Bron: Bomen op daken. Verankering en sortimentkeuze

Transcriptie

1 Bron: Bomen op daken Verankering en sortimentkeuze

2 Colofon Datum: Titel: Ondertitel: Bomen op daken Verankering en sortimentkeuze Auteurs & vormgeving: Lars Onderwater Rienk Venhuizen Opleidingsinstituut: In opdracht van: Supervisie: Drukker: Druk: Formaat: Tuin & Landschapsinrichting, major Planuitwerking & Realisatie Hogeschool Van Hall Larenstein Larensteinselaan 26a 6882 CT, Velp Gld. KIGO Project, Eco Engineering Dhr. J. van Merriënboer Dhr. W. van Briemen Repro Hogeschool Van Hall Larenstein 1e A4-liggend Copyright NL 2011, Velp, dit werk is auteursrechtelijk beschermd. Niets uit deze opgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteurs. Een ieder, die de aanwijzingen en aanbevelingen in dit rapport opvolgt, doet dit naar eigen inzicht en ervaring en verantwoordelijkheid in het licht van de omstandigheden van het concrete geval. Derhalve zullen de auteurs van dit rapport niet aansprakelijk gesteld kunnen worden voor enigerlei schade geleden door iemand als (in)direct gevolg van, of door het gebruik van, de informatie uit dit rapport.

3 Bomen op daken Verankering en sortimentkeuze Het wonder van de bomen is dat ze groeien in stilstand, hun buitengewoon evenwicht tussen dynamiek en onbeweeglijkheid. Paul de Wispelaere heden

4

5 Voorwoord In januari 2011 is begonnen met het onderzoek naar de verankering van bomen op daken en hoe hier een geschikt sortiment bij verkregen kan worden. Het onderzoek is gedaan in het kader van Hogeschool Van Hall Larenstein te Velp en het KIGO Project, Eco Engineering. De afronding vond plaats in juni Omdat het streven naar multifunctioneel ruimtegebruik in Nederland een hedendaags onderwerp is, en de daktuin hier deel vanuit maakt, kwam hier het volgende onderzoek uit voort. Namelijk de verankering en sortimentkeuze van bomen op daken. Vooral het onderzoeken van bestaande verankeringsmethoden op het maaiveld en op daken, in combinatie met de mechanica van bomen bleek een grote drijfveer. Hierin konden wij onze kwaliteiten ontwikkelen, ten opzichte van groen en techniek, om uiteindelijk een nieuwe verankeringsmethode te ontwikkelen en uit te werken. Na veel onderzoek en technieken uitgewerkt te hebben is een, naar onze mening, innovatieve verankeringsmethode ontwikkeld. Daarbij is een systematiek ontwikkeld om een geschikte boomkeuze te kunnen maken voor bomen op daken. Wij willen graag dhr. J. van Merriënboer en dhr. W. van Briemen bedanken voor ondersteuning en kennisoverdracht tijdens dit onderzoek. Tevens willen wij de volgende personen bedanken voor hun tijd en kennisoverdracht: Dhr S. Noome, Dhr. A. Star, Dhr. L. van Dalen, Dhr. A-J. Kerssen, Dhr. G-J. Middelie en Dhr. R. Verheul. Zonder medewerking van deze experts uit het werkveld kon dit onderzoek niet tot stand komen. Lars Onderwater, Rienk Venhuizen, juni 2011 juni 2011

6 Samenvatting Ten eerste is in de inleiding, hoofdstuk één, een omschrijving van het onderzoek gegeven. Hierin is de legitimatie van het onderzoek beschreven. De ruimte in Nederland wordt steeds schaarser, waardoor multifunctioneel ruimtegebruik een streven is. Hier maakt de daktuin een belangrijk deel van uit. Binnen de daktuin is het, vanuit de literatuur gezien, vooral interessant om nieuwe technieken te ontwikkelen. Hierdoor is het idee ontstaan om een onderzoek te doen naar de bestaande verankeringsmethoden van bomen op daken en het sortiment dat hierbij hoort. De gegevens die hieruit voortkomen worden gebruikt om een nieuwe innovatieve verankeringsmethode en een keuzesysteem voor bomen op daken te ontwikkelen. Het onderzoek is gesplitst in twee delen. Deel I omvat het theoretisch kader en deel II omvat het casusonderzoek. Deel I: Theoretisch kader Om niet zomaar in het diepe te springen is in hoofdstuk twee eerst een vooronderzoek naar daktuinen in het algemeen gedaan. Het ontstaan en de functies van de daktuin zijn hier omschreven. Daarnaast is duidelijk gemaakt wat het verschil is tussen een daktuin en een sedumdak/groendak. Tegenwoordig is men ver gevorderd met het ontwikkelen van de opbouw van een daktuin. Zo bestaat de basis van een daktuin vrijwel altijd uit een drainagelaag met daarop een filtervlies. Hier bovenop wordt substraat aangebracht met daarin/op de vegetatie. De belangrijkste functies die een daktuin heeft zijn van economisch, esthetisch en ecologisch belang. Om tot een innovatieve verankeringsmethode te komen zijn eerst de verankeringen op het maaiveld onderzocht. Hier wordt onderscheid gemaakt in boven- en ondergrondse verankeringen. Zo zijn boompalen, kniepalen, kluitverankering en andere verankeringsmethoden onderzocht. De verankeringen zijn beoordeeld op de mate van dynamiek die de boom heeft. Er wordt gekeken vanuit de groene optiek en de mechanica van de boom naar de verschillende verankeringsmethoden. In de dynamiek van de verankeringsmethoden is een onderverdeling gemaakt van minder dynamisch en meer dynamisch. Bij een meer dynamische verankering groeit een boom meer in zijn natuurlijke vorm. Daarbij zijn de kosten en de aanlegtijd van de verankeringsmethode beschreven. Uiteindelijk zijn in een succes- en faalfactorentabel de verschillende verankeringsmethoden beoordeeld. Als beste methode kwam de kluitverankering naar voren. De kluitverankering scoorde hoog op esthetica, vandalismebestendigheid en een aantal andere essentiële punten. Vanuit het oogpunt van de boom is de kluitverankering in ieder geval een goede verankering. De wortel- en breedtegroei wordt gestimuleerd, waardoor de boom zichzelf goed kan ontwikkelen en verankeren. In hoofdstuk vier is onderzoek gedaan naar de verankering van bomen op daken. Het onderzoek naar de verankering van bomen op daken is veelal gedaan aan de hand van interviews met bedrijven uit de vakwereld. Tijdens de uitwerking is dezelfde manier gehanteerd als bij de verankering van bomen op het maaiveld. Ook hier bleek de kluitverankering als beste methode uit de succes- en faalfactorentabel naar voren te komen. De kluitverankering op daken wordt bevestigd middels een bouwstaalmat. Het enige probleem dat zich voordoet, volgens bedrijven uit de vakwereld, is dat de boom soms scheef waait. Vooral langs strakke gebouwen is dit snel zichtbaar en zorgt het voor een minder mooi aanzicht. Om tot een innovatieve verankeringsmethode te komen zijn een aantal eisen opgesteld, waaraan de nieuwe methode moet voldoen. Hierbij moet gedacht worden aan bijvoorbeeld een esthetisch verantwoorde methode, maar ook moet de methode gemakkelijk op daken te plaatsen zijn. Natuurlijk zijn er ook technische eisen aan verbonden. Zo moet de verankeringsmethode alle kluitmaten tot en met een doorsnede van 120 cm kunnen verankeren op een dak. Uiteindelijk is een proces doorlopen en is gekomen tot een verankering door middel van vier metalen stalen platen (kluitklemmen). Deze vier kluitklemmen zijn allemaal zelfstandig aan een bouwstaalmat te bevestigen waardoor elke kluitmaat vastgezet kan worden. Door middel van een band, welke door de ogen aan wordt gespannen, kan de kluit geen zijdelingse bewegingen meer maken en zodoende kan de boom niet meer scheef waaien. De innovatieve verankeringsmethode heeft de naam Treesure gekregen.

