Kerststal in de kunst

Transcriptie

1 Kerststal in de kunst Eeuwenlang zijn kunstenaars geïnspireerd door de gebeurtenis in de kerstnacht. Het verhaal van de geboorte van Jezus wordt verteld op schilderijen en beelden. Vanaf de dertiende eeuw wordt een paar dagen voor Kerstmis in kerken en in paleizen een kerststal opgezet: een voorstelling van de geboorte van Jezus met houten of gipsen figuren. Sommige kerststallen zijn klein met de traditionele kerstfiguren zoals het Christuskind, Maria en Jozef, herders en engelen. Andere groeien uit tot grote groepen waarin ook figuren uit het dagelijks leven een plaats krijgen. De achttiende-eeuwse Napolitaanse kerststal van Museum Catharijneconvent is zo n uitgebreide kerststal met meer dan zestig poppen. De eerste kerstafbeeldingen V óór de vierde eeuw zijn er in de kunst nauwelijks voorstellingen van de geboorte van Christus te vinden. Kerstmis wordt dan nog niet gevierd en omdat het christelijk geloof verboden is, durven christenen de bijbelse verhalen niet af te beelden. Pas in 313 tijdens de regering van 25 december Oorspronkelijk vieren de Romeinen op 25 december de geboortedag van de zonnegod Mithras. Net als Christus werd hij uit een maagd geboren en gezien als bemiddelaar tussen God en mensen. Verkondiging aan de herders, Getijden- en gebedenboek, Geert Grote, Jozef en Maria ongeveer 100 kilometer van Nazareth naar Betlehem moesten lopen? Deze kerstvoorstellingen zijn eenvoudig en bestaan uit het Christuskind in een gevlochten kribbe, een os en een ezel. Soms staat de kribbe in een stal die niet meer is dan een afdak bedekt met pannen. Voor de kleding van de figuren laten de kunstenaars zich inspireren door afbeeldingen uit de klassieke oudheid. De herders dragen bijvoorbeeld Romeinse herderstunieken en Maria lijkt vaak op een deftige dame uit de Oudheid. De herders in de bijbel Niet ver daarvandaan brachten herders de nacht door in het veld, ze hielden de wacht bij hun kudde. Opeens stond er een engel bij hen en werden ze omgeven door het stralende licht van de Heer, zodat ze hevig schrokken. De engel zei tegen hen: Wees niet bang, vandaag is in de stad van David voor jullie een redder geboren. Jullie zullen een pasgeboren kind vinden dat in een doek gewikkeld in een voederbak ligt. En plotseling voegde zich bij de engel een groot hemels leger dat God prees. Toen de engelen waren teruggegaan naar de hemel gingen de herders meteen op weg, en troffen Maria aan en Jozef en het kind dat in de voederbak lag. Lucas 2: 8-16 keizer Constantijn de Grote (ca ) krijgen de christenen vrijheid van godsdienst. Constantijn beslist dat vanaf die tijd de geboorte van Christus op 25 december gevierd moet worden. Daarna Kerstmis de mis (of het feest) van Christus betekent? Jezus Christus werd ruim 2000 jaar geleden geboren in Betlehem. Kerstmis is een van de belangrijkste ontstaan langzamerhand de eerste afbeeldingen van de geboorte van Christus, vooral op sarcofagen, antieke grafkisten van steen. De kunstenaars baseren zich op de beknopte verhalen van de evangelisten Lucas en Matteüs in de bijbel. feesten van de christenen. De geboorte in de bijbel Terwijl ze daar [in Betlehem] waren, brak de dag van haar bevalling aan, en ze bracht een zoon ter wereld, haar eerstgeborene. Ze wikkelde hem in een doek en legde hem in een voederbak, omdat er voor hen geen plaats was in het nachtverblijf van de stad. Lucas 2: 6-7 Geboorte van Christus, Getijden- en gebedenboek, Geert Grote, Geboorte van Christus, miniatuur uit de Bernulfuscodex, Reichenau, ca (band 13e eeuw)

