Neurononsens Het simplisme van de breincultuur

Transcriptie

1 donderdag 7 februari 2013 / 4,50 Jaargang 137 nummer 6 BP Neurononsens Het simplisme van de breincultuur Heimwee naar de bank als overheidsinstelling Kunststad Londen: wie betaalt, bepaalt Bij de gereformeerden: de laatste zuil wankelt

2 Beschermd vermogen binnen handbereik IS UW VERMOGEN ECHT VEILIG? UW VERMOGEN BINNEN HANDBEREIK Zelfs vastgoed verliest al jaren zijn waarde. Waar is uw vermogen dàn nog veilig? Goud heeft de afgelopen 100 jaar zijn koopkracht niet verloren. En, minstens zo belangrijk, goud is op ieder moment tegen een eerlijke prijs te verkopen. Met goud bouwt u dus een stevig fundament onder uw vermogen. Bel ons voor een afspraak: Of voor meer info: Ook benieuwd naar de mogelijkheden van Goudstandaard staat onder toezicht van de AFM. Ook voor veilige en verzekerde opslag van uw edelmetaal is Goudstandaard uw partner. Kijk voor bijsluiter en prospectus op Rendementen uit het verleden bieden geen garantie voor de toekomst fysiek zilver? Raak geïnformeerd en vraag het gratis boek Beleggen in zilver aan op

3 In dit nummer Essay: het genadeloze denken van Patricia de Martelaere De gereformeerden vrezen Rutte II Het verzet tegen de breincultuur groeit 36 In kunststad Londen domineert het geld 48 Gruwel, humor en mededogen bij Alexandr Poesjkin 12 sns De overheid grijpt pas in wanneer het te laat is Joost Ramaer 16 zorg Pas op dat je geen kou vat! Want wie weet zitten de neusdruppels morgen niet meer in het basispakket Margreet Fogteloo Cover 18 brein Wij hebben een brein maar we zijn een stuk meer dan dat. De oppositie groeit tegen het simplisme van de breincultuur, de amygdala-hoek en andere neurononsens Sanne Bloemink 22 reformatorisch dagblad De christelijke minderheid weet steeds moeilijker weerstand te bieden aan de seculiere meerderheid. Maar gelukkig heeft God het laatste woord Koen Haegens 26 economie Zoals een hert bezwijkt onder zijn gewei, zo lijdt de mens aan te veel hebzucht. En andere lessen van de biologie Frank Mulder 30 Essay patricia de martelaere Een hoofdpijnmeisje? Sowieso een denkmeisje. Voorpublicatie van de biografie Als je weg bent Marja Pruis 36 the city of art In Londen zijn grootkapitaal en kunst met elkaar verknoopt. Wat kan Nederland daarvan leren? Anna Tilroe 40 scholen Onderlinge wedijver leidt tot architectonisch hoogstaande nieuwbouw. De geschiedenis van de school, van leerfabriek tot ontmoetingscentrum Jaap Huisman 42 de gouden eeuw Het is weer tijd voor onze Jan Pieterszoon Coen en die verduivelde VOC-mentaliteit die overigens helemaal zo gek nog niet was Koen Kleijn Kroniek van kunst & cultuur 44 Televisie Shot on Location, Muziektheater Guillaume Tell, Film Matterhorn, Kunst WassinkLundgren, Theater De samoerai Dichters & Denkers 48 alexandr poesjkin Sana Valiulina 52 bernlef Maria Vlaar 53 susan sontag Xandra Schutte 54 katherine boo Lynn Berger 55 katie roiphe Nina Polak 57 dick van galen last Rob Hartmans 62 Ed koch ( ) De nooit onomstreden burgemeester van New York Mars van Grunsven Columns Beatrix en nagels knippen. Doet ze dat zelf? Waarschijnlijk niet 10 Media Chris van der Heijden 7 H.J.A. Hofland, 8 Economie Paul Tang, 51 Christiaan Weijts, 61 Perquin, 61 Opheffer Rubrieken 5 Commentaar, 6 In de Wereld, 6 Joep Bertrams, 7 Bitcaves, 8 Anone, 9 Gorilla, 11 In Den Haag, 47 Kijken Rudi Fuchs, 59 Post, 60 Sciencepalooza, 60 Cryptogram Omslag Callista Images / cultura / Corbis MRI scan De Groene Amsterdammer 3

4

5 Commentaar Geef niet terug! Stel, vijf jaar geleden hebben kort na elkaar de energiecentrales van Nuon en Essent het begeven. Oorzaak: achterstallig onderhoud. Grote delen van Nederland zaten zonder stroom. Niet een paar uur, maar dagenlang. Industrieën moesten hun productie stilleggen. De schade voor de economie was enorm. Stel nu dat het afgelopen week opnieuw raak was geweest. Dat een kleiner energiebedrijf zeg, Delta zijn kapitaal in Spaanse golfresorts had geïnvesteerd in plaats van in haar kerntaak: energie leveren. En stel dat, om nieuwe blackouts te voorkomen, de overheid gedwongen was belastinggeld in de verwaarloosde energiecentrales te pompen. Hoe zou het Nederlandse publiek reageren? Zou het zich afvragen of een nieuwe ronde miljardensteun voor de energiesector werkelijk onvermijdelijk was? Waarom een cruciale nutsvoorziening als stroom überhaupt in handen is van onverantwoorde private partijen? Of zou het zich druk maken over de euro plus maximaal dertig procent bonus die ceo Rob Frohn in 2012 opstreek? Dit is Nederland. Dus zelfs bij zo n fictief voorbeeld (de energiebedrijven produceren op dit moment meer dan genoeg stroom, en er is altijd nog buitenlands aanbod) kun je je voorstellen dat het debat zich vernauwt tot het loonstrookje van de baas. Dat is precies wat er gebeurt sinds de allerminst fictieve blackout die de Nederlandse financiële sector vorige week vrijdag trof. Net als in 2008 heeft de Nederlandse overheid met publiek geld een falende bank van de ondergang moeten redden. Kosten: 3,7 miljard. In combinatie met miljardengaranties, mogelijke nieuwe bezuinigingen en daardoor extra economische krimp kan de uiteindelijke schade oplopen tot een veelvoud van dat bedrag. En wat doet de politiek? Die maakt zich boos over het salaris van de nieuwe topman van SNS Reaal (sp) of pleit voor het terughalen van onterecht uitgekeerde bonussen (pvda). Jelle Brandt Corstius startte op internet een breed gedragen actie tegen de bonus van voormalig sns-topman Sjoerd van Keulen. Het motto: Geef terug! Zijn motivatie zegt alles: Het probleem met het financiële systeem is dat iedereen weet dat het verrot is, maar dat de problemen misschien wel te ingewikkeld zijn om te begrijpen ( ) Dus laten we beginnen met concretere doelen. Die zijn beter te begrijpen, en beter te bereiken. Beter te bereiken, dat klopt. Maar Brandt Corstius vergeet de reden daarvan te vermelden: de bonussen doen er niet toe. Die paar miljoen valt in het niet bij de miljarden die gemoeid zijn met het sns-drama. Ondertussen wordt de bankencrisis teruggebracht tot de politiek met een kleine p van het Hollandse bonusmoralisme. Net als in Dat is om te huilen. Hét onderwerp waar het debat over zou moeten gaan, is Dit Nooit Meer. Er liggen voldoende alternatieven op tafel. Van de interventiewet plus die minister Dijsselbloem voorstelt, tot de aanbeveling van de commissie-de Wit om nuts- en zakenactiviteiten bij banken te scheiden. En waarom niet de banken definitief in publieke handen houden, gezien het feit dat de overheid vroeg of laat tóch moet bijspringen? Het motto ligt al klaar: Geef niet meer terug! Welke variant je ook wilt: praat erover, onderzoek de voor- en nadelen, kijk naar inspirerende en afschrikwekkende voorbeelden in het buitenland. Alles beter dan het machteloze bonusgeklets. Sinds vorige week is de Nederlandse staat eigenaar van de helft van s lands systeembanken. Dat is een unieke situatie. Niemand die kan ontkennen dat je daarin als boze burger of politieke partij veel méér in de melk te brokkelen hebt dan de bonus van Sjoerd van Keulen. Koen Haegens beeld milo De Groene Amsterdammer 5

6 In de Wereld Machiavelli een cynicus? Nee hoor, de leermeester van Lincoln Rome Vijfhonderd jaar geleden schreef Niccolò Machiavelli zijn De heerser (Il Principe), de beroemdste politieke handleiding aller tijden. In 1513 was Machiavelli 44 jaar en uitgerangeerd als politicus. Zijn rol als secretaris van de Florentijnse Republiek was hem het jaar tevoren ontnomen, hij had in de gevangenis gezeten en was gemarteld, en hij was uit de gratie geraakt van de oppermachtige Medici-prinsen. De heerser was bedoeld als sollicitatiebrief, maar pakte uit als een boemerang. Machiavelli s tips aan de Medici s hoe de macht te behouden en je doelen te bereiken werden verontwaardigd afgedaan als abject cynisme, juist omdat hij de waarheid sprak. Wat bedekt moest blijven legde hij bloot en daar houden heersers niet van. Vijfhonderd jaar later is Machiavelli de trots van zijn land. Een enorme stroom aan symposia, tv-programma s, artikelen, biografieën en een grote overzichtstentoonstelling herdenken De heerser en zijn auteur. De Italianen zijn zich er goed van bewust dat machiavellisme of machiavellistisch wereldwijd niet als een compliment geldt. Maar voor één keer is iedereen het erover eens dat dat berust op een misverstand. In de Italiaanse pers wordt hij van links tot rechts geroemd als een goudeerlijk man en een briljant analyticus. Jammer dat we vandaag in Italië geen politici hebben die de lessen van Machiavelli in uitvoering kunnen brengen, is de algemene teneur. Dan zouden we er heel wat beter voorstaan dan nu. Wie Machiavelli s lessen wél heel goed heeft gesnapt, was Abraham Lincoln, ook daar is men het van links tot rechts over eens. De Spielberg-film Lincoln draait sinds een paar weken in Italië en wordt steeds in verband gebracht met Machiavelli. De belangrijkste politieke les van Machiavelli de mens is slecht, maar kan indien bekwaam gemanipuleerd toch het goede doen is door Abraham Lincoln voorbeeldig in praktijk gebracht. Of Lincoln De heerser ook heeft gelezen is niet bekend, maar hij was een natuurlijke machiavellist, die met een van de meest ingewikkelde politieke schaakspelen die ooit zijn gespeeld iets onmogelijks voor elkaar heeft gekregen: afschaffing van de slavernij. De weg tussen droom en daad, die Lincoln met zijn leven heeft bekocht, daar gaat het om. De les van Machiavelli, zeggen de Italianen vandaag trots. De erkenning dat er in eigen land geen grootheden van dit kaliber zijn geweest, is voor Italianen een bijzondere daad van nederigheid. Maar ze hadden tenminste Machiavelli. Anne Branbergen joep bertrams Cambodjaanse koning Sihanouk aanbeden als godheid Phnom Penh Na vier dagen van ceremonies is in Cambodja koning-vader Norodom Sihanouk gecremeerd. Honderdduizenden mensen reisden af naar Phnom Penh om afscheid te nemen van een man die door velen werd aanbeden als een god, maar verre van heilig was. Dit is het einde van een tijdperk, zegt Srey Sopha. Dat stemt me verdrietig. Maar wat ben ik er trots op dat de wereld nog één keer kon zien wat voor een geweldige koning Sihanouk was. De 43-jarige vrouw heeft zojuist bij de begrafenisstoet gestaan om afscheid te nemen van de man die veel Cambodjanen als een tweede vader beschouwen. Sihanouk overleed op 15 oktober. Maar omdat tradities in Cambodja nu eenmaal voorschrijven dat het lichaam van de koning pas op de honderdste dag na zijn dood gecremeerd mag worden, moest de crematie wachten tot afgelopen maandag. Tijdens de parade, waarvoor drie dagen was uitgetrokken en die eindigde met een tocht van de met goud bedekte doodskist van de koning naar het paleis, liepen de emoties hoog op. Een politieman vergat zelfs dat hij was ingehuurd om de orde te bewaren. Bij het zien van de kist viel hij op zijn knieën en sloeg de handen voor de ogen. Want de liefde voor Sihanouk was groot. Toch was hij verre van heilig, aldus Lao Mong Hay. De politiek analist begrijpt de liefde, maar niet dat de mensen zich alleen maar de goede dingen van Sihanouk willen herinneren. Want wat besprak de koning in de vroege jaren zeventig met Pol Pot, de leider van de Rode Khmer, die Cambodja in diepe ellende zou storten? Als je weet dat je vader een misdaad heeft begaan, dan hoef je dat toch niet te verzwijgen? We weten dat Sihanouk betrokken was bij de machtsovername van de Rode Khmer, maar hij was woedend toen ik voorstelde dat hij daarover in de rechtbank de waarheid zou vertellen. Hij beriep zich op zijn immuniteit en zette mij op een lijst met zijn ergste vijanden. De meeste Cambodjanen kijken liever met een nostalgische blik terug op het leven van Sihanouk. Hij bracht ons vrede en wijsheid, zegt Moul Sotaea, een 43-jarige manager. Ik hoop dat de overheid het land net zo zal regeren als Sihanouk heeft gedaan. Dan ziet onze toekomst er goed uit. Hij was de echte leider van het volk, vindt ook Lao Mong Hay. Maar hij heeft een grote fout gemaakt en dat is een zwarte smet op onze geschiedenis. Ate Hoekstra 6 De Groene Amsterdammer