7 Nadat de verankeringsmethode Treesure ontwikkeld is, is een systeem ontwikkeld dat een advies geeft voor de boomkeuze op daken. Hiervoor is onderzoek gedaan naar de eigenschappen van bomen, zoals de beworteling en de hoogte van de boom. Daarnaast zijn verschillende factoren van de daktuin onderzocht. Hier moet gedacht worden aan bijvoorbeeld de hoeveelheid doorwortelbare ruimte en de dakconstructie. Uiteindelijk is deze informatie verwerkt in een Decision Support System. Dit systeem maakt de keuze voor een bepaalde boom op het dak gemakkelijker. Er worden diverse adviezen, na een gemaakte keuze, gegeven en op deze manier is relatief snel te bepalen wat mogelijk is qua sortiment op daken. Uit het theoretisch kader is een nieuwe innovatieve verankeringsmethode ontstaan. Deze methode is vanuit het oogpunt van de mechanica van de boom een correcte verankering. De boom kan zoveel mogelijk in zijn eigen natuurlijke vorm groeien. Daarnaast is een systeem opgesteld die hulp en adviezen kan bieden bij het bepalen van de boomsoort die men op een dak wil plaatsen. Deel II: Casusonderzoek In het casusonderzoek is getoetst of de verankeringsmethode, inclusief boom, in zijn geheel blijft staan onder invloed van de wind. Daarnaast wordt het Decision Support System getoetst door middel van een aantal bomen in het systeem in te voeren. Voor de verankeringsmethode Treesure is in hoofdstuk acht een model opgesteld met een paar belangrijke aspecten. Zo wordt de kroon als geprojecteerd vlak benaderd en wordt de verankeringsmethode, inclusief boom, als statisch object gezien. Op deze manier wordt een ongunstige situatiegecreëerd, waar vanuit het beste gerekend kan worden. Hierbij wordt gekeken naar een boom met een kluitdoorsnede van 120 cm (maximaal tien meter hoog). Dit omdat het de grootste aangeplante boom op een dak is (vanuit de vakwereld ondervonden). De verankeringsmethode inclusief boom is op drie manieren getoetst. De verankering inclusief de boom kan in één keer omgaan, de bouwstaalmat kan aan één kant buigen en de bouwstaalmat kan aan twee kanten buigen. Er is gebleken dat alle situaties stand hielden. De situaties houden stand tot verschillende hoogtes. Tot een hoogte van 150 meter, in situatie één, voldoet de verankeringsmethode voor bomen met een kluitdoorsnede van 120 cm (de constructie van het dak moet natuurlijk wel sterk genoeg zijn). In situatie twee bezwijkt de boom, inclusief verankering, niet tot een hoogte van 19 meter (dakhoogte 9 meter) en in situatie drie bezwijkt de boom, inclusief verankering, niet tot een hoogte van 10 meter. Hierbij moet wel gesteld worden dat de kans dat deze situatie zich voordoet minimaal is. Hieruit kan tevens geconcludeerd worden dat elke kleinere aangeplante boom stand houdt, omdat het moment ten gevolge van de windbelasting kleiner is als een kleinere boom aangeplant wordt terwijl het horizontale moment ongeveer gelijk blijft. Dit komt doordat het gewicht van het substraat dat op de bouwstaalmat drukt gelijk blijft. Hoofdstuk negen omvat de toetsing van het Decision Support System voor de boomkeuze op daken. Er zijn een vijftal bomen ingevoerd die allen een ander advies op hebben geleverd. Zo wordt bijvoorbeeld afgeraden om de Carya ovata vanwege zijn zeer sterke penworteling op daken te plaatsen. Door de substraatlaag kan de wortel niet omlaag groeien en zal de boom boven het maaiveld slecht groeien. Alle vijf de bomen zijn door het systeem heen geleidt. Dit bewijst dat het systeem, gebaseerd op theorie en praktijk ervaring, op dit moment werkt. Over het algemeen is te concluderen dat een innovatieve verankeringsmethode is ontwikkeld die niet bezwijkt door de windbelasting binnen de randvoorwaarden. Daarbij is een werkend Decision Support System voor de boomkeuze op daken ontwikkeld.

8

9 Inhoudsopgave Voorwoord Samenvatting 1. Inleiding Blz Aanleiding Blz Doelstelling Blz Afbakening Blz Leeswijzer Blz. 14 Deel I: Theoretisch kader 2. Vooronderzoek daktuinen Blz Ontstaan van de daktuin Blz Functies daktuin Blz Verankering van bomen op maaiveld Blz Effect verankering op bomen Blz Principes bovengrondse verankering Blz Principes ondergrondse verankering Blz Succes- en faalfactoren Blz Verankering van bomen op daken Blz Effect verankering op bomen Blz Principes bovengrondse verankering Blz Principes ondergrondse verankering Blz Succes- en faalfactoren Blz Verankeringsmethode Treesure Blz Verantwoording Blz Ontwikkeling Blz Uitwerking Blz Materiaalkeuze Blz Conclusie deel I: Theoretisch kader Blz. 65 Deel II: Casusonderzoek 8. Onderbouwing verankeringsmethode Treesure Blz Berekeningen Blz Conclusie berekeningen Blz Toetsing Decision Support System Blz Keuze bomen Blz Uitwerking bomen Blz Conclusie deel II: Casusonderzoek Blz. 97 Verklarende woordenlijst Blz. 100 Bronnenlijst Bijlagen I. Opzet interview II. Interview Dhr. S. Noome, John Koomen Tuinen III. Interview Dhr. A. Star, Van der Tol BV. IV. Interview Dhr. L. van Dalen, Koninklijke Ginkelgroep V. Interview Dhr. A-J. Kerssen, ISS Landscaping VI. Interview Dhr. G.J. Middelie en Dhr. R. Verheul, Copijn VII. Productblad verankeringsmethode Treesure VIII. Technische tekeningen verankeringsmethode Treesure IX. Decision Support System boomkeuze op daken 6. Sortimentkeuze bomen op daken Blz Criteria sortiment Blz Boomkeuze a.d.h.v. Decision Support System Blz. 59

