net over de helft. Daarna roep je ONDERUIT en geeft aan de andere kant een harde splijtklap. Het omhakken van dunne bomen Dunne bomen (tot c.a. 7 cm diameter) kan je met een felle splijtklap omhakken. De klap geeft je aan de valzijde. 8

9 Veel gemaakte fouten De eerste is dat is dat mensen een boom helemaal rondom in hakken zodat hij min of meer op een puntje in het midden komt te staan. We noemen dit beveren. Het grote gevaar hiervan is dat je nooit weet welke kant de boom heen gaat vallen. Hij kan namelijk ook naar een kant vallen die je niet verwacht. Een andere veel gemaakte fout is dat men te hoog begint met het hakken of zagen. Dat betekent dat er een hoge, lelijke, stomp overblijft. Nog los van het feit dat zoiets geen gezicht is, je kan je er s avonds in het bos behoorlijk aan verwonden. Uit de broek hakken (rooien) Als je geen boomstompen wil of mag achterlaten dan moet je de boom uit de broek hakken of rooien. Hierbij haal je de hele boom uit de grond, alleen de wortels blijven achter. Je kan dit met de hele boom doen maar als dat problematisch is en je de boom eerst gedeeltelijk moet aftoppen, dan moet je er voor zorgen dat een behoorlijk gedeelte van de stam overeind blijft. Doe je dat niet dan heb je geen hefboom om de wortelkluit uit de grond te trekken. Je begint met de valrichting te bepalen. Daarna ga je rondom de boom een kuil graven. Alle wortels die je onderweg tegenkomt hak je (met een ruimte van 20 a 40 cm) aan weerzijden door. Dit doe je met alle wortels BEHALVE twee hoofdwortels die ter weerzijden dwars op de valrichting staan (de scharnierwortels) Als alle wortels zijn doorgehakt ga je aan de boomstam trekken en duwen en je kijkt goed naar de grond om te zien of er nog wortels over zijn. Bij sommige bomen is er ook nog een penwortel. Deze wortel gaat onder de stam recht naar beneden. Ook die moet je dan vrij zien te graven en door zien te hakken. Uiteindelijk kan je dan de hele boom uit de grond krijgen en kan je het gat weer vullen. Het uit de broek hakken is een mooie manier, hij is alleen erg vermoeiend en tijdrovend. 9

10 Hakken met een aks Het hakken met een hele aks of met een driekwart aks is een bepaalde slag. Een slag die je goed moet oefenen. We zullen de slag stap voor stap uitleggen. 1) Neem de goede afstand tot de stam die je wilt gaan hakken. Dat doe je door met gespreide benen (ongeveer 30 cm uit elkaar) voor de balk te gaan staan. Je rechterhand is op de hiel van de bijl en je armen zijn gestrekt. Je schuifelt nu een beetje naar voren of naar achteren totdat je recht voor de stam staat en het bijlblad op de plaats ligt waar je wilt hakken. 2) Je rechterhand (als je links bent is dat andersom) blijft op de hiel van de steel. Je linkerhand is heel losjes om de bijlsteel heen. Je trekt nu met je rechterhand de bijlsteel naar boven tot de kop je linkerhand raakt. 3) Nu til je met je linkerhand de bijlkop omhoog tot bijna boven je hoofd. 10

11 4) Breng vervolgens je linkerhand Helemaal naar beneden tot hij je rechterhand raakt. 5) Sla de bijl nu naar beneden. Als je het goed doet zal het gewicht van de bijl het meeste werk doen Een van de meest gemaakt fouten is dat de linkerhand halverwege de steel blijft. Het effect van de slag wordt zo veel minder en je wordt ook veel eerder moe. We noemen dit Timmeren Splijten Bij het splijten van stammen is de allereerste veiligheidsregel dat je dit doet met je benen goed wijd. Mocht je missen of mocht je bijl ketsen dan hak je tenminste niet in je eigen voet. Verder is het splijten een stuk bijlvaardigheid. Je legt het blok in de lengte richting voor je neer. Tilt de bijl op de hier voor omschreven manier op en laat hem met kracht midden op de stam neerkomen. Er zal nu een scheurtje ontstaan in de lengterichting van de stam. Maak je bijl los. (LETOP dit doe je door op de bijlsteel te drukken of daar met de handpalm een klapje op te geven. NOOIT door de steel omhoog te trekken of te wrikken) Dan komt de truc. Je brengt je bijl weer omhoog en slaat opnieuw in de balk en wel zodanig dat de bijl precies in de reeds ontstane scheur terecht komt. Dat herhaal je een aantal malen terwijl je steeds precies in de scheur slaat maar steeds iets verder naar achteren, totdat de stam is gespleten. De kunst is dus om je bijl precies op die plaats te krijgen waar je hem hebben moet. Precisie hakken en bijlvoering zijn dus noodzakelijk. Takken hakken Als een boom eenmal geveld is moet hij ontdaan worden van zijn zijtakken. Dat kan je bij de grotere takken met de aks doen, maar ook het expeditiebijltje en de snoeizaag zijn goed bruikbaar. Bedenk echter wel dat het heel goed mogelijk is dat je bijl langs de stam wegketst. Het is daarom VERPLICHT om over de stam heen te hakken. Je staat dus aan de ene zijde van de stam en hak dan de takken aan de ander kant van de stam. Kijk goed uit op welke takken de boom rust en hak hier extra voorzichtig. 11