7 H.J.A. Hofland De ontplofbare samenleving Nog niet zijn we bekomen van het debacle met de Fyra of daar wordt een grote bank, SNS Reaal genationaliseerd, wat de belastingbetaler 3,7 miljard euro zal kosten. In NRC Handelsblad van 1 februari staat een beknopte reconstructie van deze catastrofe, een relaas van overspannen optimisme, ondeskundigheid, list en bedrog, waardoor je de indruk krijgt dat je de samenvatting van een televisieserie leest. Toch lijkt het nog betrekkelijk goed af te lopen. Minister Dijsselbloem spreekt binnen het kader van de geloofwaardigheid geruststellende woorden. Hij drukt zich begrijpelijk uit, hij begint niet om de haverklap te lachen en hij heeft een onberispelijk politiek verleden. Gaat u maar rustig slapen, zei premier Colijn op 11 maart 1936, toen de nazi s het Rijnland hadden bezet en Nederland zich koesterde in zijn neutraliteit. Het zal me benieuwen wanneer we horen dat bij de Joint Strike Fighter de nieuwste kinderziekten zijn ontdekt zodat we nog even moeten wachten voor we met dit hyperwapen de volgende oorlog kunnen winnen. Maar intussen is in ieder geval onze werkgelegenheid weer gered. Met onze democratie gaat het geweldig goed, stelde het CBS vorige week vast. Bijna vier op de vijf kiezers zijn tamelijk tot zeer tevreden. In de daaraan voorafgaande week was de jaarlijkse bijeenkomst van het Work Economic Forum in Davos. Ter gelegenheid daarvan is door het Amerikaanse pr-bureau Edelman (met een vestiging aan de Zuidas) een rapport over de hier heersende verhoudingen gepubliceerd. Van alle Nederlanders denkt 94 procent dat onze politici van tijd tot tijd of habitueel tegen het volk liegen, negentig procent gelooft dat bedrijfsbestuurders hetzelfde doen. In feite wordt in dit land geen enkele instantie nog voor honderd procent vertrouwd. Kijk naar de ziekenhuizen, de woningbouwcorporaties. De media wekken diepe achterdocht. Alleen sommige kranten kunnen er nog mee door. Ook organisaties zonder winstoogmerk, het Rode Kruis, Greenpeace, Amnesty delen volgens het rapport van Edelman mee in het grote wantrouwen. En raadpleeg de digitale stem des volks, op de websites. Het weerbericht van het KNMI bevat allerlei onzin. Code Oranje, laat me niet lachen! En de nationale opinieonderzoeker Maurice de Hond is een prutser. Wielrenners? Grote bedriegers, tot ze hun onschuld hebben bewezen. En nu ook de voetballers! Het is geleidelijk gekomen, we zijn eraan gewend geraakt, maar in feite wordt Nederland getroffen door een diepe vertrouwenscrisis. In tijden van voorspoed kan een samenleving zich dat misschien nog veroorloven. Maar nu gaat de gestage afkalving van het vertrouwen gepaard met een crisis die al een jaar of vijf voortwoekert en waarvoor kennelijk niemand een oplossing weet. Therapeuten en kwakzalvers verdringen elkaar. Europa heeft het gedaan, we draaien voor die luie Grieken op, we moeten uit de euro! Verder bezuinigen. Nee, juist meer uitgeven, de economie stimuleren! Knoop er een touw aan vast. Intussen zijn er wel een paar verifieerbare zekerheden. De pensioenen worden verlaagd, Geen enkele instantie wordt nog voor honderd procent vertrouwd de pensioengerechtigde leeftijd wordt verhoogd, de werkeloosheid blijft stijgen, de kosten van levensonderhoud worden hoger, het bruto binnenlands product blijft krimpen en hetzelfde geldt voor de consumptieve bestedingen. Dat is niet alleen in Nederland het geval. In vrijwel de hele westelijke wereld zien we dezelfde verschijnselen. De derde recessie is feitelijk in 2009 begonnen. Dat is het grote economische probleem, en daaruit volgt de politieke vraag. Hoe zullen de massa s zich deze keer onder de economische uitzichtloosheid gedragen terwijl, zoals uit recente cijfers blijkt, ze het vertrouwen in de politieke klasse en het economische leiderschap nagenoeg hebben verloren? Hoe reageert een moderne massa die zich in het nauw gebracht voelt? We hebben wel historische ervaring. Het Jordaanoproer brak uit op 4 juli 1934 toen twaalf procent van de beroepsbevolking uitzichtloos zonder werk was. Een proletarische opstand. Op 14 juni 1966 hadden we het bouwvakkersoproer, ook bekend als de Telegraafrellen, met grootscheepse geweldpleging. Boze arbeiders met de hartelijke steun van provo s en geestverwanten. Op 30 april 1980, de kroning van Beatrix, begon de stadsoorlog die het centrum van Amsterdam in een slagveld veranderde. Krakers en autonomen hadden de hoofdrol. De tijd van deze soorten verzet is voorbij. De samenleving die nu het slachtoffer wordt van verarming en bedrog door de overheden, bankiers, deskundigen, met als handlangers veel media, is in hoge mate gedepolitiseerd. Zeker in de afgelopen kwart eeuw heeft het consumentisme de politieke solidariteit aangetast, en waarschijnlijk ook andere vormen van saamhorigheid. De massa der ontevredenen is gefragmentariseerd maar niet minder getergd. Daardoor groeit de kans op een uitbarsting van verzet. Misschien is het wachten op een aanleiding. De gemeenplaats zegt dat het geduld uitgeput raakt. Dat is nu weer de waarheid. En de uitbarsting komt altijd als een verrassing. Mexico zet dictator van bevriende mogendheid in de kelder Mexico-Stad Een beetje stiekem ging het wel. In het holst van de nacht vormden zo n tweehonderd ME ers een grote kring en verborgen achter hoge zwarte doeken hun werkzaamheden. De bedoeling was dat niemand het inpakken en verwijderen van het standbeeld zou filmen of fotograferen, om geen onnodige internationale wrijving te veroorzaken. Een kraan tilde het bronzen gevaarte op een vrachtwagen, die het snel vervoerde naar de kelders van het ministerie van Stadsontwikkeling in een verre buitenwijk. Bijna even stiekem was de 3,5 meter hoge bronzen versie van Heidar Alijev een klein half jaar geleden gearriveerd op de toplocatie in Mexico-Stad. Wie? Alijev? Standbeelden van helden te over hier, maar van Alijev had geen Mexicaan gehoord. Omdat ook diens vaderland Azerbeidzjan niet echt bellen deed rinkelen, was er voor de zekerheid een enorme kaart van het land achter het beeld geplaatst. Niemand kon Belastingontwijking Amerikaanse multinationals boeken een groot deel van hun overzeese winst in brievenbusfirma s in vijf kleine belastingparadijzen. $ miljard 57% van totale overzeese winst Bron: Congressional Research Service Personeel 4% Investering 7% $ miljard 43% van totale overzeese winst Bermuda, Ierland, Luxemburg, Nederland & Zwitserland BITCAVES De Groene Amsterdammer 7