10 B

11 Bron: 1. Inleiding 11

12 Inleiding Om het onderzoek naar bomen op daken in te leiden is de opzet uiteen gezet. Dit geeft een kader waarbinnen het onderzoek gedaan is. De aanleiding komt als eerste aan bod en wordt gevolgd door de doelstelling met de bijbehorende hoofdvraag, deelvragen en de doelgroep. Hierna is de afbakening beschreven, zodat er geen onduidelijkheden in het onderzoek voorkomen. Als laatste is een leeswijzer opgenomen. 1.1 Aanleiding Omdat de maatschappij steeds grijzer wordt en de verstedelijking meer toeneemt, wordt de ruimte voor groen met de jaren minder. Hoewel de ruimte minder wordt, wordt de vraag naar groen en groen in het stedelijk gebied steeds groter. Door deze vraag zijn er in de loop van de jaren meer ideeën op de markt gekomen, om groen in het stedelijk gebied toe te passen, zonder daarvoor ruimte in te hoeven leveren. Gevelbegroeiing en daktuinen zijn innovaties op het gebied van stedelijk groen. Zie hiervoor het onderstaande citaat: In Nederland is de ruimtedruk hoog. Er wordt steeds meer gezocht naar mogelijkheden om functies als wonen, werken, recreatie, water en natuur met elkaar te combineren. Daarnaast is de milieudruk in het verstedelijkende deel van Nederland hoog. Nieuw beleid op het gebied van bijvoorbeeld water en luchtkwaliteit maakt de druk op de ruimte alleen maar groter. Ook komt steeds meer kennis beschikbaar die ons in staat stelt naast technische maatregelen ook de groene regulatiefuncties te benutten. Groen neemt fijnstof op. Groen zuivert water. Groene daken isoleren en koelen gebouwen. (Timmermans, 2010) Het concept van daktuinen stamt uit de oudheid, met als voorbeeld de Hangende Tuinen van Babylon. Sindsdien heeft de daktuin zich steeds verder ontwikkeld, met nieuwe soorten en heel veel nieuwe mogelijkheden. De vraag wordt groter en men wil ook steeds completere daktuinen. Hierdoor komt ook het concept van bomen op daken in beeld. Zonder bomen geen tuin en daarbij kan men met bomen een tuin meer dimensie geven. Figuur 1.1: Gevelbegroeiing Figuur 1.2: Daktuin Hieronder is de legitimatie, verkregen uit literatuur, beschreven om het onderzoek draagkracht te geven. Dit project wil laten zien dat door goed te kijken naar de natuur, technieken zijn te destilleren die gebruikt kunnen worden om actuele problemen in de Nederlandse samenleving op de lossen: fijnstof reductie, bevorderen biodiversiteit, waterberging, verlaging omgevingstemperatuur, zuivering met inzet van planten. Natuur en techniek worden in dit project uitdrukkelijk als complementair gezien. Door vanuit het groen dit type oplossingen te ontwikkelen, wordt de positie van groen en natuur in de samenleving strategisch versterkt. (Timmermans, 2010) Bomen op daken brengen problemen met zich mee, wat weer om nieuwe en innovatieve ideeën vraagt om deze problemen op te lossen. Eén van deze problemen is de verankering van bomen op een dak. Je hebt te maken met meerdere factoren, waaronder de laagopbouw van de daktuinconstructie en de dakconstructie zelf. Deze factoren zijn essentieel voor het plaatsen van een boom. Daarbij speelt de boommechanica een grote rol. Hoe reageert de groei van een boom op de verankering. Hier is nog niet eerder vanuit de groene invalshoek naar gekeken. In dit gecreëerde vlak kan een nieuwe techniek ontwikkeld worden om de ideale omstandigheden, qua verankering, te creëren voor bomen op daken. Tevens kan de sortimentkeuze bepalend zijn voor op een dak. Niet elke boom kan op een dak geplaatst worden en naar behoren groeien. Er moet rekening 12

13 gehouden worden met factoren als wind, beworteling en andere criteria. Een systematiek voor de boomkeuze op daken ontwikkelen is dan ook een uitdaging. Naar aanleiding van het bovenstaande blijkt dat geen relatie is gecreëerd, in de vakwereld, tussen de verankering en de groei van de bomen op daken. Hierbij is het interessant om in te zien hoe een keuze gemaakt kan worden om een bepaalde boom op het dak te zetten. Deze gevonden argumentatie is de aanleiding, om een specifiek onderzoek naar de verankering, met betrekking tot de boommechanica, en de sortimentkeuze van bomen op daken te doen. 1.2 Doelstelling Middels dit onderzoek wordt getracht een innovatieve methode te ontwikkelen om bomen op daken op een effectieve manier te verankeren. Deze methode wordt ontwikkeld vanuit opgebouwde kennis van bestaande systemen en vanuit de boommechanica. Hierbij wordt gestreefd om een systeem te bedenken waarmee de sortimentkeuze betreffende bomen op daken gemakkelijker wordt. Om deze doelstelling te bereiken zijn de volgende hoofden deelvragen opgesteld: Hoofdvraag: Welke innovatie verankeringsmethode kan ontwikkeld worden voor bomen op daken op basis van bestaande technieken en vanuit de boommechanica? Figuur 1.3: Overdekte daktuin Figuur 1.4: Boombakken op een daktuin Deelvragen: - Hoe werkt het principe en wat is de functie van een daktuin? - Welke systemen zijn nodig om bomen op daken te kunnen laten groeien? - Welke bestaande methoden worden gebruikt om bomen te verankeren en welke zijn succesvol? - Hoe wordt rekening gehouden met de boommechanica bij het verankeren van bomen? - Uit welke aspecten bestaat een nieuwe innovatieve verankeringsmethode? - Op welke manier kan gekeken worden of de nieuwe innovatieve verankeringsmethode functioneert en mechanisch gezien niet bezwijkt? - Welke criteria zijn nodig om een boom naar behoren te laten functioneren op een dak? - Welke bomen zijn geschikt, aan de hand van de boomeigen criteria, om toe te passen op daken? Doelgroep: De doelgroep van dit onderzoek bestaat uit professionals en studenten van de opleiding Tuin & Landschapsinrichting en in het bijzonder de studenten van de major Planuitwerking & Realisatie. 1.3 Afbakening: Het onderzoek betreft alleen bomen op daken die vrij geplaatst staan in substraat. Dit om te voorkomen dat bomen in boombakken ook tot het onderzoek behoren. Boombakken zijn al een veelbesproken onderwerp en niet vernieuwend om te onderzoeken. Daarbij is het onderzoek alleen van toepassing op betreedbare daktuinen. Tevens wordt dit onderzoek, op klimatologisch gebied, alleen binnen Nederland gehouden. Informatie mag wel vanuit het buitenland verkregen worden. Het onderzoek is niet situationeel opgezet, om te voorkomen dat het onderzoek te breed wordt. Het maakt binnen dit onderzoek bijvoorbeeld niet uit of een boom op een hoek van het dak staat, of op het midden van het dak. Hierbij komt dat alleen onderzoek gedaan wordt naar bomen op daken die in de buitenlucht gesitueerd zijn. De daktuinen in gebouwen worden niet meegenomen. 13