12 Balk hakken Balk hakken betekent dat je van een ronde boomstam een vierkante balk gaat maken. Je doet dit met de aks of de driekwart aks. De kunst is om je bijl langs de stam te laten schampen en wel zodanig dat hij net in het hout splijt. Net als bij het tak hakken moet je dus over de stam heen hakken om te voorkomen dat een schampende bijl in je voet landt. Juist bij het balkhakken moet je regelmatig stoppen om uit te rusten. Het zal namelijk regelmatig voorkomen dat de bijl schampt en je moet wel in staat zijn en in staat blijven om die wegketsende bijl goed vast te blijven houden. Ben je moe dat heb je kans dat de bijl uit je handen glipt. Met alle mogelijke gevolgen van dien. Punt hakken Dit doe je met een expeditiebijltje. Je moet aan een rechte tak of stam van c.a.7 a 10 cm diameter een vierkante, redelijk scherpe punt kunnen hakken zodat de tak als piketpaal kan dienen en in de grond kan worden geslagen. De punt mag niet te stomp zijn. De lengte moet ongeveer anderhalf maal de diameter van de tak zijn. Bovendien moeten de wangen van de punt mooi glad zijn, dus niet rafelig. Ook hier geldt dat je de bijl precies daar moet laten landen waar je hem hebben wil. Oefening baart kunst. Kavelen Kavelen is het opstapelen van boomstammen (of balken) en wel zodanig dat het een stevige en stabiele stapel is. De stammen worden zodanig neergelegd dat de dikke einden allemaal aan dezelfde kant liggen. De kavel is aan die zijde glad. Alle dikke einden liggen dus op de zelfde hoogte, de andere zijde van de kavel zal dus verspringen, afhankelijk van de lengte van de stammen. 12

13 Tips in foto s Draag de bijl altijd op de goede manier. Het bijlblad in je hand met het scherp naar voren, de steel rustend op de arm bij de elleboog. Nooit de bijl als een soort wandelstok gebruiken (rechts) of over de schouder dragen Plaats niet gebruikte bijlen altijd direct in een hakblok en hang niet gebruikte zagen voorzien van een foedraal op een veilige plaats op. Zorg er voor dat je de afstand tot de stam goed uitmeet. Over de stam heen hakken beschadigde of breekt de steel Ook bij het punthakken zorgen voor een goede ondergrond. Hak dus op een hakblok. Gebruik altijd het juiste gereedschap. En niet zoals hier een hele aks als expeditiebijltje. 13

14 Boomkennis 14

15 Houthak instructie Schultegroep Diever Febrari 2004 Den Hout bevat veel hars. Brandt snel en fel. Soms harsmannetjes (aanmaken van vuur) Goed geschikt als aanmaakhout. Handelsnaam grenenhout. (Waarde hangt af van langzame of vlugge groei) Hout is bij waterwerken, bruggenbouw, palen en duurzaam. Gebruikt papierindustrie Spar 15

16 Jonge sparren zijn onze kerstbomen. Het hout is harshoudend en brand snel en fel. Handelnaam is vurenhout. Mooie rechte stammen maar niet duurzaam. Gebruikt voor binnenbetimmeringen, goedkope meubels, kisten, luciferdoosjes, masten, papier industrie. Langzaam gegroeid hout wordt ook gebruikt voor muziekinstrumenten zoals piano, en viool. 16

17 Douglasden De Douglasden komt oorspronkelijk uit Amerika en kan daar tot 100 meter hoog worden. Hier is de lengte meestal niet hoger dan 30 meter. De boom lijkt op een spar. De naalden zijn frisgroen en zacht. De kegels hangen naar beneden en zijn ook vrij zacht. Bossen met Douglasdennen zijn dikwijls gevoelig voor zwammen, alhoewel er tegenwoordig soorten zijn gekweekt die daar beter tegen bestand zijn. Het hout (ook wel Oregon Pine genoemd) is zeer geschikt voor woning- en scheepsbouw, terwijl het door zijn korte vezel ook heel geschikt is voor houtsnijwerk. 17

18 Taxus Taxushout is zeer hard en veerkrachtig. Het hout bevat geen hars. De naalden zijn giftig. Als een paard of een koe 500 gr eet gaat hij dood. Ook voor mensen is dit gevaarlijk. De bessen zijn echter niet schadelijk. De taxus komt meestal voor als struik bij heggen en afzettingen. De naalden zijn klein en niet stekelig. De bekendste toepassing van taxushout is het maken van handbogen. Reeds in de middeleeuwen stonden met name de Engelsen bekend om hun krachtige lange bogen uit taxushout. 18

19 Lariks of Lork De lariks is een naaldboom die in de winter al zijn naalden verliest. De naalden zijn zacht en zitten in bosjes (rozetten) bij elkaar. De lariksappel is klein en zacht. De Europese lariks levert goed hout voor masten en kan ook verzaagd worden tot timmerhout. Deze lariks is echter gevoelig voor de larikskanker en wordt daarom tegenwoordig niet veel meer aangeplant. De Japanse lariks is niet gevoelig voor deze ziekte maar levert veel slechter hout omdat er flinke knoesten gevormd worden. 19

20 Jeneverbes De jeneverbes is een beschermde boomsoort die tot 12 meter hoog kan worden. De naalden staan in drietallen bij elkaar en zijn scherp en spits. De bessen doen er 2 jaar over om rijp te worden. Het eerste jaar zijn ze groen pas na de overwintering worden ze donkerblauw met een soort dauwlaag er over. De bessen bevatten 1% olie die in de drankindustrie gebruikt wordt. Het hout is taai en duurzaam maar komt in Nederland nauwelijks voor omdat de jeneverbes meestal als struik voorkomt. De galletjes die soms op de naalden voorkomen worden veroorzaakt door een mug en de galletjes worden nog steeds gebruikt als medicijn tegen kinkhoest. De jeneverbes (het spook van de heide) neemt in het volksbijgeloof een belangrijke plaats in. Hij wordt beschouwd als een raadselachtige boom waar de geesten in zouden huizen. In Nederland komt hij met name nog voor op de Veluwe en op de Waddeneilanden. 20

21 Thuja of Levensboom Er zijn twee soorten. De Reuzenlevensboom komt oorspronkelijk uit Amerika en kan wel 60 meter hoog worden. Het hout is voortreffelijk, licht en taai en vrijwel onvergankelijk. De andere soort is de Westerse levensboom. Deze wordt slechts c.a. 12 m hoog. Het hout is van mindere kwaliteit maar bevat geurstoffen die lekker ruiken. Deze boom wordt veel gebruik als sierboom en voor heggen. De bladeren van de thuja zijn schubvormig en lijken wel wat op heide. 21