2 De rol van Maria is in die tijd nog niet zo belangrijk. Op afbeeldingen bevindt zij zich buiten de stal en toont het kind aan de herders en de wijzen die het komen vereren. Haar positie wordt belangrijk na het Concilie van Efeze in 431. Tijdens deze conferentie van bisschoppen wordt besloten dat Maria de moeder is van een bijzonder kind dat zowel God als mens is. Geboorte van Christus, Brevier van Beatrijs van Assendelft, Delft, ca De wijzen uit het Oosten in de bijbel Toen Jezus geboren was in Betlehem kwamen er magiërs uit het Oosten in Jeruzalem aan. Nu ging de ster die ze hadden zien opgaan voor hen uit, totdat hij stil bleef staan boven de plaats waar het kind was. Ze gingen het huis binnen en vonden het kind met Maria, zijn moeder. Ze wierpen zich neer om het eer te bewijzen. Daarna openden ze hun kistjes met kostbaarheden en boden het kind geschenken aan: goud en wierook en mirre. Matteüs 2: 1, 9-11 Kerstafbeeldingen in het Byzantijnse Rijk I n het Byzantijnse of Oost- Romeinse Rijk wordt een vaste manier ontwikkeld voor het afbeelden van de geboorte van Christus. Maria neemt in de voorstelling een belangrijke plaats in. Ze ligt op een rood kleed, een bakermat, en is groter dan iedereen die haar omringt: Jozef, de os en de ezel, de herders, de koningen en de engelen. Maria besteedt niet veel aandacht aan het Christuskind in de kribbe. Omdat er in de bijbel weinig details over de geboorte van Christus staan, laten kunstenaars zich steeds meer inspireren door de apocriefe of verborgen boeken. Apocriefe boeken Apocriefe boeken zijn teksten uit de tijd van de evangelieschrijvers. Omdat ze volgens de Kerk teveel fantasierijke elementen bevatten, zijn de boeken niet opgenomen in de bijbel. Jozef Over Jozef weten we niet veel. In middeleeuwse verhalen en kunst wordt hij afgeschilderd als een oude man. Het is de vraag of hij bejaard was toen Jezus werd geboren, want hij kreeg naderhand nog meer kinderen. mee het kerstverhaal en de voorstellingen vanaf de vijfde eeuw worden uitgebreid. De engelen vereren bijvoorbeeld het Christuskind en Jozef wordt niet meer afgebeeld als een jonge, maar als oude man. Emoties in kerstvoorstellingen K unstenaars in West-Europa nemen elementen over uit de Byzantijnse kerstafbeeldingen en veranderen deze voorstellingen gaandeweg. De perso- In twee van deze boeken staan verhalen over de geboorte en de jeugdjaren van zowel Maria als Jezus. Ze vormen de basis van de vele motieven waarnen krijgen steeds meer menselijke trekken en de Byzantijnse afstandelijke houding tussen Maria en het Christuskind verandert in een echte relatie tussen moeder en kind. Voor het eerst staat Maria naast de kribbe, omarmt ze haar kind of kijkt ze onder het dekentje of hij slaapt. Geboorte van Christus, detail van een tweeluik, Noord-Frankrijk of Vlaanderen,

3 Ook Jozef neemt nu op een intiemere manier deel aan het gebeuren rond de geboorte. Hij zit niet meer verbaasd met het hoofd in de handen, maar wijst trots op het kind of draagt doeken voor hem aan. Deze vermenselijking van Jozef past in een tijd waarin de behoefte ontstaat aan lyriek. Minnezangers zingen hun liederen over de liefde en de natuur. Op het gebied van het geloof is Bernardus van Clairvaux ( ) een belangrijke figuur. Hij woont in het klooster van Cîteaux in het Franse Bourgondië. Hij schrijft religieuze poëzie waarin hij vertelt