8 Economie Paul Tang Topinkomens De ongelukken waren niet te vermijden en werden voorzien. Op een en dezelfde dag kwam SNS Reaal in staatshanden en werden de kortingen op veel pensioenen definitief. Het was een zwarte, sombere dag voor de financiële sector. Voor de politiek boden de gebeurtenissen geen ruimte voor brede bespiegelingen maar aanleiding voor diepe emoties. Dat is toch vooral om duidelijk te maken dat politici een zeker zo grote afkeer van banken en bankiers hebben als de kiezers. Mark Rutte maakte duidelijk met grootst mogelijke tegenzin SNS Reaal in staatshanden te nemen; een deel van de oppositie stortte zich op het salaris van de nieuwe topman Gerard van Olphen: idioot, krankzinnig, onbegrijpelijk, onacceptabel. Toch gaat de beloning van Van Olphen tegen de trend van stijgende topinkomens in. Vanaf de tweede helft van de jaren tachtig, met de entree van yuppies, is die trend ingezet. Volkskrant-journalisten Pieter Klok en Xander van Uffelen hebben ooit becijferd dat de verhouding tussen de bestuurdersbeloning en het modaal salaris in twintig jaar tijd is verdubbeld. De topbestuurder verdiende zestien keer meer dan Jan Modaal in 1985, en 32 keer meer in Voor de trend van stijgende topinkomens worden verschillende redenen aangevoerd. Zo zou een reden zijn dat de markt voor topbestuurders internationaal en concurrerend geworden is. If you pay peanuts, you get monkeys. Dit sluit aan bij de praktijk dat de commissarissen zich graag laten voorliegen door belonings adviseurs als Hay, die de beloningen bij een bedrijf ijken aan die bij vergelijk bare, vaak concurrerende bedrijven in binnen- en buitenland. Maar deze markt faalt in alle opzichten. Eén indicatie is dat naar schatting slechts zo n acht procent van de topverdieners bij Nederlandse bedrijven een buitenlandse nationaliteit heeft. Een andere indicatie is het grote verschil in beloningen tussen landen. Kortom, de vergelijking van Hay en andere beloningsadviseurs is duurbetaald maar irrelevant. Internationalisering is op andere manieren wél een reden voor de trend van stijgende topinkomens. Ten eerste zijn bedrijven steeds groter geworden, vaak door internationale overnames en fusies. Bij grotere verantwoordelijkheden passen hogere inkomens. Groei in bedrijfsomvang verklaart inderdaad de trend van stijgende topinkomens, maar slechts gedeeltelijk. Ten tweede zijn de normen aan de top veranderd en internationaler geworden. De Nederlandse bestuurders willen niet onderdoen voor hun tegenhangers in binnen- en buitenland, aangespoord door de vergelijking van Hay en andere beloningsadviseurs. Ze willen graag one of the guys zijn en dat wordt toegestaan door de old boys. Dat heeft geleid tot haasje-over: de bestuurders kijken naar elkaar, en dus niet naar hun verhouding tot de werknemers. Haasje-over is niet los te zien van internationalisering en schaalvergroting in het bedrijfsleven. De band tussen bedrijven, bestuurders en werknemers is losser geworden. De vakbeweging is te verzwakt om tegenwicht te bieden. Van Olphen verdient bedui dend minder dan de vorige topmannen bij SNS Zou nationalisatie van ABN en SNS Reaal niet helpen om de trend van stijgende inkomens te keren, in elk geval voor van oorsprong Nederlandse bedrijven? Het inkomen van Zalm en Van Olphen drukt het gemiddelde, en is bovendien vast zoals bij de meeste werknemers. Jan Tinbergen heeft de nadruk gelegd op het verschil tussen de hoogste en laagste inkomens in een bedrijf. Een te groot verschil zou slecht uitpakken voor een bedrijf (en voor een land) doordat de verhoudingen verzuren en een contraproductief effect resulteren. Voor de verhouding tussen hoogste en laagste inkomens zou een factor vijf de grens zijn. Dit is de Tinbergen-norm geworden. Het moge duidelijk zijn dat de trendmatige ongelijkheid zich aan deze norm heeft onttrokken. De norm is aangepast en vooral opgerekt. Diederik Samsom heeft als Kamerlid de grens bij tien gelegd. De vakbond heeft geen bezwaar tegen de beloning van de nieuwe topman bij SNS. De Balkenende-norm lijkt meer impact te hebben dan de Tinbergennorm. De hoogste inkomens in de publieke en semi-publieke sector worden tegen deze norm beoordeeld. De suggestie van oppositiepartijen als PVV en SP is om Gerard van Olphen aan de Balkenende-norm te houden, nu SNS Reaal in handen van de staat is gevallen. Maar goed, het lijkt niet de bedoeling van het kabinet om voor altijd en eeuwig de enige aandeelhouder van dit bedrijf te blijven. Bovendien, bij alle staatsbedrijven verdienen de topbestuurders meer dan de minister-president. Als we niet meer dan de MP willen betalen, dan moet je geen bedrijven in staatshanden willen hebben. Het zijn en blijven bedrijven. Gerard van Olphen verdient beduidend minder dan de vorige topmannen bij SNS Reaal, verdient beduidend minder dan in zijn vorige baan, en krijgt een vast inkomen. Dit past bepaald niet in het stereotiepe beeld van de bankier. Het zou mij niet verbazen als hij het geluk bij het ongeluk blijkt te zijn. echt uitleggen wat de bronzen man in de leunstoel hier deed. Zeker was dat de ambassade van Azerbeidzjan vier miljoen euro betaalde voor de herinrichting van het parkje, aan de voornaamste avenue van Mexico-Stad, en het plaatsen van het beeld in het hart daarvan. Het duurde dan ook even voor buurtbewoners gingen wroeten en verbazingwekkende informatie vonden. Heidar Alijev was de man die ruim dertig jaar lang met ijzeren hand Azerbeidzjan controleerde, eerst als communistisch dictator van de sovjetrepubliek, en later als gekozen president. Een voormalige kgbgeneraal die weinig op had met mensenrechten en die schatrijk werd dankzij allianties met de plaatselijk maffia s. In 1982 benoemde sovjetleider Andropov hem als lid van het Politburo, en tot eerste vicevoorzitter van de ministerraad van de Sovjet- Unie. In 1987 dwong Gorbatsjov hem tot aftreden wegens corruptie. De val van het communisme maakte geen einde aan de almacht van Alijev. En toen hij in 2003 door ziekte gedwongen moest opstappen, benoemde hij zijn zoon Ilham als opvolger. Op 8 De Groene Amsterdammer

9 zijn beurt wilde die graag de grootsheid van zijn vader uitdragen en zo bijdragen aan de vriendschap tussen de volken in Mexico en Azerbeidzjan. Het bestuur van Mexico-Stad, dat graag een reputatie van modern, democratisch en progressief hooghoudt, kon de opgedoken informatie over Alijev niet negeren. Vandaar dat de bronzen dictator is afgevoerd naar een troosteloze kelder. De ambassadeur van Azerbeidzjan dreigde vergeefs dat de verwijdering gevolgen kan hebben voor de relaties tussen beide landen, want het volk van Azerbeidzjan begrijpt die beslissing niet. Nu stelt hij voor ergens anders in de stad een overdekte verblijfplaats voor het standbeeld te creëren onder de noemer Huis van Cultuur. Cees Zoon Armen kraken Braziliaans museum voor democratie São Paulo Een rode vlag wappert boven in het gebouw, waarvan alleen de façade nog enige allure vertoont. Op het spandoek staat geschreven Wij geven nooit op. Links en rechts zijn de buurpanden al ingestort. Achter de grote deur klinkt babygehuil. De gemeente spijkerde er een bordje op met een internetlink naar de plannen voor de wijk Luz, in het oude, verlopen centrum van São Paulo. Tachtig families trokken begin januari via de achterkant het voormalige hotel in. Een schijnbeweging aan de voorkant had de guardia civil, die op vijftig meter afstand haar hoofdkwartier heeft, afgeleid. Nelson de Cruz Souza, leider van de beweging voor huisvesting in het centrum: We wisten niet dat het om de plek ging die de vorige burgemeester aan het Instituut Lula (van ex-president Luiz Inácio Lula da Silva) heeft geschonken om er een museum voor de democratie op te richten. Dat heeft de bezetting alleen maar mooier gemaakt. Nelson is sinds de jaren negentig actief in de beweging voor huisvesting, toen iemand hem als zwerver vroeg om mee te doen aan een bezetting. Momenteel zijn 31 gebouwen in het centrum gekraakt. In het vroegere hotel zitten een paar families verspreid op matrassen. Het ruikt er naar schoonmaakmiddel. Het is rustig, want de meeste mensen zijn aan het werk. Nelson: Volgens de plannen die de vorige burgemeester voor deze wijk bedacht het project Nova Luz wordt het hier een wijk voor de rijken. De armen worden verdreven naar de periferie. Maar hier, in het centrum van de stad, is werk te vinden. Die vrouw daar bijvoorbeeld, zij woonde in een buitenwijk en heeft zich maandag bij ons aangesloten. Dinsdag vond ze al werk. Ze hoeft geen uren meer in de bus te zitten. Ze gaat nu lopend naar haar werk. Het wachten is op een reactie van de nieuwe burgemeester, Fernando Haddad, ex-minister van Onderwijs, die door ex-president Lula naar voren is geschoven en deze maand is begonnen. Hij heeft nieuwe sociale woningen toegezegd. De vraag is wáár. In het oude centrum van São Paulo staan woningen leeg en gezinnen zoeken een huis. Maar de huren zijn schrikbarend hoog. Voor een louche kamertje zonder badkamer wordt rustig driehonderd euro gevraagd. Nelson: Als de gezinnen toegang krijgen tot een betaalbare, centraal gelegen woning, goed onderwijs en gezondheidszorg, dan mag het Instituut Lula hier het museum voor de democratie inrichten. Stijntje Blankendaal Turkse bouwdrift laat zich niet afschrikken door leegstand Istanbul De Turkse grond heeft meer te bieden dan hazelnoten, watermeloenen en pistachenoten. Overal in het land komen er duizenden nieuwe flats bij, in Istanbul verrijzen vele trotse wolkenkrabbers. In alle ijver hebben de Turken de afgelopen jaren doorgebouwd. Want de rijker wordende Turken zouden het verdienen om in mooiere huizen te leven. En nu diezelfde Turken de miljoenen gloednieuwe woningen niet betrekken, rijst de vraag: hebben de Turken dan toch niet genoeg geld om met z n miljoenen tegelijk te verhuizen naar de flats die al zo lang leegstaan? Nog nooit is de bouwgekte zo immens geweest in Turkije. De particuliere bouwers en het staatsbedrijf Toki hebben in de afgelopen negen jaren meer dan zes miljoen nieuwe woningen geleverd. Vierenhalf miljoen van deze huizen wist men te verkopen, de overige anderhalf miljoen wachten nog op klanten. Grote, bekende bouwbedrijven als Fi Yapi zijn reeds omgevallen. Andere luiden de alarmbel. Maar ondanks de verontrustende berichten over de bouwmarkt en het beangstigende voorbeeld van Spanje deinst de Turkse regering niet terug. Plannen liggen klaar om in verband met het aardbevingsgevaar en de slechte toestand van de oude huizen nog eens zes miljoen woningen uit de grond te stampen. Gaat deze bouwdrift de stabiele Turkse economie van de laatste jaren in gevaar brengen? De banken hebben van het bedrag van 44 miljard dollar dat ze aan bouwers hebben geleend in ieder geval twee miljard nooit meer teruggezien. Was in 2011 het aantal leners die niet terugbetaalden 8,5 procent, in 2012 was dat gestegen tot veertien procent. Maar de regeren de AK Partij blijft gas geven. De populariteit van de regeringspartij en van premier Erdogan hangt namelijk nauw samen met het tempo van de De Groene Amsterdammer 9