14 Middelen: Om het onderzoek te realiseren zullen een aantal middelen gebruikt worden. Er zal gebruik gemaakt worden van literatuurstudie, dit zal aan de hand van boeken en internet gedaan worden. Verder zullen er interviews met experts gehouden worden. Als laatste zullen diverse referenties/praktijkvoorbeelden bezocht worden om de verankering van bomen op daken te kunnen begrijpen en een beeld te kunnen krijgen van de toepassingsmogelijkheden. 1.4 Leeswijzer: In voorliggend onderzoek worden de ervaringen en conclusies van bomen op daken, en in het specifiek de verankering en de sortimentkeuze, beschreven. Daarbij reikt het rapport een nieuwe methode voor de verankering van bomen op daken aan. Hierbij wordt voor de sortimentkeuze van bomen op daken een systeem aangereikt en omschreven. Deel II: Casusonderzoek In de eerste casus, hoofdstuk acht, zijn sterkteberekeningen ten behoeve van de nieuwe innovatieve verankeringsmethode toegevoegd. Deze geven een waarborging dat de verankeringsmethode niet bezwijkt. Hoofdstuk negen omvat de toetsing van het Decision Support System. Er zijn een vijftal bomen ingevoerd om aan te tonen hoe het systeem werkt en welk advies voor alle vijf bomen gegeven wordt. In het laatste hoofdstuk zijn de conclusies van deel II, casusonderzoek opgenomen. Na de hoofdstukken is een verklarende woordenlijst opgenomen. Hierin staan beschrijvingen van bepalende woorden omschreven. Als laatste is een bronnenlijst toegevoegd. Deel I: Theoretisch kader In hoofdstuk twee is een vooronderzoek gedaan naar daktuinen in het algemeen. Hierin wordt de globale evolutie en de functie van de daktuin beschreven. Een studie naar de verankeringsmethoden op het maaiveld is in hoofdstuk drie beschreven. Hierbij zijn de succes- en faalfactoren van de verschillende methoden weergegeven in een tabel. De verankeringsmethoden die gebruikt worden op daken zijn in hoofdstuk vier beschreven. De succes- en faalfactoren geven hierbij een duidelijke conclusie over de verschillende verankeringsmethoden. Hoofdstuk vijf omvat een nieuwe innovatieve methode voor de verankering van bomen op daken. Deze methode is onderbouwd naar aanleiding van de vorige hoofdstukken. In hoofdstuk zes zijn criteria opgesteld ten behoeve van het bomensortiment op daken. Aan de hand hiervan is een Decision Support System opgesteld waarmee de keuze voor een boom op het dak een stuk eenvoudiger wordt. In hoofdstuk zeven zijn de conclusies van het theoretisch kader opgenomen. 14

15 15

16 16 B

17 Bron: 2. Vooronderzoek daktuinen 17

18 Vooronderzoek daktuinen In dit hoofdstuk zal het vooronderzoek naar daktuinen uiteen worden gezet. Als eerste wordt ingegaan op het ontstaan van de daktuin. Hierin wordt de daktuin omschreven vanaf de eerste vermelding tot en met de huidige daktuinen. Daarbij wordt het verschil tussen de daktuin en het groendak omschreven. Hierna volgt een omschrijving van de functies van de daktuinen. Deze functies zijn onderverdeeld in de categorieën economisch, ecologisch/milieu en esthetisch. 2.1 Ontstaan van de daktuin Eerste daktuinen De eerste vermelding van een daktuin komt uit de zesde eeuw voor Christus. Hier worden de Hangende Tuinen van Babylon vermeld (figuur 2.1). Deze bekende daktuin bestond uit diverse terrassen, welke omringd waren door muren. Deze muren werden vol geplant met bomen, heesters en vaste planten. Om deze planten te kunnen voeden, werden er ondergrondse kanalen aangelegd ten behoeve van wateraanvoer. In de eeuwen hierna bleef het beeld van dit soort daktuinen bestaan en veranderde er weinig aan het beeld. Met de opkomst van de woningnood, werden er steeds hogere appartementen gebouwd. Hierdoor kreeg ook de daktuin een heel andere dimensie. Zo ontstonden in de middeleeuwse Egyptische stad Fustat, in de elfde eeuw, daktuinen op gebouwen met veertien verdiepingen. Figuur 2.1: Hangende Tuinen van Babylon Figuur 2.2: Sedumdak/groendak Verschil tussen daktuinen en groendaken/sedumdaken Voordat verder wordt gegaan met het ontstaan van de daktuin wordt eerst uitgelegd wat het verschil tussen een daktuin en een groendak/sedumdak (figuur 2.2) is. Deze twee termen worden regelmatig gebruikt voor groen op een dak. Het komt vaak voor dat deze termen verkeerd en door elkaar gebruikt worden. Beide termen kennen een andere opbouw en functie. Hieronder zal worden toegelicht hoe beide systemen in elkaar steken en wat de verschillen zijn. Binnen een daktuin (opbouw 25 t/m ca. 100 cm) wordt gewerkt met vaste planten, heesters en bomen. Hiermee wordt een complete leefomgeving gecreëerd, welke net zoals een gewone betreedbare tuin gebruikt kan worden. Bij een daktuin gaat het voornamelijk om de economische, ecologische/milieu en esthetische functies. Een groendak/sedumdak heeft hele andere functies dan een daktuin. Zo wordt een groendak/sedumdak voornamelijk ingericht op een efficiënte en economisch voordelige methode. Hierbij wordt er gebruik gemaakt van een lichtere opbouw (2,5 tot 30 cm), wat een minder grote ballast, dan de daktuin, met zich meebrengt. Tevens wordt bij een sedumdak gebruik gemaakt van een minder uitgebreid sortiment aan planten. Een sedumdak is meestal niet betreedbaar. Het sedumdak had als primaire functie het isoleren van huizen en later zijn hier economische, ecologische en esthetische functies bijgekomen. Sedumdak/groendak In de loop van de tijd ontwikkelde het sedumdak zich steeds verder en zo kwamen er na verloop van tijd slimmere ideeën op de markt. Dit bracht met zich mee, dat de constructies uitgebreider werden en meer gewicht met zich meebrachten. Hierdoor wordt steeds meer van de constructie gevraagd. De sedumdaken/groendaken worden overal op de wereld toegepast, zo heeft elk land/bevolking zijn eigen methode. Zo wordt in de Scandinavische landen, als sinds de prehistorie, gebruik gemaakt van zogenaamde Sod Roofs (figuur 2.3). Hierbij wordt turf op het dak vastgelegd, waarop vervolgens berkenbast wordt gelegd om het geheel waterdicht te krijgen. Deze methode is tegenwoordig verder ontwikkeld en is uitgebreid met moderne oplossingen. De Sod Roofs techniek brengt veel gewicht met zich mee. Om een dergelijk systeem op meerdere plaatsen toe te kunnen passen, is het groendak verder ontwikkeld. 18