over zijn visioen, waarin Maria zowel het Christuskind rijkt met allerlei komische taferelen en eigentijdse verwijzingen. Omdat de Kerk de nieuwe elementen niet vindt passen bij het geboorteverhaal van Christus mogen de toneelstukken niet meer in het kerkgebouw worden opgevoerd. Schilders en beeldhouwers gebruiken de mysteriespelen dankbaar als inspiratiebron. Een voorbeeld is de kleding van de engelen. Op het toneel dragen ze kerkelijke kleding. Kunstenaars nemen dit over in hun beelden en schilderijen. Omdat de mensen de mysteriespelen kennen, begrijpen ze als vanzelfsprekend de beeldtaal van de kunst. De eerste kerststal R uim een eeuw na Bernardus van Clairvaux wordt het meebeleven van het kerstverhaal nog intenser. In 1223 organiseert de Italiaan Franciscus van Assisi ( ) tijdens de kerstnacht een mis in de vrije natuur. Hij maakt een kerststal met een echte voederbak en levende figuren om het kerstverhaal zo realistisch mogelijk uit te beelden. Door de echte kerststal en de preek die Franciscus daarbij houdt, krijgt het wonderbaarlijke geboorteverhaal heel direct een plaats in de gevoelens van de gelovigen. Tijdens de mis spreekt hij over de nederigheid en armoede van Jezus. Volgens Franciscus geeft God hiermee aan dat hij dicht bij de mensen wil staan. Dat is een ander geluid dan de vaak strenge middeleeuwse preken. Door Fanciscus initiatief ontstaan langzamerhand losse groepen van beelden die met Kerstmis worden neergezet. Het feest komt zo nog dichter er nog steeds levende kerststallen bestaan? Op kerstmarkten kun je nog steeds levende dieren en kerstfiguren tegenkomen. bij de mensen. Aan het einde van de Middeleeuwen worden kerststallen op grotere schaal populair. Vooral in Zuid- Duitsland, Oostenrijk en Italië staan ze in kerken of bij de adel thuis. Op de schilderijen en prenten vanaf die tijd wordt de Heilige Familie vaak als een eigentijds huiselijk gezin afgebeeld. Vooral Jozef is een echte huisvader geworden. Hij knipt bijvoorbeeld zijn broek en kousen in stukjes om het Christuskind te kunnen bedekken tegen de kou. Vaak stookt hij een vuurtje om er vervolgens pap op te koken. Geboorte van Jezus, Middelrijns altaar, Middelrijn of Westfalen?, ca Aankondiging van de geboorte van Christus, Duitsland, ca als Bernardus van haar melk geeft. In zijn poëzie plaatst Bernardus dit visioen in het vertrouwde Bourgondische landschap. Op deze manier beleven de mensen die dit landschap kennen het verhaal heel persoonlijk en direct. Bernardus is van mening dat je het leven van Christus zo concreet mogelijk moet afbeelden om de gelovigen te laten meeleven met de verhalen. Ook de mysteriespelen dragen daaraan bij. Al vanaf de elfde eeuw worden in de kerk als aanvulling op de dienst toneelspelen opgevoerd die de bijbelverhalen zichtbaar maken. Zo wordt ook het verhaal van de geboorte van Christus nagespeeld. Na verloop van tijd worden deze mysteriespelen ver-

4 Aanbidding der koningen, Noord- Nederland, ca Kerststallen en de Reformatie I n de late Middeleeuwen komt de gewoonte op om kerstgroepen neer te zetten die zijn opgebouwd uit losse beelden. Deze gewoonte wordt gestimuleerd door de Contrareformatie. Contrareformatie Het concilie van Trente (midden 16e eeuw) is het antwoord van de katholieke kerk op de Reformatie, de nieuwe protestante geloofsleer van de hervormer Maarten Luther. De katholieke Jezuïetenorde wordt opgericht om de protestanten te bestrijden. Deze strijd heet de