10 Media Chris van der Heijden Bea als bloemkool Kunnen we niet iets originelers verzinnen? Die vraag zal in komende weken door heel wat redactieruimtes gaan. Want overal zullen hele en halve redacties bij elkaar zitten om te bedenken wat te doen met Beatrix. Een leuke serie portretten van jong tot oud met onderschrift? Doet iedereen. Een levensverhaal? Al duizend keer gedaan. Een levensschets aan de hand van mensen die haar goed gekend hebben? Niets nieuws, bovendien praat niemand. Beatrix in de lijn van de ontwikkeling van de koninklijke monarchie? Doet NRC al. Terug naar haar eerste schooltje? En dan? Lage Vuursche? Niets dan bomen. Dertig jaar geleden, aan de vooravond van de opmars van de zachte journalistiek, schreef de man die getooid is met de magische titel bladendokter, Rob van Vuure, in zijn boek Van Superkrent tot Taanmoment een hoofdstuk over 35 manieren om over boerenkool te schrijven. Onder die suggesties staan vreemde zaken als de boerenkool-korte-verhalenwedstrijd en de boerenkool 06-lijn maar ook voor de hand liggende als driesterrenkoks en hun boerenkool of de boerenkool-restaurant-test. De gedachte achter deze serieuze Spielerei mag duidelijk zijn: je kunt over alles duizend-en-één dingen bedenken, zelfs over boerenkool. Je hoeft niets anders dan de invalshoek te veranderen. Omdraaien, op z n kop zetten, door elkaar schudden, achterstevoren, er zijn duizend trucs om iets te doen met de gebruikelijke manier van kijken. Je moet durven. Je moet de doelgroep kennen. Maar je moet je vooral realiseren dat alles staat en valt met de invalshoek. De bladenmakerstechniek invalshoek is onmisbaar geworden door het niet kunnen voldoen aan de urgentie van de actualiteit, schrijft Van Vuure. Er moet dus een andere urgentie bedacht worden, ook al omdat x verscheidene keren iets aan hetzelfde onderwerp moet worden gedaan. Saaie bladen blijken vaak bladen zonder invalshoeken te zijn. Beatrix dan maar zien als boerenof, wat leuker klinkt, bloemkool? Ook dat is nog niet zo eenvoudig. Zo duikt bijvoorbeeld de vraag op of je zomaar alles mag schrijven of verbeelden? Bestaat er in onze wereld nog zoiets als majesteitsschennis? Het antwoord is dubbel. Formeel gelden altijd nog de wetsartikelen 111, 112 en 113 uit het uit 1881 daterende Wetboek van Strafrecht. Daarin staat onder Er wordt vaak beweerd dat de Koningin rookt meer (111) dat opzettelijke belediging van de Koning wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste vijf jaren of geldboete van de vierde categorie [max euro]. In de praktijk komen veroordelingen echter nog maar zelden voor hoewel er ten aanzien van Beatrix wel een paar gevallen bekend zijn, met als laatste de veroordeling tot een boete van vierhonderd euro van een man die Beatrix tijdens een ruzie met een stel agenten een hoer had genoemd en uitschreeuwde welke seksuele handelingen hij met haar zou bedrijven. Maar ja, welke majesteitsschennende invalshoeken kunnen zo verrassend zijn dat je wel lezers of kijkers trekt en geen gedonder krijgt? Eenieder kan wel wat vunzigheden bedenken maar die leveren welhaast zeker niets op. Alledaagsheden dan. Op zich zit daar voor sommige bladen en kranten potentieel wel aardige kopij onder, denk ik. Beatrix en nagels knippen. Doet ze dat zelf? Waarschijnlijk niet. Wie dan wel? Hoe vaak? En gaan de nagels gewoon de vuilnisbak in? Idem dito wat betreft het Koninklijk Haar. Hoe gaat het trouwens überhaupt met Koninklijk Afval? Verdwijnt dat gewoon in de nationale hoop of wordt het zorgvuldig opgeruimd? En nu ik het er toch over heb: loopt de afvoer van Noordeinde gewoon in het Haags riool of is er een Koninklijk Kanaal? Zo ja, waar loopt dat heen? Boeiender misschien is de vraag of Beatrix rookt en (veel) drinkt. Het is weliswaar een onderwerp dat regelmatig opduikt maar iedere keer toch weer spannend lijkt, te meer omdat de RVD het ontkent. Er wordt vaak beweerd dat de Koningin rookt, staat op de website van het Koninklijk Huis bij veelgestelde vragen. Antwoord: Nee. De Koningin is ruim 40 jaar geleden gestopt met roken. Maar er zijn nogal wat kenners die die ontkenning ontkennen, Tomas Ross bijvoorbeeld en Edwin de Roy van Zuydewijn. Vandaar dat eerstgenoemde de koningin in de dramaserie van vorig jaar flink liet roken en nog zuipen en een pruik dragen ook. Waar? Niet waar? En is het sop de bloemkool waard? Vroeger was het bij Engelse vrienden heel gewoon te vragen: How is your royalty? Ik vond dat altijd een buitengewoon vreemde vraag, had geen idee en antwoordde: ken die mensen niet. Dat vonden die vrienden weer vreemd. Het koningshuis was familie en over familie praat je. Door de overmacht van de zachte journalistiek is dat in Nederland tegenwoordig net zo. De koningin hoort erbij: bloemkool. Nu nog bedenken wat je daar allemaal mee kunt doen. Een fles wijn voor het beste idee. economische groei. En de motor van deze groei is de bouwsector. Om een impuls te geven aan de bouw heeft het Turkse parlement vorig jaar een wet aangenomen die alle belemmeringen voor de verkoop aan buitenlanders heeft weggenomen. Maar noch de Turken noch de buitenlanders laten zich lokken naar de nieuwe wooncomplexen waar ruime woningen, zwembaden, speeltuinen en veel mooi groen staan te wachten. Vooralsnog zitten veruit de meeste Turken achter de ramen van hun krakkemikkige huizen verbaasd naar de wolkenkrabbers te kijken, de ene nog hoger dan de andere. Erdal Balci Britse vleermuizen, Brusselse richtlijnen en een schuur Londen In This Lime-tree Bower my Prison dichtte Samuel Taylor Coleridge over de invallende duisternis en vleermuizen die voorbij schieten. Het is een scène die zijn achter-achter-achter-achter-achterneef Nicholas Coleridge, schrijver en Condé Nast-topman, wel zou aanspreken, ware het niet dat diens liefde voor vleermuizen danig is bekoeld. Dat is niet de schuld van de arme diertjes, zo bleek uit een tragikomisch relaas in The Daily Telegraph. Bij de boerderij van Coleridge op het platteland van Worcestershire staat een monumentale schuur, gebouwd in de Middeleeuwen en gerenoveerd in Victoriaanse tijden. De 55-jarige publicist deed wat iedere eilandbewoner tegenwoordig doet: er een Do-It-Yourself-project van maken. Er gaat geen televisieavond voorbij zonder klussende Britten. Hij vroeg bij de gemeente een bouwvergunning aan, het startschot van een vier jaar durend en tienduizend pond kostend gevecht met de vleermuizenbureaucratie. Het begon met een anoniem telefoontje van een beunhaas die voor vierhonderd pond de schuur vleermuisvrij wilde maken. Coleridge weigerde, een fout die hem duur zou komen te staan. Hij wist niet dat hij misschien een European Protected Species Mitigation Licence nodig zou hebben. Een Europese richtlijn, door de Britse overheid zoals gewoonlijk fanatiek uitgevoerd. Al snel arriveerde de eerste vleermuizeninspecteur. Op het eerste gezicht leken er geen vleermuizen te zijn. Daarom moest er geavanceerde apparatuur worden geïnstalleerd om gedurende de vier jaargetijden na te gaan of er écht nooit een vleermuis komt. En, jawel, de Bat Echolocation Call Analysis wees uit dat er in de avond van 17 september 2009 een hoefijzerneus binnen was geweest. Dit leidde tot een komen en gaan van vleermuisadviseurs die dikke rapporten opstelden en maar liefst 25 pond per verzonden in rekening brachten. Brussel bleek werk te hebben verschaft aan duizenden bat consultants, met dure titels. Uiteindelijk mocht de verbouwing beginnen, op voorwaarde dat er een aparte ruimte voor vleermuizen werd ingericht. Tevens moet Coleridge het vleermuizendossier, 114 pagina s dik, negen jaar lang bij de hand houden. Immers, gedurende die tijd zullen de vleermuizendeskundigen regelmatig langskomen 329 pond per bezoek om te zien hoe de beestjes het maken. Om dit soort bureaucratie te voorkomen huren steeds meer mensen die een oud pand willen herstellen de vleermuisuitroeiers in. Zo sorteert de richtlijn precies het averechtse effect. Patrick van IJzendoorn 10 De Groene Amsterdammer

11 In Den Haag Wrang Dat de staat 3,7 miljard moet ophoesten voor de nationalisering van een bank ondergraaft de solidariteit in de samenleving. De Kamer moet verantwoording afdwingen bij SNS en DNB. Door Aukje van Roessel Beeld Milo En weer stond de politiek, net als in 2008 bij Fortis en ABN Amro, voor het blok. Een grote bank om laten vallen kan niet vanwege de chaos die dat zou veroorzaken. Dus moet de belastingbetaler opnieuw opdraaien voor het falend beleid bij een bank, nu SNS Reaal, en het wederom falend toezicht van De Nederlandsche Bank (dnb). Dat de 3,7 miljard euro kostende nationalisatie van sns kwam in de week waarin pvda-minister Lodewijk Asscher van Sociale Zaken naar de Tweede Kamer werd geroepen vanwege de tegenvallende lonen en pensioenen van menige Nederlander in de eerste maand van het nieuwe jaar maakt de reddingsoperatie des te wranger. Want dat tegenvallende loonstrookje hangt direct samen met de forse bezuinigingen van de overheid als gevolg van een hoge staatsschuld. Die schuld gaat nu, met dank aan SNS Reaal, weer omhoog. Het debat met Asscher ging over de vraag of de pijn in de portemonnee eerlijk is verdeeld. Een terechte vraag als een kabinet zegt eerlijk te willen delen. Maar van het Kamerdebat kreeg je een wrange smaak in de mond. Alle ouderen, een steeds groter wordende groep en dus electoraal interessant, waren ineens zielig voor oppositiepartijen als 50-plus, sp en pvv. Die versterkten ermee de toch al smeulende generatiestrijd die te ontwaren valt in menige Haagse discussie. Die generatiestrijd is inmiddels een gevaar aan het worden voor de solidariteit in de samenleving. Als de sp, die in haar eigen verkiezingsprogramma vermogende ouderen ook stevig had willen laten meebetalen aan de zorg, het kabinet het verwijt maakt dat het alle ouderen onevenredig hard pakt, is dat niet alleen ongeloofwaardig, maar voedt het die generatiestrijd. Een partij als 50-plus, die zich alleen maar richt op ouderen en zichzelf in de electorale voet zou schieten als ze genuanceerd over die groep zou praten, gooit eveneens olie op het vuur. De generatiestrijd zal ook oplaaien als Asscher later dit jaar komt met zijn voorstellen het ontslagrecht te versoepelen en de WW te versoberen. Rechten van ouderen en hun slechte positie op de arbeidsmarkt als ze eenmaal ontslagen zijn, staan dan tegenover kansen voor jongeren. Door de nationalisatie van SNS Reaal kunnen die discussies over het eerlijk verdelen van de pijn van deze crisis verder verharden. Want de grote, toch al politiek gevoelige vraag is nu of die miljardenoperatie gecombineerd met de tegenvallende economische groei zal leiden tot nieuwe bezuinigingen. Dat kan de verhoudingen tussen de regeringspartijen vvd en pvda op scherp zetten. De liberalen hechten aan de in Europa afgesproken normen voor staatsschuld en financierings tekort; de sociaal-democraten zijn geneigd daar soepeler mee om te gaan. De steeds pregnanter wordende vraag is: waar wordt bezuinigen oorzaak van meer malaise in plaats van de oplossing voor het probleem? De pvda zal bij die discussie de hete adem van de sp in de nek voelen. Die partij noemt het vasthouden aan de norm van het financieringstekort nu al het verraad van de pvda. Ook het cda heeft kritiek, op zowel pvda als vvd, maar bij de sociaal-democratische achterban zal die kritiek meer pijn doen. De christen-democraten willen weliswaar vasthouden aan de normen voor staatsschuld en -tekort en bevorderden met hun eigen verkiezingsprogramma de werkgelegenheid niet, inmiddels vinden ze dat het kabinet te weinig doet om de stijgende werkloosheid te keren. De nationalisatie van sns kwam daags nadat pvda-staatssecretaris Wilma Mansveld van Infrastructuur en Milieu zich in de Kamer moest verantwoorden omdat een kritisch inspectierapport over de risico s voor de veiligheid op het spoor maanden was blijven liggen op het departement. Terecht dat Mansveld zich moest verantwoorden, ook al zat ze er pas een paar maanden. Wrang is daarom ook dat de vrijdag teruggetreden ceo van SNS Reaal, Ronald Latenstein van Voorst, zich niet publiekelijk hoeft te verantwoorden voor de blunders van de bank waar de belastingbetaler nu voor moet opdraaien. Latenstein was sinds 2009 ceo, zat al sinds 2002 in de raad van bestuur en heeft dus ook meebeslist over de aankoop van de vastgoedpoot die zijn bank tot de rand van de afgrond bracht. De Tweede Kamer kan Latenstein, of zijn voorganger Sjoerd van Keulen, alleen onder ede horen als opnieuw, net als na de vorige nationalisaties, een parlementaire enquête wordt opgetuigd. Dat is echter een tijdrovend middel. Een volledig nieuwe enquête zou ook niet zinvol zijn, want uitgerekend deze week stond pas het Kamerdebat gepland met minister Jeroen Dijsselbloem van Financiën over de uitkomsten van de vorige enquête naar de nationalisatie van banken. Maar daardoor hoeven de verantwoordelijken bij sns nu alleen met hun ontslag of helemaal niet te boeten voor het debacle. De door Kamerleden aangekondigde pogingen om bonussen terug te vorderen, zijn vrijwel zeker gedoemd te mislukken. Dat is een loze belofte, bedoeld om het electoraat op het moment dat de woede het grootst is te kalmeren. De Kamer zou zich daarom moeten bezinnen op een ander, dwingend middel om niet alleen toezichthouder dbn maar ook de sns-top toch in ieder geval publiekelijk verantwoording te laten afleggen. Interessante vragen genoeg. Hoe groot was bijvoorbeeld de lobby van de bankenwereld op de Interventiewet, ingesteld om in te kunnen grijpen als banken in problemen komen, maar die meteen de eerste keer niet bleek te werken? Dat de staat nu 3,7 miljard moet ophoesten, ondergraaft de solidariteit in de samenleving: de gevolgen ervan die tussen generaties, de oorzaak die tussen bankiers en burgers. Want de nationalisatie van sns is wederom voer voor de klacht dat topbankiers risico s nemen waar ze zelf van profiteren als het goed gaat, maar die de gewone burgers in hun portemonnee treffen als het fout gaat. Dat klinkt populistisch, maar is in dit geval de wrange werkelijkheid De Groene Amsterdammer 11