19 - het beschermfolie wordt afgedekt met een drainagelaag en een filterlaag; - afhankelijk van de leverancier en het systeem worden hierop een aantal substraatlagen aangebracht; - als laatste wordt de vegetatie aangebracht. Door middel van de verschillende mogelijkheden in de opbouw is voor elk, niet gebouwd, dak wel een juiste toepassing te vinden. Over het algemeen heeft een daktuin de volgende kenmerken: Figuur 2.3: Sod Roof Figuur 2.4: Principe opbouw sedumdak/groendak Een van de oudere groendaken bevindt zich in Zwitserland. Deze is aangelegd in 1914 en omvat een oppervlak van vierkante meter. Hier is gewerkt met een drainagelaag van grind, met daar overheen een 15 cm dikke laag teelaarde, welke vervolgens waterdicht is gemaakt met asfalt. In de teelaarde was een zaaimengsel aanwezig, wat ervoor heeft gezorgd dat het nu één grote weide met wilde planten is. De sedumdaken die overal steeds meer opduiken, bestaan uit een drainagelaag met daar overheen matten van Sedum of grassen (figuur 2.4). Sedum is een plant welke weinig verzorging nodig heeft en goed overleefd onder zware tot extreme omstandigheden. Verder is het een licht materiaal, waardoor het op vele plaatsen kan worden toegepast. - Een daktuin heeft dezelfde mogelijkheden als een gewone tuin, hierbij zijn er wel beperkingen. De mogelijkheden zijn afhankelijk van de constructie; - het is mogelijk om verschillende soorten vegetatie toe te passen, van vaste planten tot en met bomen; - er kunnen terrassen, paden, vijvers en zelfs zwembaden worden aangelegd op een daktuin (figuur 2.6); - de daktuin stelt hogere eisen aan de dakconstructie, vanwege het hogere gewicht/m 2. Daktuin Tegenwoordig is men steeds verder gevorderd met het ontwikkelen van daktuinen. Daktuinen worden steeds uitgebreider en er zijn meer mogelijkheden om een complete tuin op je dak te hebben. Zo zijn er mogelijkheden om complete terrassen met buitenkeukens aan te leggen. De opbouw van een daktuin verschild erg per systeem en leverancier. Als opbouw kan van het volgende worden uitgegaan (figuur 2.5): - Er wordt begonnen met een wortelwerende en waterdichte laag bovenop de bestaande dakconstructie; - hier bovenop komt beschermfolie; Figuur 2.5: Principe opbouw daktuin Figuur 2.6: Daktuin 19

20 2.2 Functies daktuin Daktuinen zijn niet zonder reden aangelegd in steden. In de stad wordt, zoals in de inleiding beschreven, naar efficiënter en multifunctioneel ruimtegebruik gestreefd. Een daktuin is niet alleen hierom belangrijk en interessant. Daktuinen hebben diverse functies die van belang zijn binnen steden. Deze functies kunnen van economisch, ecologisch en esthetisch belang zijn. In deze paragraaf worden de functies van daktuinen beschreven. Economische functie Een daktuin kan in meerdere opzichten belangrijk zijn met betrekking tot de kosten. Een daktuin kan indirect een financieel voordeel met zich mee brengen. Daarnaast zijn daktuinen relatief duur om aan te leggen, maar na verloop van jaren betalen sommige aspecten zich met gemak terug. Energiebesparing Daktuinen zorgen voor energiebesparing in gebouwen. De daktuin zorgt er namelijk voor dat een isolerende werking tot stand komt. Zo isoleert de daktuin het gebouw tegen kou en warmte en worden de temperatuursverschillen opgevangen. De stookkosten in de winter en de kosten voor de airconditioning in de zomer worden hierdoor lager. Ook vermindert de daktuin de wind chill factor, dit omdat de vegetatie de wind langs het gebouw remt. Verlenging levensduur dak De levensduur van de waterdichte lagen van een dak kan door middel van een daktuin verlengd worden met ongeveer 20 jaar. Dit komt doordat de begroeide laag de UV-straling tegenhoudt, temperatuursverschillen dempt en hagelstenen tegenhoudt. Vergroting waarde gebouw Gebouwen met een daktuin, door een architect ontworpen, zijn waardevol. Over het algemeen zien kopers hier de economische meerwaarde van in en zodoende wordt de waarde van het gebouw vergroot (figuur 2.7). Verdamping regenwater Binnen een daktuin hebben de planten en de substraatlaag een belangrijke functie, namelijk regenwater absorberen en verdampen. Dit kan jaarlijks oplopen tot 50% van het gevallen regenwater. Hierdoor wordt tevens een besparing op het zuiveren van afvalwater verkregen van circa 5%. Figuur 2.7: Daktuin Figuur 2.8: Daktuinen als ecologische stapsteen. Ecologische-milieu functie Daktuinen hebben meerdere ecologische functies. Bij de ecologische functies staat een gezond leefmilieu centraal. Hieronder vallen natuur, klimaatsverbetering en een aangename leefomgeving. Piekbelasting water reduceren Daktuinen worden gerealiseerd met een waterbuffer in de drainagelaag. Deze waterbuffer heeft een bepaalde opvangcapaciteit (verschilt per daktuin). Het water gaat pas de regenpijp in als de buffer gevuld is. Doordat de afvoer van water vertraagd wordt, wordt de piekbelasting van water in de stad gereduceerd. Waterkwaliteit verbeteren Nadat regen op een daktuin gevallen is, wordt deze gefilterd door de plantenlaag. Hierna is de kwaliteit van het regenwater goed genoeg om als grijs water (licht verontreinigd afvalwater) gebruikt te worden. Denk hierbij aan het gebruiken van grijs water voor de doorspoeling van het toilet. Daarnaast bevat een daktuin licht basische substraatlagen. Hierdoor wordt zuurdepositie geneutraliseerd. Zuurstofproductie en CO 2 -vastlegging Groen produceert zuurstof. Zo ook op een daktuin. 25m 2 groen kan genoeg zuurstof produceren voor één persoon. Hoe groter het dak, hoe meer de 20

21 samenleving ervan kan profiteren. Een functie van een daktuin in ecologisch opzicht, kan tevens CO 2 -vastleggen zijn. Dit is alleen mogelijk op intensieve daktuinen waar veel vegetatie (en biomassa) aanwezig is. Creëren levensruimte Een daktuin bied levensruimte en voedsel in de stad voor planten en dieren. Door nieuwe flora te realiseren wordt er plaats geboden aan bijvoorbeeld vlinders (figuur 2.8). Microklimaatverbetering Het Urban Heat Island effect is een probleem in steden. Temperaturen kunnen flink toenemen, omdat luchtstromen ontbreken. Deze worden verbroken door de hoge bebouwing. Door middel van de verkoelende werking van vegetatie op een daktuin kan het klimaat in steden verbeteren. ruimte, het oog wil namelijk ook wat. Daktuinen zijn goed voor de stad, maar ook esthetisch aantrekkelijk voor gebruikers. Decoratie De functie van een daktuin kan voor een eigenaar/gebruiker decoratief zijn. Men kijkt liever naar een dak met begroeiing dan naar een zwart plat dak. Dit is bewezen in een onderzoek van R. Hamel, (Hamel, 2008). Verbetering van woon- en werkklimaat Daktuinen kunnen bevorderlijk zijn voor de rust en ontspanning. Dit kan natuurlijk door de daktuinen te betreden. Ook kan het uitzicht op een daktuin stress reduceren. Groen heeft namelijk een positief effect op mensen, dit is bewezen in het onderzoek Vitamine G (Maas, 2009). Verbetering luchtkwaliteit Verontreinigde lucht binnen steden wordt veroorzaakt door industrie, auto s en dergelijke. Uit onderzoek is gebleken dat groen positieve invloed heeft op de luchtkwaliteit. Zo filtert groen fijnstoffen. Op daktuinen is dit mogelijk, ook al verschilt het per vegetatietype hoeveel fijnstof er gefilterd wordt. Naaldbomen filteren bijvoorbeeld beter fijnstof dan loofbomen. Reductie elektromagnetische straling De aanwezigheid van bijvoorbeeld een zendmast op het dak wordt door sommige mensen hinderlijk bevonden, omdat men zegt hier last van te hebben. Elektromagnetische straling, van bijvoorbeeld de zendmast, die in een gebouw doordringt kan aanzienlijk vermindert worden door een daktuin. De elektromagnetische straling komt hier minder gemakkelijk doorheen. Geluid dempen De daktuin dempt het geluid dat van buiten af een gebouw naar binnen wil. Dit komt door de vegetatie- en substraatlaag. Esthetische functie Naast economische en ecologische functies heeft een daktuin ook esthetische functies. Dit heeft vooral te maken met het mooi en artistiek maken van de 21