Contrareformatie. Symboliek De mensen waren in de Middeleeuwen vertrouwd met symbolen in de kunst. De drie koningen verbeelden bijvoorbeeld de drie levensstadia van de mens: jong, middelbaar en oud. Bovendien stellen zij door hun verschillende huidskleur de toen bekende werelden voor: Europa, Afrika en Azië. De Birgitta ziet de geboorte van Christus D e heilige Birgitta van Zweden ( 1373) heeft grote invloed op de manier van afbeelden van Christus geboorte. In 1370 bezoekt zij Betlehem, de geboorteplaats van Christus. In een visioen ziet Brigitta hoe Maria s gouden haar op de schouders valt wanneer ze haar sluier afdoet. Maria knielt om te bidden en plotseling wordt Jezus geboren. Een helder licht omstraalt het kind, zo fel dat zelfs de kaarsvlam van Jozef niet meer zichtbaar is. Sinds die tijd zijn Jozef en Maria vaak in geknielde houding afgebeeld. Het Christuskind ligt op een punt van Maria s mantel en wordt omgeven door een stralenkrans. verschillende gebouwen op kerstvoorstellingen hebben ook een symbolische betekenis. Een paleis staat voor Christus afstamming van koning David, romaanse architectuur beeldt het Oude Testament uit en is vaak vervallen tot een ruïne en gotische architectuur verwijst naar het Nieuwe Testament. Aanbidding der herders, Utrecht, eind 15e eeuw Door onder meer in te spelen op de menselijke behoefte aan pracht en praal wordt geprobeerd de gelovigen voor de Roomse Kerk te behouden en mensen die protestants zijn geworden terug te winnen. In die tijd worden daarom weelderige kerken gebouwd en worden de belangrijkste gebeurtenissen uit het leven van Christus levendig afgebeeld op schilderijen en in beeldhouwwerken. Het is dan ook geen wonder dat juist in de kerken van de jezuïetenorde uitgebreide kerstgroepen staan. De kerststallen worden ook

5 De herders, Napolitaanse kerststal, Napels, 18e eeuw het 120 uur kost om de Napolitaanse kerststal in Museum Catharijneconvent op te bouwen? houden met de individuele karaktereigenschappen van de personages en de rol die elk beeld vervult in het geheel. De regisseurs houden ook rekening met de dieptewerking. Door de kleine poppen achteraan te plaatsen en de grotere vooraan versterken ze de perspectiefwerking en suggereren ze een grote diepte op het toneel. Typisch voor de achttiende eeuw is het landschap waarin de stal en de vele herders staan. In de Napolitaanse kerststal zijn dan ook allerlei idyllische figuren te vinden en de stal verandert in een klassieke tempel. Liefelijke herders en herderinnen in geïdealiseerde landschappen vormen een populair motief in de diverse kunstvormen waar de elite zich mee bezig houdt. Het idee van een geïdealiseerd landschap komt uit de klassieke literatuur die veel wordt gelezen in deze kringen. Omdat er in Napels veel tempelruïnes en opgegraven kunstvoorwerpen te zien zijn is de klassieke tijd voor de makers van de kerststal nog steeds dichtbij. Kerststallen zorgen voor een kerstgevoel N Na het hoogtepunt van de kerststal in de achttiende eeuw wordt de geboorte van Jezus op nieuwe manieren weergegeven in beelden(groepen) De koningen, Napolitaanse kerststal, Napels, 18e eeuw opgesteld in de paleizen van vorsten en leden van de hoge adel. De Napolitaanse kerststal H et hoogtepunt van de vervaardiging van kerststallen ligt in de achttiende eeuw, de tijd waarin de Napolitaanse kerststal is gemaakt. De figuren van deze bijzondere stal drukken emoties uit die voor de toeschouwer herkenbaar zijn. Met ieder