22 Vruchten van naaldbomen 22

23 Vruchten van naaldbomen (vervolg) 23

24 Ratelpopulier Er zijn vele soorten populieren. De ratelpopulier is inheems. Hij dankt zijn naam aan het feit dat de bladeren haaks op platte steeltjes zitten zodat ze vrijwel constant in beweging zijn en de boom altijd ruist. De bladeren zijn bijna rond met afgeronde tanden. Het hout is kernloos en wit en makkelijk te kloven. Het wordt daarom gebruikt voor lucifers en voor kwaliteitspapier. De oorspronkelijke soort is gevoelig voor populierenroest. Daarom zijn er diverse variëteiten ontwikkeld. 24

25 Italiaanse populier (en bladeren) De meest bekende populier is de hoge slanke Italiaanse populier (rechts) Deze kan tot 25 meter hoog worden en wordt veel gezien in parken en tuinen. Populieren groeien bijzonder snel. Het hout is echter zacht en nauwelijks geschikt als brandhout. Populierenhout wordt gebruikt voor klompen, lucifers, triplex, luciferdoosjes, kratten en kisten en planken aan de achterkant van sommige meubelen. Soms worden populieren als zij nog jong zijn geknot en ontstaan er dus knotpopulieren. 25

26 Abeel De abeel maakt ook deel uit van de populieren familie. De meest voorkomende is de Witte Abeel. Dit omdat de haartjes aan de onderkant van het blad spierwit zijn. De boom kan tot 30 meter hoog worden. Hij wordt echter ook als struik gebruikt bij windkeringen. De abeel is namelijk bijzonder bestand tegen sterke zeewind. Het hout van de abeel heeft dezelfde toepassing als dat van de populier. 26

27 Wilg Op de volgende pagina s zie je een aantal wilgensoorten. De wilg is een snel groeiende boom die tot 10 meter hoog kan worden. De wilg groeit op vrijwel elke grondsoort maar ze zijn met name bekend op drassige grond of langs het water. Wilgen die op jonge leeftijd geknot worden zijn erg bekend. De staken die ieder jaar op de knot groeien kunnen o.a. worden gebruikt als bonenstaken. Het hout is zeer buigzaam en soepel en wordt gebruikt voor vlechtwerk en voor zinkstukken bij dijkaanleg. Bekend zijn natuurlijk ook de wilgenkatjes. 27

28 Wilg (vervolg) Wilg (vervolg 2) 28

29 Berk De berk is vooral bekend om zijn witte bast en zijn berkenkatjes. De boom kan tot 30 meter hoog worden. Het hout van de berk is licht van gewicht, zacht en oliehoudend. Dat betekenend dat berkenhout op een kampvuur veel licht geeft. Het wordt gebruikt in de meubelindustrie, parketvloeren en triplex. In de toppen van de berk vind je soms hele bundels twijgen dicht bij elkaar (net een nest). Dit wordt door een zwam veroorzaakt en men noemt dit een heksenbezem 29

30 Els De Els komt op vrijwel iedere grondsoort voor en kan tot 25 meter hoog worden. De katjes doen er 3 jaar over om rijp te worden. Eerst een katje, dan een groene prop en tenslotte een bruine prop. Het hout is eerst wit maar verkleurd bijzonder snel naar een bruin-rode kleur. Het hout is waterbestendig en wordt gebruikt voor klompen, waterwerken, goedkope meubelen en triplex. 30

31 Beuk De Beuk is de koning van het bos. Een bijzonder fraaie boom. Hij kan wel 40 meter hoog worden. De boom heeft een gladde schors die groen afgeeft. De blad-knoppen zijn spits en scherp. De bekende beuken-nootjes zijn eetbaar, maar niet in te grote hoeveel-heden vanwege het aanwezige blauwzuur. Het hout is zwaar, hard, weinig elastisch en laat zich gemakkelijk splijten. Het brandt langzaam en met veel hitte en as. Het hout wordt gebruikt in de wagenmakerij, voor meubels, parketvloeren en voor keukengereedschap zoals pollepels omdat het hout niet splintert. Beukenhout is een dure houtsoort terwijl beulenbossen voor sommige dieren (zoals wilde zwijnen) van levensbelang zijn. 31

32 Hollandse zomereik De Eik was vroeger de meest voorkomende loofboom van Europa. Omdat het hout zulke goede kwaliteiten heeft werden de bossen echter in snel tempo afgekapt. (Voor een middeleeuws oorlogsschip waren 2000 stammen nodig) Er bestaan in Europa echter nog eiken die meer dan 1800 jaar oud zijn (de oudste levende dingen in Europa) De eik kan tot 25 meter hoog worden. Karakteristiek zijn de kromme takken. Bekend zijn natuurlijk ook de eikels. Deze werden en worden als varkensvoer gebruikt. (ook voor wilde zwijnen) Het hout is zeer hard en duurzaam en brandt langzaam met veel hitte en veel hete as. Het wordt o.a. gebruikt voor meubelen, scheepsbouw, de waterbouw (onder en boven water), voor het maken van vaten en voor de restauratie van oude huizen (balken en vakwerk). Eikenhout is zwaar en is een zeer dure inheemse houtsoort. Een eik is pas kaprijp als hij over de 125 jaar oud is. 32

33 Hollandse wintereik De eigenschappen van de wintereik zijn vrijwel gelijk aan die van de zomereik. De vorm van de boom is echter anders, hij is rechter en de takken zijn meestal in ringen gerangschikt. Bij alle eiken ontstaan soms op de bladeren bolletjes (gallen) die ontstaan door de galwesp. Hiervan werd vroeger inkt gemaakt. De schors van de eik levert looizuur dat in de leerindustrie wordt gebruikt. 33