22 22

23 3. Verankering van bomen op maaiveld Bron: Eigen foto 23

24 Verankering van bomen op maaiveld Om uiteindelijk tot een nieuwe verankeringsmethode te komen, wordt eerst onderzoek gedaan naar de verankering op het maaiveld. Door de verankering op het maaiveld te bekijken kunnen nieuwe inzichten verkregen worden. Deze inzichten kunnen helpen om uiteindelijk een nieuwe verankeringsmethode te ontwikkelen voor bomen op daken. Op het maaiveld zijn verschillende manieren van verankering mogelijk. Namelijk de bovengrondse- en ondergrondse verankeringen. De verschillende manieren die in dit hoofdstuk beschreven worden geven een helder beeld van de boven- en ondergrondse verankering van bomen. Hierbij speelt de dynamiek een grote rol. De materialen, de aanlegtijd en de kosten worden ook beschreven. Daarbij worden de voor- en nadelen afgewogen bij elke verankeringsmethode. Als laatste is een conclusie, op basis van de succes- en faalfactoren, opgesteld. Voor alle verankeringsmethoden geldt dat de boom altijd met een draadkluit, naar behoren, wordt geplant. 3.1 Effect verankering op bomen De verankeringsmethode heeft effect op de biologische en mechanische aspecten van een boom. Het biologisch aspect heeft effect op de groei van bomen en bewegingsruimte is mechanisch gezien een belangrijke factor. Hieronder worden de biologische en de mechanische aspecten toegelicht. Het wortelgestel is de natuurlijke verankeringsmethode van een boom. Meestal is dit wortelgestel, in de boom zijn jonge jaren, nog niet ver genoeg ontwikkeld. Hierom heeft de boom steun nodig van kunstmatige verankering. Als een boom helemaal stram staat en er is nooit wind aanwezig, dan is geen beweging mogelijk in de kroon, de stam en in de kluit van de boom (labaratorium situatie). Dit betekent dat er een maximale kans op lengtegroei is, omdat de Auxinstroom (groeihormoon) gestimuleerd wordt. Het phyto-hormoon Ethylene wordt juist gestimuleerd door de wind en zorgt voor de breedtegroei en stimulatie van de wortelgroei (figuur 3.1). Hierbij is het van belang dat de stam en de kroon kunnen bewegen om het hormoon voor de breedtegroei op gang te krijgen en de Auxinstroom te remmen. De kluit moet na aanplant niet teveel bewegen, omdat de haarwortels dan kapot kunnen gaan en de boom minder snel zal aanslaan. Hieruit blijkt dat de groei van een boom zich aanpast op de wind. Deze argumentatie is verkregen door een Duitse boomkwekerij in Bad Zwischenahn (kwekerij onbekend, pdf). Zie hieronder het citaat. Een jonge boom streeft er sterk naar om in de hoogte te groeien. Zonder de effecten van de wind is de kans op lengtegroei maximaal: in een rusttoestand vloeit gedurende de vegetatieperiode namelijk een vaste Auxinstroom (groeihormoon) van de boomtop tot aan de wortels, die de groei van zijknoppen, breedtegroei en de groei van het hoofdwortelstelsel remt. Beweegt de boom in de wind, komt onder andere het Phyto-hormoon Ethylene (soort bouwsteen) op gang. Dit hormoon remt het Auxin-transport en zorgt voor een wildgroei van cellen. Hierdoor verdikken de stam en het hoofdwortelstelsel zich. Daarom worden veel bomen in kwekerijen expres zonder versteviging tegen de wind grootgebracht. (Wessoly, 2008) Maximale lengtegroei is bij een boom (bijna) onmogelijk, want de wind heeft altijd invloed op de boom (figuur 3.2) (tenzij de boom in een gebouw staat). Een boom is in de buitenruimte altijd dynamisch, alleen in verschillende mate. Een boom kan bezwijken als het moment van windbelasting groter is dan het moment welke een boom kan hebben. Als er voldoende bewegingsruimte is, waardoor de boom kan meebuigen, dan zal het moment ten gevolge van de windbelasting afnemen. Dit doordat de arm (is de afstand tot het inklemmingspunt) kleiner wordt. Daarnaast wordt de breedtegroei en het wortelgestel gestimuleerd en op deze manier kan de boom meer wind Figuur 3.1: Breedtegroei boom Figuur 3.2: Windinvloed op een boom. 24

25 verdragen. De boom creëert voor zichzelf de meest gunstige omstandigheden. Ook als de boom heel stevig verankerd is, zal er altijd ruimte om te buigen moeten blijven bestaan. Als deze buigruimte verdwijnt zal de kans op bezwijken van de boom toenemen (figuur 3.3). Verderop in het rapport wordt hier dieper op ingegaan. De hoeveelheid bewegingsruimte is bepalend voor de stimulans van de hormonen. De bewegingsruimte en de kans op breuk worden op hun beurt bepaald door de verankeringmethode. Hoe meer de boom invloed van de wind ondervindt, hoe breder de boom zal groeien en hoe uitgebreider het wortelgestel zich zal ontwikkelen. De conclusie die hieruit getrokken kan worden is dat de bewegingsruimte en de groei van de boom deels door de verankeringmethode bepaald wordt. De dynamiek die de verankering toestaat zal bij de verschillende verankeringsmethoden dan ook een bepalende factor zijn. Daarom is een mate van dynamiek aan de verschillende verankeringmethoden gekoppeld: Minder dynamisch (De boom groeit meer in de hoogte, dan in de breedte en de wortelgroei wordt minder gestimuleerd) Meer dynamisch (De boom groeit meer in de breedte dan in de hoogte en de wortelgroei wordt meer gestimuleerd) De dynamiek wordt bij elke verankeringsmethode middels één of twee bolletjes aangegeven. Er is voor deze tweedeling gekozen, omdat het moeilijk is om de mate van dynamiek vast te stellen en hoe hierdoor de boom zal gaan groeien. Meerdere aspecten hebben invloed op de dynamiek van de boom. Ten eerste natuurlijk de verankering, maar daarnaast ook de soort worteling, de stamvorm en de kroondichtheid. Hier reageert uiteindelijk de hormoonstroom op. In principe verschilt elke boomsoort qua eigenschappen en is hierdoor niet precies vast te stellen hoe een boom zal groeien. Hierom is gekozen voor een simpele tweedeling gebaseerd op de verankering. Hierbinnen kan een boomsoort dus wel variëren qua groeireactie, maar het theoretische principe van breedte- en lengtegroei blijft hetzelfde. Figuur 3.3: Als d.m.v. een starre verankeringsmethode de buigruimte verdwijnt, kan een boom bezwijken. Wel moet er gesteld worden, voor elke verankeringsmethode geldt dat de verankering relatief strak gespannen is. Hierop is tevens de mate van de dynamiek van de boom bepaald. Nadat er duidelijk is geworden hoe de verankering van een boom bepalend kan zijn voor de dynamiek wordt er ingegaan op de verschillende soorten verankering. Er worden twee soorten verankeringen onderscheiden, de bovengrondse- en ondergrondse verankeringen. Bovengrondse verankering is een verankering die op het maaiveld zichtbaar is. Ondergrondse verankering is precies het omgekeerde van bovengrondse verankering. De verankering is juist niet op het maaiveld te zien, want deze is ondergronds bevestigd aan de kluit. 25