12 SNS Reaal Anything goes De nationalisering van SNS Reaal laat zien hoe de trein van het vrije-marktdenken doordendert, zelfs na zijn evidente ontsporen. De overheid, die ooit een innovatieve rol speelde, beperkt zich al jaren tot ingrijpen achteraf. Een Werdegang van betaalbare verzekeringen tot golfresorts in Spanje. Door Joost Ramaer Amsterdam, Girotel van de Postbank Hij nam in 1969 deel aan de Maagdenhuisbezetting en zong in die tijd in rockband The Free. Na zijn studie werd hij organisatieadviseur, tien jaar lang, en vervolgens zakenbankier bij wat nu MeesPierson heet. Daar bleef hij bijna twee decennia, van 1981 tot Het laatste jaar als lid van de raad van bestuur, hetgeen zijn entree verklaart, eveneens in 1999, in de raad van bestuur van Fortis, destijds de moeder van MeesPierson. In 2002 had hij willen stoppen met werken, maar hij werd gevraagd als eerste man van SNS Reaal en dat leek hem een leuke manier om zijn loopbaan af te sluiten. Dat zei hij later tegen het webplatform Managers Netwerk Nederland. Het cv van Sjoerd van Keulen kan model staan voor de Werdegang van de complete sociaal-democratische familie vanaf Van engagement tot onthechting. Van verheffing van de arbeider tot zelfverheffing. Van maakbare samenleving tot marktmechanisme. Van spaarbankboekjes en betaalbare verzekeringen voor vakbondsleden tot golfresorts in Spanje en The Wall langs de A2. Links activist ben je als je studeert; daarna volgt een carrière waarin anything goes. Of je nu werkt in de publieke sector, de private sector of het uitdijende niemandsland tussen die twee in, vorstelijke salarissen en bonussen ongeacht je prestaties spreken vanzelf. De nationalisering van SNS Reaal, ruim vijf jaar nadat de kredietcrisis zich eind 2007 begon af te tekenen, is niet het sluitstuk van die ontwikkeling. Hij laat juist zien hoe de trein van het vrije-marktdenken doordendert, ook na zijn evidente ontsporing. Zelfs in de financiële sector, die inmiddels vrij uitputtend heeft bewezen niet voor zichzelf te kunnen zorgen. Met zijn 66 jaar is Hans Verkoren even oud Paul Dijkstra / Dijkstra BV / Nationaal Archief / Spaarnestad / HH als Sjoerd van Keulen. Ook zijn linkse roots heeft hij met hem gemeen: Verkoren is al lid van de Partij van de Arbeid sinds hij bij wijze van spreken kan lopen. Maar daar houden de overeenkomsten wel op. Op zijn 24ste werd Verkoren ambtenaar op Financiën. Omdat ik als student ervaring had opgedaan bij banken moest ik voor mijn minister Kamervragen beantwoorden over de toekomst van Postgiro en Rijkspostspaarbank, vertelt hij. Deze overheidsinstellingen dreigden te bezwijken aan hun eigen succes. De rps was opgericht in 1881 om het sparen onder brede lagen van de bevolking te stimuleren, de Postcheque- en Girodienst volgde in 1918 met het eerste landelijke girale betalingssysteem in Nederland. Evidente publieke belangen die de commerciële banken weigerden te dienen. Al hun aandacht ging naar hun klanten uit het bedrijfsleven. Rijkspostspaarbank en Postgiro hielden de handelsbanken een hinderlijk reflecterende spiegel voor. De Postgiro kwam er vooral om de middenstanders tegemoet te komen, aldus Verkoren. Die wilden af van het gesjouw met baar geld. rps en pcgd opereerden beide onder de vleugels van het staatsbedrijf der ptt. Giraal geld was een vorm van communicatie, net als post en telefoon. Na de nodige kinderziektes werd het een doorslaand succes. In 1931 telde de rps al 2,2 miljoen spaarrekeningen, en in de jaren vijftig hanteerde de Postgiro zelfs enkele jaren een ledenstop omdat het technische apparaat, hoe efficiënt ook, niet nog meer girorekeningen aan kon. Een tweede innovatieve reuzensprong volgde tussen 1961 en 1963, toen de Postgiro als eerste computers inzette voor de automatisering van het betalingsverkeer. Het resultaat was de salarisrekening, die het wekelijkse loonzakje vol contanten overbodig maakte. Weer hadden de commerciële banken het nakijken. Zij beschouwen de consument als een hinderlijke kostenpost, zegt Verkoren. Dat was toen zo, en dat is eigenlijk altijd zo gebleven. Pas vanaf 1967 volgden de andere banken met hun eigen salarisrekeningen. Maar Postgiro en rps hadden een luxeprobleem: zij konden geen kant op met hun stuwmeren aan betaalgoeden. Als staatsbedrijven waren zij aan strenge beperkingen onderworpen, en de commerciële banken lagen dwars bij iedere poging die te versoepelen. Noodgedwongen investeerden zij in de bouw van ziekenhuizen en goedkope volkswoningen. Maar daarbij ging het om leningen waarvan de rente langdurig vastlag, terwijl de vergoeding op spaarrekeningen meeschommelde met de marktrente, aldus Verkoren. Zo ontstond een zogenoemde mismatch tussen betaalde en ontvangen rente, een doodzonde in de financiering van een bank. Na veel politieke pijn en moeite mocht de rps uiteindelijk hypotheken gaan verkopen, waarvan de gemiddelde rentetermijnen meer in lijn lagen met de spaarrekeningen. Heel conservatief, voor maximaal tachtig procent van de executiewaarde. 12 De Groene Amsterdammer

13 De lompheid van de NMB paste bij die van hun klanten, wier business zij kenden en begrepen In de rij voor het loket stortingen van de Rijkspostspaarbank, Haarlem, maart 1951 W.L. Stuifbergen / Nationaal Archief / Spaarnestad / HH GER LOEFFEN / HH Inmiddels was het linkse kabinet-den Uyl aangetreden. Verkorens nieuwe minister Wim Duisenberg wilde meer: rps en pcgd als de innovatieve voorhoede die de commerciële banken scherp moest houden. Concurrentiebevordering werd expliciet onderdeel van hun missie. Het kabinet sneuvelde voordat dit voorstel wet had kunnen worden, en daarna draaide de politieke wind. Onno Ruding op Financiën en Neelie Kroes op Verkeer en Waterstaat, die verantwoordelijk was voor de ptt, hebben de concurrentiebevordering weer laten vallen. Rijkspostspaarbank en Postcheque- en Girodienst werden samengevoegd en geprivatiseerd en daarmee gereduceerd tot een eenmalige winstbron voor de staatskas. Hans Verkoren verhuisde mee naar de bank die hij zelf had helpen vormgeven. Nog even bleef de aldus ontstane Postbank op eigen kracht dé grote vernieuwer van de financiële dienstverlening voor de consument. Bladzijde uit een spaarbankboekje van de Rijkspostspaarbank, uit 1961 Al in 1986, het jaar van de privatisering, was de Postbank met Girotel de eerste die haar klanten elektronisch liet bankieren en liet pinnen bij Shell en Albert Heijn. Drie jaar later fuseerde zij met de Nederlandse Middenstandsbank (nmb), een ander overblijfsel van vruchtbare overheidsbemoeienis met het bank- en verzekeringswezen. Met twee Nederlanders heb je een religieus dispuut, met drie een kerkscheuring, zo wil een oud gezegde, en geen gemeenschap in de lage landen is twistzieker en eigenwijzer dan die der kleine zelfstandigen. Een kleine eeuw geleden telde Nederland een veelheid van bankjes voor middenstanders, de één nog armlastiger en slechter gerund dan de ander. Een regeringscommissie onderzocht dit landschap. Haar diagnose luidde dat de vele mkb-bankjes elkaar kapot concurreerden. Zij boden steeds hogere spaar- en steeds lagere kredietrentes om elkaars klanten af te snoepen, met de eigen ondergang als onvermijdelijk gevolg. Te veel concurrentie: kom daar eens om in het tijdperk van de vrije markt. De overheid veegde alle bankjes in 1927 samen tot één nieuw en fatsoenlijk gekapitaliseerd geheel en De Groene Amsterdammer 13

14 third amnesty symposium the Justice cascade are human rights prosecutions really changing world politics? Twenty years ago the United Nations Security Council established the International Criminal Tribunal for former Yugoslavia (ICTY). It was followed by the establishment of the International Criminal Tribunal for Rwanda only one year later. Mixed international and national tribunals followed for Sierra Leone in 2002 and Cambodia in Fifteen years ago the renewed attention and enthusiasm for international criminal prosecutions as an instrument of peace and reconciliation resulted in the Rome Statute for the International Criminal Court. That same year the arrest in London of former Chilean President Augusto Pinochet, on the request of a Spanish prosecutor, seemed to confirm that heads of state, government and armies had ceased to be above the law. Justice was cascading over world politics and political leaders. What happened to the justice cascade since the establishment of the ICTY in 1993 and the Pinochet arrest in 1998? Keynote speakers: Kathryn Sikkink: Professor of Political Science, University of Minnesota, author of The Justice Cascade: how human rights are changing world politics. Leslie Vinjamuri: Senior Lecturer of International Relations at the School of Oriental and African Studies, University of London. other speakers: Wouter Werner: Professor of International Law, Vrije Universiteit Amsterdam. Marlies Glasius: Professor of International Relations at the Department of Politics at the Universiteit van Amsterdam. date: tuesday march 26th 2013 time: location: theater aan t spui, the hague entrance fee: free information and reservations: MARCH 2013 THE HAGUE