34 Amerikaanse eik Alhoewel het hout van de Amerikaanse eik minder waard is wordt het toch gebruikt in de meubelindustrie. Het hout is wat taaier en wordt ook wel gebruikt voor goedkope hamer- en bijlstelen. De boom kan tot 25 meter hoog worden en heeft tamelijk rechte takken. De eikel heeft er 2 jaar voor nodig om rijp te worden. Het eerste jaar ontstaat er een hele kleine vrucht, die in het tweede jaar volgroeit. Een andere bijzonderheid is het blad. Dit kan tussen de 12 en 22 cm lang worden. 34

35 Iep De iep of olm was vroeger een bekende stadsboom. Door het uitbreken van de Iepenziekte is het grootste deel van de iepen doodgegaan en tot op heden is er nog geen iep ontwikkeld die echt bestand is tegen de iepenziekte. Het hout van de iep is betrekkelijk waardevol en wordt gebruikt in de meubelindustrie en voor klompen. Een iepenblad is gemakkelijk te herkennen aan de ongelijke bladhelften (men spreekt wel over de boer met kiespijn ) 35

36 Linde De linde kan tot 30 meter hoog worden. Hij geeft veel schaduw. Je vindt de linde veel op oude dorpspleintjes. Voor sommige oude boerderijen vind je soms lindes die in vormen zijn gesnoeid. Het hout van de linde is niet goed geschikt als brandhout. Het is niet duurzaam en min of meer roze van kleur. Het wordt gebruikt voor de vervaardiging van tekentafels, broodplanken, handvatten van borstels en houtsnijwerk. De bloemen van de linde ruiken lekker en van de bloesem wordt medicinale thee gemaakt tegen verkoudheid en nieraandoeningen. De linde lekt dikwijls een kleverige stof die heel moeilijk van auto s af te krijgen is. Deze stof komt echter niet van de linde zelf maar bestaat uit de uitwerpselen van bladluizen die in grote hoeveelheden op de linde voorkomen 36

37 Tamme kastanje De stam De bladeren De tamme kastanje kan c.a. 20 meter hoog worden. De bladeren zijn een beetje leerachtig. Ze zijn groot en spits en hebben een grove spits getande bladrand. De vruchten zitten in een stekelige bol waarin zich 1 of 2 kastanjes bevinden. De inhoud van de vruchten kan je poffen of koken (eerst even insnijden om ze makkelijk open te maken). Tamme kastanjes zijn dikwijls ook in de groentewinkel te koop. Het hout is als brandhout zeer geschikt. Veel hitte langzaam brandend en veel hete as. Als handelshout is het veerkrachtig en duurzaam mits binnenshuis gebruikt. Er werden vroeger o.a. houten vaten van gemaakt. 37

38 Esdoorn Het esdoornblad (maple) is het nationale symbool van Canada. De boom kan tot 20 meter hoog worden. De vruchten zijn de bekende helicopters. Het hout is hard en heeft en zijdeachtige glans. Als brandhout geeft het veel hitte maar brandt vrij snel. Het hout wordt gebruikt voor meubels en parket, het kan ook worden gebruikt voor draai- en snijwerk terwijl er ook houten fluiten en violen van gemaakt kunnen worden. Bij een bijzondere soort wordt in Canada in het voorjaar een buisje in de stam geslagen waar een emmertje aan gehangen wordt. Het sap dat er uitkomt is zoet en wordt gebruikt als suikerstroop (Maple syrup) en voor de vervaardiging van suiker en snoep. 38

39 Plataan De plataan is een tijd lang de opvolger van de iep geweest als stadsboom. Je kan de plataan al van een afstand herkennen omdat de boom in 3 tot 5 jaar tijd zijn gehele bast vervangt. Dat betekent dat er grote lichte plekken op de schors zichtbaar zijn. De vrucht van de plataan is een stekelige bal van c.a. 4 cm diameter. In die bol bevinden zich de zaadjes welke aan draden zitten. Als de zaden vallen is de hele weg bedekt met een deken van draadjes. Het hout is redelijk bruikbaar als brandhout. De handelswaarde is echter miniem. 39

40 Hulst De hulst is een van de weinige groenblijvende planten in Nederland en is met name bekend uit de Kerststukjes. De bladeren zijn leerachtig en hebben een sterk gedoornde rand. De bladeren in de top van oudere bomen missen deze doorns echter. De boom kan tot maximaal 15 meter hoog worden. Het hout is wit tot groenachtig en is buitengewoon geschikt voor draaiwerk (bijvoorbeeld van schaakstukken) De rode bessen (soms echter ook geel of oranje) blijven de winter over aan de takken hangen. 40

41 Meidoorn De Meidoorn groeit meestal in struikvorm met een heleboel stammen. De hoogte bedraagt nooit meer dan 10 meter. De doorns zijn scherp en hard en kunnen goed dienen als afzetting. Het hout is hard en in elkaar gekronkelde stammen kunnen worden gebruikt voor fijn snijwerk. Heggen van meidoorn kunnen een broedplaats zijn voor schadelijke insekten zoals de bastaardsatijnvlinder 41

42 Lijsterbes (& misteltoe) De Lijsterbes wordt meestal niet hoger dan 10 meter. De vruchten zijn zurig en worden wel in jam verwerkt. Het hout is dichtgenerfd en hard en is lichtrood van kleur. Het wordt gebruikt in de wagenbouw. Als brandhout komt het niet veel voor maar het brandt langzaam met veel hitte. De Mistletoe is een parasiet. De bessen bevatten een zeer kleverig sap, waardoor de vogels hun snavels schoon moeten strijken op de vorken van takken en zo voor de verspreiding zorgen. Al sinds de oudheid is mistletoe in gebruik als remedie tegen epilepsie. De mistletoe komt in vele boomsoorten voor. 42