26 3.2 Principes bovengrondse verankering Bovengrondse verankeringen van bomen kunnen verschillen qua principe. In de vorige paragraaf is uitgelegd dat er minder dynamische en meer dynamische verankerinsgmethoden zijn. Hoe minder de dynamiek van de boom is, des te meer last wordt opgevangen door de verankering. Hieronder worden de bovengrondse verankeringsystemen beschreven. Alle prijzen zijn verkregen uit het vakblad NWTS, Staalkabels Een verankering die toegepast wordt bij bomen op het maaiveld, is de variant met staalkabels (figuur 3.4). Deze verankering bestaat uit een aluminiumkeg die als bodemanker dient. De aluminiumkeg wordt met een staaf de grond in geslagen. Vervolgens zet de keg zichzelf vast in de grond, onder een hoek van 45 graden. Aan de keg, en de boom, worden maximaal drie staalkabels in diagonalen gemonteerd. Deze kabels worden met een kabelspanner strak gespannen. Hiermee heeft de boom relatief weinig bewegingsruimte, maar de boom zal in elk geval tegen harde wind bestand zijn. De staalkabels komen na verloop van tijd, door invloed van de wind, losser te zitten. De boom krijgt op deze manier meer bewegingsruimte en kan zich zo beter aanpassen op de wind. In principe wordt bij de verankering met staalkabels puur vanuit de technische kant gekeken en niet vanuit de groeireactie van de boom. Als vanuit de groeireactie van de boom gekeken zou worden, dan zouden de staalkabels losser bevestigd worden, zodat de boom zich goed kan aanpassen op de wind. Na drie jaar kunnen de staalkabels verwijderd worden. De boom heeft zijn wortelgestel dan ver genoeg ontwikkeld en is stevig verankerd in de grond. Om tot een goede vergelijking tussen de verankeringsmethoden te komen wordt gekeken naar de aanlegtijd en de kosten. Deze zullen per systeem schematisch weergegeven worden. Bij de kosten wordt bij alle systemen van een uurtarief van 40,00 uitgegaan. Deze kosten zijn in alle hoofdstukken gelijk. Verankering middels staalkabels, exclusief boom: Netto aanschafprijs: 56,00,- Aanlegtijd in manuren: 0,5 uur Nazorg in manuren: 0,5 uur Totaal prijs: 96,00,- Figuur 3.4: Verankeringsmethode door middel van staalkabels. Voordelen: - De staalkabels vangen de last van de boom op; - de wortels worden minimaal belemmerd in hun groei; - esthetisch gezien zijn de staalkabels minder opvallend dan bijvoorbeeld boompalen. 26

27 Nadelen: - Doordat de staalkabels diagonaal staan, staat altijd een staalkabel strak en dit kan zorgen voor insnoering in de boom; - door de strakke verankering ontwikkeld het wortelgestel zich minder goed; - visueel waarneembare verankering; - de kluit heeft nog relatief veel bewegingsvrijheid, waardoor de haarwortels kunnen beschadigen; - staalkabels kunnen zorgen voor struikelpartijen, mits op verkeerde plaatsen toegepast. Houten palen met banden (variabele maten) / Er zijn veel varianten met houten palen. Zo zijn er verankeringen met één, twee, drie of zelfs vier houten palen. Binnen houten palen met banden (rubber of oude autogordels) zit een grote verscheidenheid in de dynamiek van de verankering. De banden zijn meestal in een achtvorm aangebracht. De bomen die met één of twee houten palen verankerd zijn hebben de meest dynamische verankering. De boom kan nog bewegen binnen de banden Figuur 3.5: Beperkte dynamische en dynamische bewegingsvrijheid. waarmee hij aan de houten palen vastzit. Alleen de bovengrondse verankering met drie (soms vier) houten palen levert een beperkte dynamische verankering op. Binnen deze opties kan de boom minder bewegen (figuur 3.5). Daarnaast is er nog het verschil tussen boom- en kniepalen. Kniepalen (figuur 3.6) komen circa 0,60 m boven het maaiveld uit en hebben zo een dynamischere werking dan de boompalen (figuur 3.7). Dit is logisch, omdat de boom dichter bij de grond verankerd is en zodoende kan de wind meer lengte van de boom in beweging brengen. Boompalen komen gemiddeld 1,50 m (niet gekeken naar de grootte boom die aangeplant wordt) boven het maaiveld uit. De boom heeft hierdoor minder bewegingsvrijheid, in tegenstelling tot de kniepalen, en zal dan ook beperkter in zijn dynamiek zijn. De hoeveelheid boompalen of kniepalen hebben tevens invloed op de dynamiek van de boom. Het verschil is in tabel 3.1 uitgedrukt in mate van dynamiek. Kniepalen Boompalen 1 paal dynamisch 2 paal erg dynamisch redelijk dynamisch 3 paal dynamisch minst dynamisch 4 paal dynamisch minst dynamisch Tabel 3.1: Schematische weergave dynamiek bomen met boompalen. Opmerking bij tabel 3.1 Deze tabel is puur weergegeven om het verschil te laten zien in de dynamiek van de verankering met behulp van houten palen. Het theoretische principe van lengte- en breedtegroei en de wortelstimulatie van de boom met betrekking tot de verankeringsmethode is hier van toepassing. Vroeger werd gecreosoteerd, gewolmaniseerd en geïmpregneerd hout gebruikt. Tegenwoordig wordt onbehandeld kastanjehout gebruikt, omdat dit milieuvriendelijker is. Na een tijdsbestek van drie tot vijf jaar moeten de palen worden verwijderd. Hierna kan de boom zelfstandig verder groeien. Bij kniepalen (figuur 3.8) haalt men af en toe alleen de banden weg, zodat de palen nog als bescherming van de bast kunnen dienen tegen bijvoorbeeld maaiwerkzaamheden. 27

28 Verankering middels houten kniepalen, exclusief boom (uitgaand van drie houten palen, doorsnede 80 mm, lengte 1,25 m): Netto aanschafprijs: 20,00,- Aanlegtijd in manuren: 1 uur Nazorg in manuren: 0,25 uur Totaal prijs: 70,00,- Voordelen kniepalen: - Het aantal palen bepaald hoeveel last van de boom opgevangen wordt. Hieruit komt naar voren of de boom beperkt dynamisch of dynamisch verankerd is. Er kan een keuze voor de groei van de boom gemaakt worden; - de wortels worden minimaal belemmerd in hun groei; - kniepalen kunnen tevens nog gebruikt worden als bescherming. Figuur 3.6: Verankering door middel van kniepalen. Figuur 3.7: Verankering door middel van boompalen. 28