15 Erg aan het SNSdebacle is dat de 3,7 miljard euro alleen maar erger moet voorkomen, in plaats van innovaties te financieren Antonisse Den Haag, 2 februari Demonstratie van verzekeringsagenten van de Unie van Assurantie-tussenpersonen tegen de aangekondigde toestemming voor de PTT om te kunnen bemiddelen in reisverzekeringen nam zelf een belang van veertig procent om het vehikel op weg te helpen. Deze nmb nam een grote vlucht, onderstreept door herhaalde emissies van nieuwe aandelen waaraan de staat niet meedeed. Gevolg was dat het staatsbelang was verwaterd tot zeven procent ten tijde van de fusie met de Postbank. De bedenkers van giro en nmb waren geen staatsdirigisten, maar pragmatische faciliteerders die zich niet bij voorbaat rijk rekenden aan de uiteindelijke privatisering. Zodra hun kinderen konden lopen, trokken zij hun handen er geleidelijk vanaf. Het zelfbewustzijn van de nmb-bankiers was navenant gegroeid, ofschoon de meer bekakte concurrenten van toen nog Amrobank en ABN Bank hun bedrijf smalend als bruine-pakkenbank plachten aan te duiden. De nmb ers gedroegen zich zelf als eigenwijze middenstanders, herinnert Verkoren zich. Ze hadden echt zo n houding van: door mijn bazen laat ik me niks vertellen. Je vroeg hooguit achteraf om vergiffenis, maar nooit vooraf om toestemming. Dat was de mentaliteit. Kleine kredieten aan duizenden middenstanders zijn veel lastiger te controleren dan megaleningen aan een paar honderd grote bedrijven. Iedere nmb-filiaaldirecteur loste dat probleem op zijn eigen, zelden zachtzinnige wijze op. De nmb-afdeling Bijzonder Beheer, een gangbaar bancair eufemisme voor de omgang met oninbare vorderingen, had extern een afgrijselijke reputatie, maar zijn rücksichtslose aanpak paste bij de cultuur van de bank en haar dwarse klanten. Ondernemerschap hoorde daar ook bij. nmb-bestuurder Gerrit Tammes was een van de architecten van de handel in staatsobligaties van bankroete landen in Latijns-Amerika, een big issue in de jaren tachtig van de twintigste eeuw. Tammes verdiende enorme bedragen voor zijn bank en zorgde er in het voorbijgaan voor dat de melaatsen van de kapitaalmarkt weer nieuwe leningen konden uitgeven. Verder was de nmb een eigen vastgoedontwikkelaar begonnen, mbo genaamd, domweg omdat haar eigen klanten behoefte hadden aan goede kantoren en winkelpanden. Na de fusie van NMB Postbank met de verzekeraar Nationale Nederlanden groeide mbo uit tot ING Vastgoed, de grootste in zijn soort in Europa. Geen haar op een nmb-hoofd peinsde erover om deze reus in commercieel vastgoed uitsluitend te financieren vanuit NMB Postbank, later ING Bank, zoals Bouwfonds Property Finance de complete SNS Bank in gijzeling mocht nemen. mbo slash ING Vastgoed had voor zijn eigen financiering te zorgen. Nationale Nederlanden investeerde wel mee, maar puur op commerciële gronden, als langetermijnbelegger van verzekeringspremies. Het was zelden een verheffend gezelschap, de bruine pakken van de NMB Bank. Rond 1990 liepen enkele top-nmb ers tegen de lamp omdat zij privé hadden meegelift met lucratieve beurstransacties van hun bank. Maar zij hadden wel de wijsheid van de straat die hen behoedde voor grote stroppen. Hun eigen lompheid paste bij die van hun klanten, wier business zij kenden en begrepen. Samen met de consumentenvoorhoede van de Postbank vormden zij een bijzondere combinatie, die verloren ging na de fusie met Nationale Nederlanden tot de gezichtloze ING Groep. nmb én Postbank losten op in ING Bank probeer maar eens te googelen op die combinatie van letters. ING Bank maakt nog steeds mooie sier met ING Direct, een wereldwijd uitgerolde internetspaarbank, de laatste innovatie uit het oude Postbank-consumentenlaboratorium. Sjoerd van Keulen mag dan ooit linkse oprispingen hebben gehad, 44 jaar geleden inmiddels, hij wortelt niet in de oude cultuur van het bankieren-om-de-klant, van de vakbonden die hun leden aan goede verzekeringen en spaarbankboekjes wilden helpen. Hij komt uit het zakenbankieren, uit de wereld van snelle en opportunistische handel, van bonussen krijgen omdat je risico s neemt waarvoor je privé nooit zult hoeven opdraaien. Los van Bouwfonds Property Finance zijn SNS Bank en verzekeraar Reaal tot op de dag van vandaag prima bedrijven het staat bijna met zoveel woorden in het besluit tot onteigening van SNS Reaal dat minister Dijsselbloem van Financiën afgelopen vrijdag naar de Tweede Kamer stuurde. Maar ook de staat heeft zich losgezongen van zijn wortels. Dijsselbloem en de zijnen moeten puinruimen nu SNS Reaal niet meer op eigen kracht kan voortbestaan. Laten we even aannemen dat er geen andere optie was dan nationalisering, zoals dnb en Financiën eendrachtig beweren. Dat minister en toezichthouder ons gezamenlijk voor erger hebben behoed. Dan nog valt niet te ontkennen dat de rol van de overheid in de financiële sector zich al ruim vier jaar beperkt tot ingrijpen achteraf, nadat de instellingen er zelf een potje van hebben gemaakt, onder het kuis afgewende oog van de politieke geheelonthouders. Negentig jaar na de introductie van het girale betalingsverkeer, tachtig jaar na de lancering van de Nederlandse Middenstandsbank, schoven minister Wouter Bos en premier Jan Peter Balkenende de dreigende verscheuring van ABN Amro door het trio rbs, Fortis en Banco Santander als een dampende drol heen en weer, naar elkaar en vooral naar Nout Wellink, de toenmalige president van De Nederlandsche Bank die wanhopig probeerde de politiek te mobiliseren. Hun lang vergeten voorgangers hadden hem gretig aangenomen geen bedreiging, maar een kans om iets moois te verrichten, een van de vele weeffouten te herstellen in de verre van vrije financiële markt. Zij waren bang noch huiverig voor de rol van de overheid als een van de grote jongens onder de maatschappelijke krachten, met zijn democratische legitimering als unique selling point. Als de beurskoers van Philips keldert heeft dat geen onherstelbare gevolgen, zo maakt Hans Verkoren een vergelijking. Niet voor de kopers en niet voor de verkopers van scheerapparaten. Maar de koersval van een financiële instelling kan een bank run veroorzaken. Erg aan het sns-debacle is niet dat er weer 3,7 miljard euro naar een bijna omgevallen bank moet. Erg is dat dat geld alleen maar erger moet voorkomen, in plaats van financiële innovaties te financieren De Groene Amsterdammer 15

16 Versobering van het zorgsysteem Pas op dat je geen kou vat Het basispakket wordt stukje bij beetje soberder. Maar wat kan er eigenlijk uit? Peperdure weesgeneesmiddelen? Psychiatrische behandelingen? En wie bepaalt dat, de dokter of de boekhouder? Door Margreet Fogteloo Zo n beetje alle belanghebbende partijen in de zorg zaten onlangs op uitnodiging van de vaste kamercommissie vws samen om de tafel. In de Thorbeckezaal van de Tweede Kamer mochten zo n veertig mensen hun licht laten schijnen over de prijzen van geneesmiddelen en de stijgende zorgkosten. De onderliggende vraag: hoe lang kunnen we het ons nog veroorloven om de kosten voor weesgeneesmiddelen, peperdure medicatie voor kleine patiënten groepen, via het basispakket collectief op te hoesten? Iedereen kreeg slechts twee minuten spreektijd, zodat het rondetafelgesprek uitmondde in een carrousel van goede plannen en stevige statements. Een overkoepelende uitkomst voor dit dilemma kiezen vanwege de kosten was natuurlijk niet in een middag gevonden. Want ja, iedereen vond dat de zorgkosten fors omlaag moeten, maar droeg vervolgens vanuit het eigen professionele perspectief oplossingen aan. Huisartsen en medisch specialisten zeggen: kom niet aan mijn patiënten. Apothekers en wetenschappers klagen over een gebrek aan transparantie bij de totstandkoming van de prijzen van geneesmiddelen. De farmaceutische industrie is volgens hen per definitie uit op maximale winsten en vooral geïnteresseerd in de ontwikkeling van steeds weer nieuwe blockbusters, reguliere medicijnen met een groot afnamevolume. Vertegenwoordigers van de farmaceutische industrie stellen op hun beurt dat de medicijnprijzen in de afgelopen jaren al fors zijn gedaald, maar dat zij gebonden blijven aan het Europese systeem van prijsbepaling. Waarop Julius van Dam, adviseur gespecialiseerd in geneesmiddelenbeleid, harde kritiek uit op de onwil, ook bij de overheid, om de prijsbepaling van medicijnen volgens een veel goedkopere methode te berekenen. Hij gaat ver over zijn spreektijd heen als hij uiteenzet hoe er jaarlijks zo n 250 miljoen euro bespaard kan worden als er een andere rekeningsleutel, zoals in Noorwegen bijvoorbeeld wordt gehanteerd, toegelaten zou worden. Al tien jaar draagt Van Dam tevergeefs besparende voorstellen aan. De farmaceutische lobby is volgens hem in ons land te sterk: Het is vechten tegen de bierkaai, het maakt me moedeloos. Hij krijgt bijval van Huub Schellekens, hoogleraar medische biotechnologie, die constateert dat er te weinig concurrentie is in de farmaceutische industrie: Ze hebben een exclusieve positie, ze kunnen alles vragen en octrooien worden te defensief gebruikt. Dat moet opengebroken worden. En de zorgverzekeraars, hier vertegenwoordigd door Achmea, zetten daar telkens tegenover dat er meer winst te behalen is door een beter en gerichter voorschrijven door artsen en gebruik door patiënten van de medicijnen zelf. Aan de hand van de begrippen noodzakelijkheid, effectiviteit en doelmatigheid wordt gepleit voor een registratiesysteem van de kosten en de baten, en dat afgezet tegen de kwaliteitswinst per levensjaar in euro s. Met als grens tachtigduizend euro per jaar. Zeker, meent Aginus Kalis, directeur van het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen, niet de kosten van De keuzes zijn verdedigbaar: aan levensstijl gerelateerde kosten niet meer uit de collectieve pot betalen geneesmiddelen zijn de achilleshiel maar de toepassing ervan is dat. Meer algemeen, zegt hij, ligt de oorzaak van de toegenomen zorgconsumptie in een risicomijdend gedrag in de samenleving. En hoe je dat verandert? Daar heeft niemand zo gauw een antwoord op, ook niet de aanwezige politici. Deze bijeenkomst illustreert dat het schier onmogelijk is om in korte tijd te bezuinigen op ons zorgsysteem. Zet alle zorgspelers om de tafel en het gaat je al snel duizelen. Iedereen erkent de noodzaak om de rem op de kosten te zetten, wat zich nu toespitst op het versoberen van het basispakket. Maar komt het aan op kiezen, dan kijken professionals op de werkvloer daar totaal anders tegenaan dan de boekhouders van de zorgverzekeraars en de overheid. Onlangs stelden de economen van het Centraal Planbureau (cpb) voor om het basispakket in de zorg te verkleinen, juist vanuit het argument dat zonder ingrepen de solidariteit in de zorg onder grote druk komt te staan. In het rapport De prijs van gelijke zorg becijferen zij wat we op zich al lang weten maar wat nu scherp op papier staat: hoger opgeleiden maken minder gebruik van de zorg (gemiddeld tweeduizend euro per jaar), terwijl zij steeds meer moeten bijdragen aan de zorgkosten van mensen met een lagere opleiding (bijna vierduizend euro per jaar). Die groep maakt gemiddeld het meest gebruik van zorg (drieduizend euro per jaar) terwijl ze minder bijdraagt aan de collectieve zorgvoorzieningen (ongeveer tweeduizend euro per jaar). Hoewel dit nu net de kern is van onze solidariteit naar draagkracht meebetalen aan collectieve voorzieningen vindt het cpb dit, gelet op de stijgende kosten voor iedereen, niet meer redelijk. Er moet iets gebeuren aan de scheve verhouding tussen hoger en lager opgeleiden. Het argument: in het huidige zorgstelsel kunnen mensen met een laag inkomen niet kiezen voor een kleiner zorgpakket ten gunste van andere bestedingen. Maar leg je de lasten van de stijgende zorguitgaven vooral bij de hoge inkomens, bijvoorbeeld door de inkomensafhankelijke bijdrage aan de zvw en awbz te verhogen, dan gaat dat ten koste van hun koopkracht en daarmee van de economische groei. Het voorstel luidt dan ook: het basispakket verkleinen voor iedereen. Maar wie bepaalt dat? Het College voor Zorgverzekeringen (czv) grijpt inmiddels met beide handen de rol aan als regisseur in de zorg die haar twee jaar geleden is toebedeeld door minister Schippers. Het bepaalt, samen met de overheid, hoe het basispakket moet versoberen. En dat hebben wij als verzekerden reeds gemerkt. Vorig jaar gingen bijvoorbeeld hulp bij afvallen of stoppen met roken, de pil en maagzuurremmers eruit. Dit jaar zagen we enkele van die producten weer terug in het pakket. De rollator en een deel van de kosten van een gehoorapparaat sneuvelden. Psychotherapie en fysiotherapie hangen ook continu aan de jojo van de verzekeraars. Voor de groepen die er direct door geraakt worden, zijn het arbitraire keuzes. Maar ze zijn verdedigbaar: aan levensstijl gerelateerde kosten niet meer uit de collectieve pot betalen. Anders ligt het als het czv maatregelen wil nemen die ingrijpend raken aan de solidariteit: ziekten door pech en overmacht. Althans, dat moeten we vernemen uit uitgelekte conceptadviesrapporten. Vorig jaar zomer opperde het czv al om de geneesmiddelen voor bijzondere ziekten, zoals de ziekte van Pompe en Fabry, los te laten uit de collectieve verzekering. Na de commotie die rees zijn de geneesmiddelen voor deze kleine groep (zo n honderd) patiënten dit jaar in het basispakket gebleven. Maar de toon was gezet, zoals ook bleek uit het gesprek in de Thorbeckezaal. Marco Okhuizen / HH 16 De Groene Amsterdammer