43 Vlier De vlier is geen boom maar een struik die maximaal 5 meter hoog kan worden. Het hout heeft een zeer zachte kern die je met je nagel er uit kan halen. Het hout heeft geen handelswaarde en is niet geschikt om te stoken. De bessen en de groene delen zoals jonge takken en balderen zijn giftig en blaartrekkend. De bloemen staan in schermen en zijn meestal geelwit van kleuren en ruiken sterk. 43

44 Paardekastanje De paardekastanje is een imposante boom die tot 25 meter hoog kan worden. LET OP de paarde kastanje is GEEN familie van de tamme kastanje en de vruchten zij NIET eetbaar. Uit de vruchten werd vroeger een raakmiddel gemaakt. De vruchten zijn wel geschikt als voer voor varkens en herten. Eind april komt de boom tot bloei met indrukwekkende bloemtrossen van wel 30 cm lang. De vijfvingerige bladen zitten aan een lange steel met een dik uiteinde (koppentikkers) die bij het afvallen een lidteken in de vorm van een paardenhoef achterlaten. De vrucht is de bekende kastanje in de stekelige bolster. Het hout is (mist goed droog) goed brandhout met veel hitte. Als handelshout heeft het echter geen waarde. 44

45 Es De es kan wel tot 40 meter hoog worden. Hij heeft een recht opgaande stam met een gewelfde open kroon. De schors is lichtgrijs tot olijfgroen. Het hout is redelijk goed hard brandhout. Het is hard, taai en buigzaam en is daardoor waardevol. Essenhout wordt o.a. gebruikt voor roeiriemen, pijl en boog, gymnastiektoestellen (brug, rekstok en wandrekken)stelen van gereedschap en ladders. Veel takken van de es groeien langdurig recht. De es levert dus veel kaarsrecht lange stokken. (in het verleden waren de verkennersstokken van essenhout). 45

46 Acacia De acacia is al op afstand herkenbaar aan zijn koepelvormige kroon en onregelmatig groeiende kromme takken. Hij wordt wel de heksenboom genoemd. De schors is ruw en grof en voorzien van onregelmatige voren. Het merendeel van de acaciasoorten bezit zeer scherpe en harde doorns (die in het verleden zelfs door schoenmakers als spijkers werden gebruikt.) Het hout is lichtgeel van kleur om een geelgroene kern. Het is sterk en zeer houdbaar en wordt gebruikt voor palen en balken en (in mindere mate) in de meubelindustrie. 46

47 Gereedschappen 47

48 Gereedschappen Bijlen Er bestaan vele soorten en vormen bijlen. Om ze te kunnen onderscheiden moeten we eerst eens naar de bijlkop kijken. Velbijl. Een velbijl (of aks) is (zoals de naam al aangeeft) bedoeld om bomen te vellen of door te hakken. Deze bijl moet dus diep in het hout kunnen doordringen en dat kan alleen als de wang van de bijl niet te dik is en de welving niet te steil is. Er zijn velbijlkoppen in diverse vormen en gewichten. Dikwijls staat het gewicht op de bijlkop vermeld. De gewichten van velbijlen lopen vanaf 800 gram tot en met 2,5 kg. Kies een bijl met een gewicht dat overeenstemt met je eigen kracht. Wat betreft de vorm van de bijlkop. Deze zijn afhankelijk van het fabrikaat. Een hele goede bijl is de Ochenkopf Gold. De hele aks heeft een steellengte van c.a. 80 tot 100 cm. De steel is gemaakt van taai en sterk hout. De beste houtsoort is Hickory, maar ook essenhout en zelfs Amerikaanseikenhout is goed bruikbaar. Hoofdzaak is dat de nerven van het hout in de lengterichting van de steel lopen en dat de steel geen knoesten bevat. Alhoewel er rechte bijlstelen bestaan verdient het aanbeveling om te kiezen voor een bokkenpootsteel. Behalve dat de vorm van de steel bijdraagt tot het in balans zijn van de hele bijl, heeft de bokkenpoot ook een hiel en een teen die het uit de handen glijden van de bijl helpt te voorkomen. 48

49 De driekwart aks heeft dezelfde eigenschappen als de hele aks. De steellengte is echter slechts c.a. 60 tot80 cm. En kop is lichter, tussen de 500 en 750 gram. Er bestaan ook dubbelbladige velbijlen deze hebben een rechte steel met een kop die aan weerzijden een bijlblad hebben. Ervaren houthakkers draaien de bijl na iedere slag in de lucht om, zodat de volgende klap met het andere bijlblad wordt gegeven. De expeditiebijl is een kleine bijl. Deze bijl moet met 1 hand gebruikt worden. Ook de expeditiebijl heeft een bokkenpoot-steel. Het gewicht van de bijlkop ligt tussen de 400 en 600 gram en de steel lengte is ongeveer 35 tot 45 cm. Kloofbijlen Een kloofbijl heeft juist dikke wangen en een behoorlijk steile welving. De bedoeling is dat als de bijl in de lengterichting in het hout wordt geslagen, dat de wangen en de welving het hout uit elkaar drukt, zodat het splijt. De kop van de kloofbijl is bewust niet gehard en er kan met een voorhamer op geslagen worden als de hakker niet ervaren genoeg is om een aantal splijtslagen in dezelfde spleet te plaatsen. (Wij doen dat dus niet) Er bestaan ook splijtbijlen van een heel apart model, waar hiermee speciaal rekening is gehouden. Kloofbijlen bestaan alleen in de maat van de hele aks. Onderhoud van bijlen Een botte bijl is een gevaarlijke bijl. Daarom moet je in staat zijn om je bijl te slijpen of te vijlen. Besef echter dat de bijlkop uit zacht staal bestaat waarvan de buitenkant voorzien is van een dun laagje gehard materiaal. Dit laagje is maar 1 a 2 mm dik. Als je dit laagje hebt wegslepen is je bijl dus niet meer gehard en zal bijzonder snel weer bot worden. 49