29 Nadelen: - Doordat de banden horizontaal op de bast staan kan insnoering plaatsvinden; - esthetisch niet verantwoord, omdat de palen visueel waarneembaar zijn. Verankering middels houten boompalen, exclusief boom (uitgaand van drie houten palen, doorsnede 80 mm, lengte 2,50 m): Netto aanschafprijs: 30,00,- Aanlegtijd in manuren: 1 uur Nazorg in manuren: 0,25 uur Totaal prijs: 80,00,- - de stam en de kroon hebben minder bewegingsruimte. Staalkabels of kunststofdraden met schokdempers In principe is deze verankering hetzelfde als de verankering met behulp van staalkabels. Het enige verschil zijn de schokdempers. De schokdempers zorgen voor beweging tussen de staalkabels/kunststof touwen (figuur 3.10). Er wordt een aluminiumkeg onder een hoek van 45 graden in de bodem geplaatst. Hieraan zit een oogspreidanker. Aan het oogspreidanker zitten de staalkabels/kunststof touwen vastgemaakt. Aan de kabels zit een spanmechanisme en een schokdemper. De schokdemper creëert Voordelen boompalen: - Het aantal palen bepaald hoeveel last van de boom opgevangen wordt. Hieruit komt naar voren of de boom beperkt dynamisch of dynamisch verankerd is. Er kan een keuze voor de groei van de boom gemaakt worden; - de wortels worden minimaal belemmerd in hun groei (figuur 3.9). Nadelen: - Doordat de banden horizontaal op de bast staan kan er insnoering plaatsvinden; - esthetisch niet verantwoord, omdat de palen visueel waarneembaar zijn; - de kluit heeft nog relatief veel bewegingsruimte, waardoor de haarwortels kunnen beschadigen; Figuur 3.8: Kniepalen Figuur 3.9: Boompalen Figuur 3.10: Verankering middels staalkabels met schokdempers. 29

30 bewegingsruimte voor de boom, zodat de kabels kunnen uitrekken. Er worden over het algemeen drie kabels toegepast. De kabels kunnen na drie tot vijf jaar verwijderd worden. De boom is dan ver genoeg ontwikkeld om zelfstandig door te groeien. Verankering middels staalkabels met schokdempers exclusief boom: (uitgaand van drie stalen kabels) Netto aanschafprijs: 70,00,- Aanlegtijd in manuren: 0,75 uur Nazorg in manuren: 0,25 uur Totaal prijs: 110,00,- Alle prijzen zijn verkregen uit de volgende bron: Vakblad NWTS, Kluitverankering Één van de methoden om bomen vast te zetten onder het maaiveld is de kluitverankering (figuur 3.11). Dit is een van de meest efficiënte en betrouwbare methoden, tevens biedt het een goede prijs/kwaliteitsverhouding. Bij deze methode wordt de boom in het plantgat geplaatst, hierover legt men Voordelen stalen- of kunststofdraden met schokdempers: - Er wordt vrije bewegingsruimte gecreëerd voor de boom; - insnoering in de bast wordt deels voorkomen; - de wortels worden minimaal belemmerd in hun groei. Nadelen: - Draden kunnen zorgen voor struikelpartijen; - kunststofdraden zijn minder vandalismebestendig; - de kluit heeft nog relatief veel bewegingsruimte, waardoor de haarwortels kunnen beschadigen; - esthetisch niet verantwoord, omdat de kabels visueel waarneembaar zijn. 3.3 Principes ondergrondse verankering Het verankeren van een boom gebeurt tegenwoordig bijna altijd. Dit gebeurt veelal op een manier welke boven het maaiveld zichtbaar is. Dit zijn effectieve methoden, maar het oog wil tegenwoordig steeds meer. Er wordt steeds vaker verlangd naar een mooi en strak beeld direct na de aanleg. Hierdoor zijn de ondergrondse verankeringmethoden verder in ontwikkeling gekomen en worden deze steeds meer toegepast bij de aanplant van bomen. De ondergrondse verankeringen zijn allemaal dynamisch, want de boom heeft boven de grond vrije bewegingsruimte. In deze paragraaf zullen een aantal methoden worden behandeld en toegelicht. Figuur 3.11: Kluitverankering 30

31 een kunststof matje of een houten frame. Dit zorgt ervoor dat de kluit niet beschadigd raakt. Vervolgens worden drie of vier grondankers in de ongeroerde grond vastgezet. De banden/kabels waarmee de boom vervolgens vastgezet wordt kunnen bestaan uit verschillende materialen. Er wordt gebruik gemaakt van polyester banden (figuur 3.12), gordelbanden of staalkabels. Een systeem met staalkabels, kan gemakkelijk gesteld en opnieuw vastgezet worden. Dit gaat door middel van een ratelspanner, waaraan de staalkabels vastzitten. Bij het spannen van de kabels moet ervoor gezorgd worden dat deze niet te strak bevestigd zitten, dit om verdrukking van de wortels te voorkomen. Verder kunnen de wortels zich goed ontwikkelen, omdat de verankering een minimaal oppervlak op de kluit inneemt. Wanneer de boom aangeslagen is, kunnen de banden doorgeknipt worden. Wel moet gesteld worden dat het belangrijk is dat de leverancier van de boom een draadkluit naar behoren levert. De boom mag absoluut niet los staan in de kluit, omdat de banden de kluit anders kapot drukken en de boom niet meer verankerd is. Als gewerkt wordt met staalkabels dan zijn er een viertal opties mogelijk. Dit is opgedeeld naar de grootte van de boom, waar vanuit wordt gegaan hoe groter de boom des te sterker de verankering. Dit komt neer op de volgende opties: Staalkabels, licht Staalkabels, middelzwaar Staalkabels, zwaar Staalkabels, extra zwaar Figuur 3.12: Kluitverankering met polyesterbanden. stamomtrek tot 25 cm stamomtrek tot 50 cm stamomtrek tot 90 cm stamomtrek vanaf 90 cm Figuur 3.13: Kluitverankering zichtbaar op maaiveld. Om tot een goede vergelijking tussen de verankeringsmethoden te komen wordt gekeken naar de aanlegtijd en de kosten. Deze zullen per systeem schematisch weergegeven worden. Verankering middels gordels om kluit en drie aardankers, exclusief boom: Netto aanschafprijs: 45,00,- Aanlegtijd in manuren: 0,5 uur Nazorg in manuren: 0,5 uur Totaal prijs: 85,00,- Voordelen: - De verankering heeft een hogere esthetische waarde, omdat de constructie ondergronds verwerkt wordt; - er zijn veel mogelijkheden met diverse materialen; - de wortels worden minimaal belemmerd in hun groei; - de verankering vormt geen hinder in de openbare ruimte; - de kluit zit goed vast, waardoor de kans op beschadiging aan de haarwortels minimaal is; - de verankering is op elke grootte boom toepasbaar, zit niet gebonden aan maten. Nadelen: - bij verkeerd plaatsen van de band kan de stam, d.m.v. insnoering, beschadigd raken; - bij verkeerd plaatsen van de verankering kan de boom scheef waaien. Metalen penwortel Bij verankering van bomen wordt vaak gedacht aan ingewikkelde methodes om bomen met banden of palen vast te zetten. Hierbij komt kijken dat het veel tijd in beslag neemt om de verankering aan te brengen en vast te zetten. Er is sinds 2006 een methode op de markt, waarmee tijd bespaard kan worden en het beeld niet aangetast wordt. Met deze methode wordt een minimale ingreep gedaan, welke de boom de eerste jaren redelijk stevig verankerd en in de jaren erna de boom niet hindert in zijn groeimogelijkheden. Hierbij wordt er een metalen pen onder in de draadkluit geslagen, welke fungeert als een penwortel (figuur 3.14). Wanneer een boom verplant of gerooid wordt op een kwekerij, wordt deze 31