onderdeel van de poppen houden zich specialisten bezig. Beeldhouwers maken de hoofden van klei, beschilderen de gezichten en zetten er vervolgens ogen in van glas. Houtsnijders maken de ledematen, die worden bevestigd aan een beweegbare romp van ijzerdraad omwikkeld met textiel. Vrouwen naaien de kleurrijke kostuums vol details die ontleend zijn aan eigentijdse kleding. Weer andere ambachtslieden maken de muziekinstrumenten van de herders en de koopwaar van de kooplieden. In de achttiende eeuw is het opstellen van de Napolitaanse kerststallen het werk van regisseurs. Zij vormen de figuren tot groepen, waarbij ze rekening De wijzen uit het Oosten, Gustave Doré,

6 en op schilderijen. In de loop van de negentiende eeuw ontstaan bijvoorbeeld romantische kerstvoorstellingen. Kunstenaars situeren dan de geboorte bijvoorbeeld in het Midden-Oosten. Vooral bij voorstellingen van de drie koningen kunnen zij zich uitleven in het afbeelden van prachtige oosterse gewaden en landschappen. In de twintigste eeuw komt de nadruk vaak te liggen bij de eigen beleving van Kerstmis. De voorstellingen krijgen daardoor meer een persoonlijk dan traditioneel karakter. Tijdlijn Begin jaartelling tot eind 4e eeuw Geen vrijheid van godsdienst, dus nauwelijks kerstafbeeldingen. 4e tot eind 8e eeuw Eenvoudige afbeeldingen in vroegchristelijke en Byzantijnse kunst: kind in de kribbe met os en ezel, vooral op sarcofagen. Onder invloed van de Byzantijnse Kerk uitgebreidere voorstellin gen rondom Maria als de Moeder Gods. 9e tot eind 10e eeuw Byzantijnse motieven worden in het Westen uitgebreid. Afbeeldingen worden menselijker en verhalender. Geboorte van Christus, Reichenau, ca Geboorte van Christus, Noord-Frankrijk of Vlaanderen, Stal van Betlehem, Jan Grégoire, 1927 Museum Catharijneconvent zelfs een kerststal van Playmobil in de collectie heeft? Literatuur infoblad Meditatie en Devotie, Museum Catharijneconvent 2007 infoblad Humanisme en Hervorming, Museum Catharijneconvent 2007 P. Bröker, Rondom Kerstmis: iconografie en symboliek in de beeldende kunst rondom de geboorte van Christus, Utrecht 1995 M.J.G. de Jong, Kerstfeest in de Middeleeuwen: geschilderd en geschreven, Leuven 2001 W.C.M. Wüstefeld, N.H. Koers, M.L. Caron, Rondom kerst: prentkunst uit eigen bezit ( ), Utrecht e tot eind 15e eeuw Onder invloed van Bernardus van Clairvaux en Franciscus van Assisi komt het geboorteverhaal dicht bij de mensen te staan. 11e eeuw Visioen Bernardus van Clairvaux ( ) 1223 Bouw eerste kerststal door Franciscus van Assisi ( ) 1370 Visioen Brigitta van Zweden van de geboorte van Christus 16e tot eind 18e eeuw 19e eeuw Geboorte van Christus, Middelrijn of Westfalen?, ca Napolitaanse kerststal, Napels, 18e eeuw Aanbidding der herders, Meester van de Morrison triptiek, ca ABM s355 Kerst romantisch afgebeeld bijvoorbeeld in een Oosterse omgeving. Aanbidding der koningen, Noord-Nederland, ca Traditionele kerstvoorstellingen en in de vorm van een soort eigentijds elegant herderstafereel. In de achttiende eeuw bereikt het bouwen van kerststallen een hoogtepunt. Toevoeging figuren uit het dagelijkse leven. De wijzen uit het Oosten, Gustave Doré, 1866 Colofon Museum Catharijneconvent 2007 Afdeling Onderzoek & Educatie Tekst: Elizabeth Adriaanse en Anite Haverkamp Fotografie: Ruben de Heer, Utrecht Vormgeving: Manifesta, Rotterdam 20e en 21e eeuw Toename van persoonlijke, niet traditionele kerstvoorstellingen. Stal van Betlehem, Jan Grégoire, 1927