50 Bij het slijpen moet je er op letten dat het staal niet zo heet wordt dat het verkoold. De beste slijpsteen voor bijlen is een watergekoelde handgedraaide zandsteen van minstens 25 cm. diameter. Als die niet aanwezig is kan je het slijpen beter overlaten aan vakmensen. Meestal kan je bij het slijpen volstaan door de welving te slijpen. Alleen als er inmiddels al vrij veel aan de bijl geslepen is dan moet je voorkomen dat het bijlblad te breed wordt en moet je ook iets van de wangen afhalen. Een vakman slijpt een bijl tegen de draairichting van de steen in. Een andere methode (die je ook in het bos kan doen) is het "wetten" van de bijl met een zoetvijl. Hiermee kan je bramen en botte plekken op het scherp en in de welving glad maken en is je bijl weer redelijk scherp. Dit wetten doen je door de vijl met een schuine slag die een gedeelte van de welving bestrijkt vanaf het scherp naar de wang toe te bewegen. Behalve met een zoetveil kan je ook gebruikmaken van een speciale "wetsteen" die je met draaiende beweging over scherp en welving wrijft. (let dan wel op dat je niet in je vingers snijdt.) Steel aanzetten. Bij het aanzetten van een steel moet je er op letten dat je de kam zodanig kleiner maakt dat hij net klem in het oog past. Bovendien moet de steel recht op de kop komen te zitten. Dit kan je controleren door over het scherp heen te kijken. Het midden hiel van de steel moet dan precies in die lijn liggen. Zorg er voor dat in het midden van de kam een vertikale zaagsnede wordt gemaakt van c.a. 4 cm. diep. Als de kop op de steel is gezet wordt in deze zaagsnede een houten spie geslagen. Als die er goed inzit worden boven en onder 2 diagonale geplaatste stalen spieën geslagen en wel zodanig dat deze spieën in de beide helften en in de houten spie zitten. De houten spie drukt het hout klem tegen de zijkanten van het oog terwijl de stalen spieën de steel klem zetten tegen de boven en de onderkant van het oog. 50

51 Zagen We kennen ook een aantal typen zagen. Het belangrijkste van een zaagblad is dat de tanden "gezet" zijn. Dat betekent dat de tanden (bijvoorbeeld om en om) naar links en naar rechts gebogen staan. Op die manier ontstaat er een zaagsnede die breder is dan de zaag dik is. Dit voorkomt dat de zaag in het hout gaat klemmen. Er zijn diverse soorten zettingen. De tanden kunnen allemaal even groot zijn. Er zijn zagen met grote en kleine tanden. De zetting kan een golfvorm hebben en het aantaal tanden dat naar links en naar rechts staat kan verschillen (bijvoorbeeld 1 recht in het midden, 1 een beetje naar links dan weer een die verder naar links staat dan weer een die wat minder gezet is en dan weer een in het midden en dan herhaald het hele spul zich weer voor naar rechts.) Een botte zaag wordt niet geslepen maar gevijld. Dit gebeurt met een driehoekig vijltje en is echt vakwerk. Het beste kan je een botte zaag laten slijpen door een specialist (die heeft daar een speciale machine voor) die dan tevens de zetting weer in orde maakt. Een zaag is dikwijls gevaarlijker dan een bijl. De wonden die door een zaag gemaakt worden zijn altijd rafelig en meestal diep. Zorg er dus voor dat (als de zaag vervoerd wordt of niet in gebruik is) het zaagblad goed beschermd wordt door een foedraal. Is die niet aanwezig dan kan je hem omwikkelen met kranten. Een foedraal is ook zelf te maken door een plankje met de lengte van het zaagblad in de lengte gedeeltelijk in te zagen met een zaag die iets dikker is en dit plankje om het zaagblad te doen. Trekzaag De trekzaag is een van de oudste zaagvormen. Er zijn een heleboel verschillende lengtes trekzagen. (Soms wel meer dan 4 meter lang) Hij bestaat uit zaagblad met aan ieder uiteinde een buisje. In dat buisje wordt een handvat gestopt (Gewoon een stuk rond hout, liefst Hickory, essen of Amerikaanseikenhout) Beugelzaag. De beugelzaag wordt tegenwoordig het meest gebruikt. Je kan hem in bijna ieder ijzerwinkel kopen. Het voordeel van de beugelzaag is dat je het zaagblad kan vernieuwen. Ook beugelzagen komen in diverse maten voor. Een beugelzaag wordt in principe altijd door 2 personen bediend. Snoeizaag Er zijn diverse soorten snoeizagen. Er bestaat een snoeizaag die in feite een driehoekige beugelzaag is en door 1 man bediend kan worden. Een andere snoeizaag bestaat uit een zaagblad van c.a.40 cm. met daaraan een houten handvat. En tenslotte hebben we nog snoeizagen die in plaats van een handvat aan een lange stok bevestigd zijn. Deze worden met name gebruikt om zijtakken uit bommen te snoeien. 51

52 Er bestaat zelfs nog een vorm van snoeizaag die bestaat uit een stekelig stuk ijzerdraad, Je kan dan een touw over een tak gooien, daar dat ijzerdraad aan vast binden en aan de andere kant bind je ook weer touw en je kan dan het ijzerdraad over de tak heen en weer halen zodat je hem doorzaagt. Schilschop De schilschop wordt gebruikt om de schors van een boom af te halen. Dit is nodig omdat zich onder de schors insecten kunnen gaan nestelen. Een van die insecten is de dennenscheerder. Een kevertje dat in begin mei uitvliegt en dan andere bomen kan aantasten. Een bosbeheerder is dan ook wettelijk verplicht om dode bomen voor eind april geschild te hebben.haalmes Hiermee kunnen kleine takken en schors van een boomstam worden verwijderd. Kantelhaak Dit stuk gereedschap wordt gebruikt om zware boomstammen te verplaatsten of te draaien. Ook bij het kavelen (opstapelen van stammen) wordt de kantelhaak gebruikt. Plantboor De plantboor wordt gebruikt als er grote hoeveelheden jonge bomen moeten worden aangeplant. De boor wordt met gracht in de grond gedrukt of gestampt. Daarna wordt de steel heen en weer bewogen en is er een gat ontstaan waar precies de wortels van een jong boompje in passen. 52