17 Amsterdam, 2 februari. Medewerkers van zorginstelling Amsta hebben het sarphatihuis bezet En het bleef niet bij dit proefballonnetje om de gemoederen in de samenleving te peilen. Vorige maand volgde opnieuw een per ongeluk expres uitgelekt conceptrapport, nu over de geestelijke gezondheidszorg (ggz). Daarin staan allerlei aanbevelingen om fors het mes te zetten in de vergoedingen voor psychiatrische behandelingen. Er ligt zelfs een inhoudelijke visie onder: er wordt onderscheid gemaakt tussen klachten (niet meer vergoeden) en ziekten/stoornissen, zoals depressie of schizofrenie (wel vergoeden). Ook wordt er onderscheid gemaakt tussen wetenschappelijk bewezen behandelingen (wel vergoeden) en niet bewezen behandelingen. En zo gaat het verder: bepaalde stoornissen die vooral een lichamelijke oorzaak hebben, zoals dementie of een delirium, moeten uit het pakket en betaald worden uit het ziekenhuisbudget. De lijst in het rapport is lang. Voor chronische psychische ziekten zoals autisme, Asperger, Gilles de la Tourette zou nog maar één jaar behandeling vergoed worden. Het komt erop neer dat mensen die volgens het czv niet ziek zijn zelf maar van hun klachten moeten zien af te komen. Of anders professionele hulp uit eigen zak betalen. De aanleiding is, zo staat in het adviesrapport, dat in de afgelopen tien jaar de kosten in de ggz veel harder zijn gestegen dan in de rest van de zorg. Een reactie kon niet uitblijven. En ook hier zie je een botsing tussen artsen en boekhouders. In een brief keert een groep hoogleraren in de psychiatrie zich fel tegen dit conceptadvies. De inhoudelijke indeling wijkt af van wereldwijd geldende standaarden voor de classificatie van lichamelijke en geestelijke ziektebeelden en dat zou van een gevaarlijke hoogmoed getuigen als wij in Nederland het beter weten. Een van de ondertekenaars van die brief is We zullen echt niet, zoals in de media is geopperd, valse diagnoses stellen om iets maar vergoed te krijgen Aartjan Beekman, voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP). De ironie is, zegt hij, dat hij met een aantal collega s een dik jaar geleden door het czv is gevraagd om mee te denken over keuzes en kosten. Zij blijken nu de inhoudelijke input geleverd te hebben voor een rapport met verkeerde conclusies. Sommige collega s voelen zich misbruikt. Wij hebben het alibi verschaft voor de inhoudelijke ingrepen. Te meer zegt hij, omdat er al een jaar geleden goede afspraken zijn gemaakt om de groei in de ggz te beteugelen. We nemen nu nog maar met 2,5 procent toe. Onder meer door een daling van het aantal bedden in psychiatrische instellingen met een derde. Maar ook door een laag toe te voegen tussen huisarts en specialisten: milde klachten en eenvoudige aandoeningen worden nu behandeld door verpleegkundigen psychiatrie en jonge psychologen. Dat is veel goedkoper en effectief. Daarnaast zetten we in op e-health, zelfhulp via het internet. Dat is gratis en vangt veel op waarmee ellende in de kiem gesmoord kan worden. Hij verklaart het zo: de vraag om mee te denken over kosten en behandeling komt uit de tijd van het vorige kabinet en de pvv was erg ggz-vijandig. Inmiddels is er veel veranderd, en werken we al volop aan kostendaling in onze sector. Maar hoe kan de groei in de afgelopen tien jaar zo groot zijn? Volgens een studie werd in 1996 zestig procent van de patiënten voor depressie behandeld, in 2008 was dat tachtig procent. Hoe kan dat? Is depressie toegenomen of is de diagnose opgerekt? Zijn we minder weerbaar, verwend geworden? Nee, natuurlijk niet, meent hij stellig. Volgens hem is het taboe op psychiatrie afgenomen en werd er vroeger veel onderbehandeld. We kunnen depressie beter behandelen. Het zet mensen weer op de rails in de samenleving, dat is óók van economisch belang. En alsof mensen voor hun lol naar de psychiater gaan dat beeld dampt omhoog uit het czv-rapport. Het deel van de bevolking dat om hulp vraagt is wereldwijd hetzelfde en stabiel, twintig procent. Dat is genetisch bepaald, of omdat mensen door het leven littekens oplopen. Wij stellen daarvoor diagnoses en dat mét behoud van privacy. We zullen echt niet, zoals in de media is geopperd, valse diagnoses stellen om iets maar vergoed te krijgen. Dat is verwerpelijk vanuit je beroepseed. Er is volgens hem nog een oorzaak van de kostenstijging in de geestelijke gezondheidszorg: door de introductie van marktwerking zijn er vele nieuwe aanbieders bij gekomen. Daar gaat een prikkel vanuit om dingen te behandelen die niet per se nodig zijn. Men name in de lichtere problematiek, de krenten in de pap binnen ons vak. Want de ernstige gevallen, de acute gevallen die blijven in de reguliere ggz. Zijn advies is: Wacht eerst even af hoe de kosten straks liggen nu we werken met het 2,5 procent-moratorium. En vertrouw erop dat professionals goed zijn in indicatie stellen. Nu gaan de verzekeraars op onze stoel zitten onacceptabel. Als de behoefte aan zorg desondanks blijft stijgen, is er dan een zie groene.nl grens te trekken waar de voor Dossier Zorg hulpvraag doorschiet? En wie gaat dat bepalen? Het antwoord is niet uitsluitend te geven door artsen en zorgconsumenten. Het is een maatschappelijk dilemma De Groene Amsterdammer 17

18 Het verzet tegen de breincultuur groeit In de amygdala-hoek We hebben een brein, maar we zijn veel meer dan dat. Toch worden problemen gereduceerd tot een kwestie van neuronen in ons hoofd. Het determinisme en de versimpeling van de neuro-cultuur roepen steeds meer weerstand op. Door Sanne Bloemink Een MRI-scan Dan McCoy / Corbis Als mijn zoontje (8) op school wordt overmand door heimwee naar New York, de stad waar hij tot afgelopen zomer is opgegroeid, dan weet hij precies wat hem te doen staat. Hij trekt zich even terug in de amygdala-hoek. Dat is een knus hoekje in de klas met een aantal kussens om op te zitten en een gezellig gordijntje eromheen. Hij legt aan mij uit dat de amygdala in je hersens zit en als deze opspeelt, moet je proberen hem onder controle te brengen door je even terug te trekken. Zijn juf is geweldig, het onderwijs op zijn school uitstekend en het idee van een hoekje om je in terug te trekken vind ik ronduit sympathiek. Maar waarom die verwijzing naar de amygdala als een soort nieuw duiveltje op de schouder? Ik besluit te lezen over de amygdala. En inderdaad speelt deze plek in de hersens een belangrijke rol bij gevoelens van angst. Maar dit geldt net zo goed voor gevoelens van geluk, sterke geuren, seksueel stimulerende beelden en vele andere prikkels. Is het idee van de amygdala-hoek een van de vele neuromythen die circuleren? In ieder geval is het een teken dat het brein nu ook het klaslokaal heeft bereikt. Niet alleen in het onderwijs is het brein naar de voorgrond getreden. In de Britse documentaire 56 and up waren onlangs de laatste verwikkelingen te zien in de levens van een groep Britten die elke zeven jaar wordt geïnterviewd ( s werelds langst durende soap wordt de serie ook wel genoemd). Het meest tot de verbeelding spreekt de moeizaam levende Neil Hughes, die op zijn 28ste nog rondzwierf op straat en zich nu op zijn 56ste geheel onverwacht een plek in de politiek heeft veroverd. Elke zeven jaar wordt er veel over de serie geschreven en gesproken, maar de toon van het gesprek is totaal veranderd. Was het oorspronkelijke doel van filmmaker Michael Apted om te onderzoeken wat precies de rol is van de sociale omgeving op de levensloop, de huidige publieke discussie lijkt zich nu te concentreren op het brein van zo iemand als Neil. Heeft hij een psychiatrische stoornis? Asperger? Hoe anders had hij kunnen opgroeien als hij als kind een diagnose ergens op het spectrum van autisme had gekregen? Wat is er precies mis in zijn hoofd? Het publieke debat concentreert zich op de hersens. Die nadruk is ook terug te zien in de zelfhulpindustrie waar het brein de nieuwe groeimarkt bij uitstek aan het worden is. Of je nu beschikt over een puberbrein, een middelbaar brein of een seniorenbrein, er is voor iedereen wel een toepasselijk zelfhulpboek om het maximale uit de hersens te halen. In populaire tijdschriften en kranten worden we eveneens voortdurend aangespoord om onze hersenen in toom te houden. Zo kopte NRC Handelsblad op Nieuwjaarsdag: Houd uw brein voor de gek. De hersenen doen er alles aan om uw goede voornemens te dwarsbomen. Zeven trucs om uw wilskracht te trainen. Moeten we misschien met z n allen in de amygdala-hoek gaan zitten om die lastige hersens in het gareel te houden? Het brein is overal. In de wetenschap te her- 18 De Groene Amsterdammer