53 Kettingzaag. De kettingzaag is een bijzonder gevaarlijk stuk gereedschap. Ze zijn verkrijgbaar met elektrische motoren (hobby) of met benzine motoren (professioneel) de zaag lengte varieert van 30 cm tot 3 meter. Het grote gevaar van een kettingzaag is dat de zaag (als hij niet goed gebruikt wordt) omhoog kan springen en dan zeer zwaar letsel kan veroorzaken. Een ander risico is dat de ketting tijdens het zagen breekt en wegvliegt. Een kettingzaag moet daarom altijd zijn uitgerust met een kettingvanger. In principe mag een kettingzaag alleen gebruikt worden als de zager is voorzien van beschermende kleding, gehoorsbescherming en een speciale helm. 53

54 Opbouw van een boom 54

55 Bouw en groei van een boom De hoofdonderdelen van een boom zijn: de wortels de stam de kroon De stam is uit verschillende lagen opgebouwd. Van buiten naar binnen krijgen we: de kurkhuis of schors het kurkcambium of bast het cambium het spinthout het kernhout. De kurkhuid of schors beschermt de boom tegen allerlei schadelijke invloeden zoals insecten, zonnebrand, zwammen enz. Het kurkcambium of bast vormt naar buiten toe nieuwe schors en naar binnen toe nieuw bastweefsel. Het Cambium vormt ook weer naar beide zijden nieuwe cellen. Het is het sterkst levende deel van de boom en veroorzaakt de diktegroei in de stammen en takken. Naar buiten toe maakt het cambium bastweefsel en naar binnen toe houtweefsel. De voedingsstoffen voor de boom worden voornamelijk door het cambium getransporteerd en gebruikt. Als het cambium van een boom rondom is ingesneden, gaat de boom dood. Het houtweefsel is in het begin zacht, maar wordt geleidelijk harder en droger. Het jongere houtweefsel noemt men spinthout. Het is relatief zacht en licht van kleur. Het oudere, binnenste houtweefsel noemt men kernhout. Het is harder, zwaarder en donkerder van kleur. Het kernhout van de takken zorgen voor de knoesten in de stam. In het voorjaar wordt het meeste hout gevormd. Het voorjaarshout is hierdoor losser van opbouw en lichter van kleur. Het zogenaamde najaarshout is vaster en donkerder van kleur. Ieder jaar wordt dus een brede laag lichtgekleurd voorjaarshout en een dunnere laag donkergekleurd najaarshout gevormd. Zo ontstaan de jaarringen. Hoe smaller en regelmatiger de jaarringen des te beter de kwaliteit van het hout. Omdat er ieder jaar een lichte en een donkere ring gevormd wordt kan je aan de jaarringen ongeveer de leeftijd van de boom bepalen. De jaarringen bepalen ook de tekening of de vlam van het hout. 55

56 56

57 De groei van een boom De cellen van het hout zijn, net als bij alle groene planten, ontstaan door het proces dat fotosynthese wordt genoemd. Dit wil zeggen opbouw met behulp van licht. Fotosynthese is de grondslag van alle plantengroei. Het proces vindt plaats in de groene bladeren die je als een soort fabriek kan beschouwen. De bladeren nemen het koolzuur (CO2) uit de lucht op en zetten dat met behulp van het water en de mineralen die via de wortels en de stam naar de bladeren wordt gebracht om in zuurstof (die dan weer in de lucht komt) en in zetmeel. Dit zetmeel wordt dan weer als sap naar beneden getransporteerd en onderweg gebruikt de boom het in de groeilagen om in grootte en dikte te groeien. Het overschot wordt opgeslagen in de voorraadvaten van de boom. Het water en de mineralen gaan naar boven via de buitenste houtlagen (spinthout) en het sap komt naar beneden via de groeilagen. Het licht zorgt voor de benodigde energie om dit proces op gang te houden. In de bladeren bevinden zich bladgroenkorrels die chlorofyl bevatten. Deze korrels zorgen er voor dat het licht hiervoor kan worden gebruikt. 57

58 Ziekten en plagen 58

59 Ziekten en Plagen De mens De mens is de grootste plaag van de natuur. Niet alleen doordat hij onvoorzichtig is met vuur en bos of heidebranden veroorzaakt, maar ook omdat hij zijn vuil in de natuur achterlaat en bomen beschadigd doordat hij takken afrukt of namen in bomen snijdt. Hij vertrapt soms de jonge aanplant, steelt de kostbaren humuslaag uit het bos voor de azaleakweek, plukt zeldzame bloemen die zich dan niet verder kunnen voortplanten of verstoord vogels tijdens het broedseizoen De belangrijkste reden is echter dat hij ingrijpt in de natuur. Er worden wegen aangelegd, nieuwe woonwijken komen op plaatsen waar vroeger natuur was en de luchtvervuiling door bijvoorbeeld de industrie levert zure regen op waar de bossen zwaar van te leiden hebben. Als je daar dan nog de verontreiniging van het grondwater bijtelt, dan heb je een aardige indruk van de schade die de mens aan de natuur aanbrengt. Sneeuw Zware paksneeuw is in staat om takken te doen afbreken en zelf hele boomkruinen te laten afknappen. Jonge bomen buigen soms helemaal dubbel onder de last van de sneeuw. Jonge planten kunnen door de druk van de sneeuw ook verstikt worden. Vorst Over het algemeen kunnen bomen goed tegen de vorst. Bij strenge vorst zijn er echter bomen die doodvriezen (bijv de Zeepijn). Ook jonge aanplant kan ernstig onder strenge vorst leiden. Bij de loofbomen kunnen bovendien vorstlijsten of vorstspleten ontstaan. Overdag zal de boom aan de zuidelijke zijde worden verwarmd door de zon en zet het hout uit. In de nacht zal het hout door de kou weer krimpen. De buitenste (vochthoudende) jaarringen zullen echter meer krimpen dan de kern. Het gevolg is dat de buitenkant met een enorme knal open barst, soms wel over een lengte van 2 a 3 meter. Deze wond wordt langzaam overgroeid en het lidteken noemt men een vorstlijst. Hitte Hierdoor kunnen de grond en de planten verdrogen en afsterven. Hoe ouder de boom des te minder last hij hiervan heeft. Met name de jonge bomen waar de wortels nog niet diep genoeg zijn doorgedrongen om bij water te komen hebben van hitte en droogte te leiden. Bomen met een glad bast (zoals bijvoorbeeld de Beuk) kunnen last krijgen van zonnebrand. Wanneer de stammen (bijvoorbeeld door ondeskundig snoeien) niet voldoende beschaduwd zijn kunnen de felle zonnestralen de bast plaatselijk doen afsterven en afvallen. Zwammen en insecten doen dan de rest van het werk en de boom zal doodgaan. Regen Op hellend terrein kan zware regenval schade veroorzaken doordat het wegstromende water de humuslaag (de voedingslaag) en de grond kunnen wegspoelen en zelfs de wortels bloot kunnen leggen. Tevens kan de grond dichtslaan zodat er geen zuurstof meer in kan komen. 59

60 Wind Wind kan schade aan de bomen veroorzaken. Jonge bomen zullen onder invloed van wind die steeds uit dezelfde richting komt scheef gaan staan of bij sterkere wind loswaaien. In de buurt van de zee zal de zoute zeewind de knoppen aan de zeezijde aantasten waardoor die slecht uitlopen of zelfs afsterven. Bij storm kan er zeer grote schade in het bos ontstaan. Met name de bomen met een vlak wortelstelsel kunnen dan omwaaien. (Spar, Douglas). Bomen zullen met name kunnen omvallen als er in een bos een open plek is ontstaan. Het vacuüm van de wind op de open plek zal de bomen laten omvallen. (Ook onoordeelkundig aangelegde brandgangen kunnen dit veroorzaken.) Bovendien kunnen er zware takken uit de kruinen breken (Ga dus nooit het bos in bij een storm) Bliksem Het is maar heel zelden dat bliksem een bosbrand veroorzaakt. Het regent immers meestal als het onweert. Wel kan de bliksem een hele spiraal van de schors wegslaan waardoor een boom dood gaat. Het kan zelfs voorkomen dat een boom die door de bliksem getroffen wordt min of meer explodeert. Alleen staande bomen, hoge bomen en bomen met een lange spitse kroon hebben de meeste kans om door bliksem getroffen te worden. Ook de soort boom maakt verschil uit. De eik de populier en de iep bevatten relatief veel water en worden eerder door bliksem getroffen dan bijvoorbeeld de Beuk of de Berk die oliehoudend zijn. Zwammen Zwammen hebben zelf geen bladgroen en kunnen daarom zelf geen voedsel aanmaken. Ze halen dat voedsel uit levende of dode (rottende) planten of dieren. De schade van zwammen is gelegen in het feit dat ze planten of bomen ziek maken en doden. Er zijn zwammen die de stammen inwendig laten rotten, anderen veroorzaken het afsterven de bast of de twijgen weer anderen misvormen de boom of veroorzaken bladvlekziekten terwijl er ook zwammen zijn die de wortels van een boom aantasten. De Honingzwam Dit is een geelbruine paddestoel, waarvan de hoed bezet is met donkere schubjes. Hij leeft op dood loofhout en levend naaldhout. Hij doodt dennenbomen, fijnsparren en lariksen als ze 8 tot 15 jaar oud zijn. De Wortelzwam of Dennemoorder Deze kan je vinden aan de wortelstam van aangetaste naaldbomen. Hij vernielt dennen, sparren, douglasdennen en lariksen van 10 tot 25 jaar. Gouden zwam of Koffievuurtjeszwam. Deze ontstaat doordat de humuslaag door een vuur is gesteriliseerd. De sporen van de zwam hebben dan de mogelijkheid om de grond in te komen en de wortels van de naaldbomen aan te tasten. Met name dennenbomen zijn bijzonder gevoelig en gaan dood. Een enkel vuurtje op de grond kan een heel bosperceel vernietigen. 60

61 Dieren Veldmuizen Deze schillen de jonge aanplant net boven de grond Of knagen bij zware sneeuwval het jonge hout onder de grond door. Waterratten Deze beknagen de wortels van de houtgewassen en knagen zelfs polsdikke stammetjes door. Hazen & konijnen Deze bijten twijgen af en schillen jonge stammetjes. Ze bijten ook de jonge scheuten af waardoor de groei van de boom wordt belemmerd. Herten en reeen Ook zij lusten de schors van jonge bomen en eten de jonge loten en het blad. Insecten Insecten zijn het meest schadelijk voor de bosbouw. Schorskevers Deze maken gangen in het hout en beknagen twijgen van gezonde bomen. Dennescheerders Dit is een zwart of donkerbruin kevertje van c.a 4 mm groot. Hij boort gaatjes en gangen in de boomschors en holt ook jonge loten van dennenbomen uit. Deze verdrogen dan en breken af als er wind komt. In het najaar kan je soms honderden afgebroken scheuten in het bos vinden en soms zit de kever er nog in. Kleine wintervlinder Dit is een grijs vlindertje van c.a. 3 mm groot. Hij beschadigt het jonge groen van fruitbomen en eiken Dennelotrups Deze tast de knoppen van jonge dennenbomen aan. De knop sterft dan af. Als dit de hoofdknop is (die in het midden zit er van waaruit de tak of de stam verder groeit) dan neemt een van de zijknoppen die taak over. Omdat een boom altijd in de richting van de zon groeit zal er een vreemde bocht ontstaan, de zogenaamde Waldhoorn 61