19 Neuromythen in het onderwijs Simplistisch breindenken kan leiden tot een zeker defaitisme in het onderwijs. Waarom investeren in een kind als het de hersens er toch niet voor heeft? Jelle Jolles, hoogleraar neuropsychologie aan de VU en directeur van het Centrum Brein en Leren denkt dat dergelijke overtuigingen inderdaad problematisch zijn. Zoals de overtuiging dat je vermogens, talenten en IQ zijn aangeboren. Of de visie dat kinderen gestimuleerd moeten worden in de richting van hun (op dat moment) meest gebruikte leerstrategie. Dergelijke visies zijn gevaarlijk omdat ze de normale ontwikkeling voor een kind kunnen afsluiten, omdat de ouder of docent een verkeerde attitude geeft, schrijft hij in een . Onder Jolle s leiding werd onlangs onderzoek gedaan naar dergelijke neuromythen in het onderwijs: aannames over de werking van het brein die gebaseerd zijn op een verkeerde interpretatie van hersenonderzoek. (Neuromyths and Education: Prevalence and Predictors of Misconceptions among Teachers, Sanne Dekker, Nikki C. Lee, Paul Howard-Jones en Jelle Jolles, oktober 2012, gratis te downloaden op hersenenenleren.nl) De onderzoekers van de VU legden leraren 32 verschillende stellingen voor over leren en de hersens; vijftien van deze stellingen waren onjuist, de zogenaamde neuromythen. Gemiddeld bleken de leraren de helft van deze neuromythen te geloven. Het grappige was dat juist leraren met een grotere algemene kennis, zoals leraren die regelmatig populair-wetenschappelijke tijdschriften lazen, eerder geneigd waren de neuromythen voor waar aan te nemen. Voorbeelden van neuromythen zijn: We gebruiken maar tien procent van onze hersens ; Dominantie van een van beide hersenhelften verklaart verschillen in leren ; Kinderen hebben ofwel een auditieve ofwel een visuele leerstijl ; Ik heb nu eenmaal geen wiskundeknobbel. kennen aan het populaire voorvoegsel neuro. Deze simpele toevoeging lijkt voor verschillende wetenschappelijke disciplines te leiden tot meer prestige, meer gewicht in de schaal, en, heel belangrijk, tot rijker vloeiende financieringsstromen. Zo hebben we inmiddels neuro-economie, neuropolitiek, neuromarketing en zelfs neurotheologie. De uitkomsten van al dit neuroonderzoek worden door de media (versimpeld) naar buiten gebracht en door het publiek gretig verorberd. This is your brain on... drugs/ music/sex... Zelfs de kop this is your brain on God is al gesignaleerd. Dergelijke artikelen gaan dikwijls gepaard met felgekleurde plaatjes van fmri-scans waar duidelijk op te zien is dat een bepaald gebied anders gekleurd is bij de bezigheid in kwestie. Het ziet er allemaal fascinerend uit en ik geef toe dat ook ik een zwak heb voor dergelijke breinporno. Want wat is er nu spannender dan een mogelijk antwoord op de mysterieuze vraag hoe ons lichaam en onze geest met elkaar verbonden zijn? Toch ontstaat er onder wetenschappers, publicisten en andere denkers weerstand tegen de neiging tot brainwashing, waarbij alle problemen van de wereld worden gereduceerd tot een kwestie van neuronen in ons hoofd. Steeds meer filosofen, psychologen, maar ook neurobiologen stellen dergelijke neuroscience fiction ter discussie en wijzen op de gevaren van een te eenzijdige nadruk op ons brein. De tegengeluiden vormen wellicht nog geen koor van verzet, maar de noten komen van verschillende kanten en ze worden steeds luider. Zo vragen psychoanalytici als Paul Verhaeghe en Darian Leader aandacht voor het feit dat we het verhaal van psychiatrische hulpzoekers uit het oog verliezen. Filosofen als Alva Noë, Raymond Tallis en Bert Keizer schrijven in hun laatste boeken over de onhoudbare filosofische positie van het biologisch determinisme. En wetenschapsfilosoof Trudy Dehue analyseerde al in 2008 in haar boek De depressie-epidemie het biologische imago van depressie. De kritiek bereikt bovendien steeds vaker de mainstream. In november schreef Alyssa Quart bijvoorbeeld in een opiniestuk voor The New York Times: Ik juich de tegenreactie toe op wat ook wel eens breinporno wordt genoemd, waarmee belangrijke vragen worden opgeworpen over dit reductionistische, slordige denken en onze bereidheid om schijnbaar neurowetenschappelijke verklaringen te accepteren voor, nou ja, voor vrijwel alles. In The New Yorker werd hier in december op ingehaakt, waarbij er overigens wel voor werd gewaarschuwd het kind niet met het badwater weg te gooien. De juiste oplossing is niet om neurobiologie te verlaten, maar om beter te kijken naar wat het ons wel kan leren en wat niet, schrijft Gary Marcus in het artikel Neuroscience Fiction. Marcus waarschuwing lijkt nogal overbodig, want niemand van de nieuwe neurocritici heeft iets tegen de discipline an sich. Ze vinden het hersenonderzoek meestal razend interessant. Wel zijn ze het erover eens dat er iets geks aan het gebeuren is met het beeld van ons brein in onze cultuur en dat dit geks verder gaat dan onschuldige beeldspraak zoals die van de amygdala-hoek. Sterker nog: ze menen dat dit geks ronduit gevaarlijk kan zijn. Allereerst is er de praktische kritiek op de overschatte waarde van hersenscans. Zo n scan geeft een beeld van de doorbloeding van bepaalde gebieden in de hersenen. De kritiek komt erop neer dat de relatie tussen een bepaalde activiteit of emotie en een meer doorbloed gebied op een hersenscan ingewikkelder is dan dikwijls wordt aangenomen. Het feit dat een gebied bijvoorbeeld meer doorbloed raakt terwijl je denkt aan seks betekent nog niet dat dit gebied ook daadwerkelijk meer doorbloed raakt doordat je denkt aan seks. Of dat je denkt aan seks doordat dit gebied in de hersens actief is. Met andere woorden: een relatie betekent nog niet per definitie een causaal verband. Bovendien kan een scan slechts een stilstaand Wij zijn ons brein van Dick Swaab is geen positie. Het is filosofie van de Hema brein weergeven, terwijl hersens, zelfs als je slaapt, altijd in beweging zijn. Ten slotte gaat het ook nog eens niet om een echte scan, maar om een reconstructie op grond van een computerprogramma, een soort animatie. Dit betekent dat als mijn zoontje heimwee heeft en een hersenscan zou laten zien dat de doorbloeding van de amygdala in zijn brein actiever is dan normaal, het nog maar zeer de vraag is wat ik hier voor conclusies aan kan verbinden. Wanneer was precies zijn amygdala actief? Hoeveel actiever was zijn amygdala dan normaal? En wat zegt die doorbloeding precies? Een Britse neurobioloog houdt anoniem de blog Neuroskeptic bij, waarop hij zijn eigen vakgebied kritisch onder de loep neemt. Hij krijgt tussen de vijftienhonderd en tweeduizend hits per dag. Zo bleek uit een stuk in Nature van november dat bepaald hersenonderzoek naar autisme gebreken blijkt te vertonen. Een van de populairste en meest geaccepteerde theorieën over de oorzaak van autisme gaat uit van een verbroken verbinding tussen verschillende gebieden in het brein. Dit heet ook wel de connectiviteitshypothese. De Neuroskeptic vroeg zich al in een blogpost van juli 2011 af of de afwijkende hersenscans niet zouden kunnen worden veroorzaakt door beweging van het hoofd in de scanner. De abnormale connectiviteit zou dan niet echt zijn. De afwijking zou niet de oorzaak van autisme aantonen, maar slechts een bewijs zijn van het feit dat mensen met autisme vaker hun hoofd bewegen in de scanner. Zijn vermoeden van destijds wordt nu inderdaad bevestigd. De mysterieuze Neuroskeptic had gelijk. Op 3 januari van dit jaar schrijft hij dat door een fout in de statistiek bij het gebruik van de huidige voxel-based brainscanners in vrijwel elk gezond mens abnormale breinactiviteit kan worden aangetoond. Hij bespreekt een nieuw rapport van Italiaanse neurobiologen dat erop wijst dat onder de voxel-based brainscanner 93,5 procent van de gezonde mensen ten minste één vals positieve uitkomst had op de scan. Interessante informatie die echter niet heeft geleid tot een schreeuwende kop in de krant. Maar het zijn nu juist die plaatjes die zo tot de verbeelding spreken en ons het gevoel geven dat het echte wetenschap is die we voorgeschoteld krijgen. Neuropsychologen Paulo Legrenzi Carlo Umilta en Frances Anderson deden een onderzoek aan Stanford waaruit bleek dat als een onzinverklaring van een bepaald fenomeen gepaard ging met een opmerking over neurowetenschap met bijbehorende onzin-fmriplaatjes, men sneller de onjuiste verklaring De Groene Amsterdammer 19

20 aannam dan de juiste. Als de brainwash echter werd weggelaten, dan koos men wel weer voor de juiste verklaring (ze beschrijven dit onderzoek in hun boek Neuromania). Trudy Dehue, hoogleraar wetenschapsfilosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen, verbaast zich al jaren over het feit dat veel mensen (inclusief wetenschappers) menen dat neurobiologische kennis de werkelijkheid het allerbest weerspiegelt. In een interview per mail schrijft ze: Kijk nou eens goed naar wat er gebeurt. Proefpersonen worden in een lawaaierig en nauw apparaat gestopt, waarbij hun hoofd helemaal klem wordt gezet. In die uitzonderlijke positie bekijken ze afbeeldingen die situaties in het echte leven moeten representeren. Ze zien bijvoorbeeld plaatjes van gezichtsuitdrukkingen of misdaadslachtoffers en hun reacties daarop worden aangezien voor reacties of het zien daarvan buiten het lab. Die reacties erop zijn ook afgeleiden, want geregistreerd wordt slechts of bepaalde hersendelen meer of minder doorbloed raken. Computerprogramma s zetten die informatie om in getallen en die getallen worden weer gegeven in grafieken die we hersenscans noemen. Vaak kleine verschillen in gemiddelden worden aangegeven met grote kleurverschillen en die worden weer door onderzoekers geïnterpreteerd. De tweede hoofdmoot van de neuro kritiek betreft de enorme aantrekkingskracht van enkelvoudige verklaringen. Dergelijke verklaringen accepteren we veel liever dan een ingewikkeld verhaal over verschillende factoren die uiteindelijk leiden tot een bepaald resultaat. Dus lezen we liever iets in de krant over HET psychose-gen dan over een wisselwerking tussen opvoeding, cultuur, genen en de expressie van die genen. Dat laatste klinkt immers niet bepaald alsof de oplossing nabij is. Enkelvoudige verklaringen zijn eenvoudig te begrijpen en geven ons de illusie van controle en uitzicht op verbetering. We denken: als het psychose-gen wordt gevonden, dan is het vast niet zo moeilijk om vervolgens te ontdekken hoe we dit gen kunnen manipuleren om een psychose te behandelen. Darian Leader schrijft hierover in What is Madness en merkt in een aan mij fijntjes op dat de behoefte aan dergelijke single cause explanations op zichzelf weer een psychotisch karakter heeft, omdat in een psychotische waan ook vaak wordt uitgegaan van dit soort verklaringen die geheel buiten de eigen subjectiviteit staan. Vergelijk: Ik voel me angstig en dit komt doordat een aantal cia-agenten achter me aan zit, die ik moet uitschakelen met: Ik ben ziek vanwege een psychose-gen in mijn hersens dat door een operatie moet worden verwijderd. Neurobiologische oorzaken zijn juist vrijwel altijd complex, meervoudig en grotendeels bepaald door de omgeving. Vanuit de epigenetica, een vakgebied binnen de genetica, leren we dat onze genen door bepaalde omstandigheden en dus door het contact met onze omgeving al dan niet tot expressie komen en aan de andere kant bepalen die tot expressie gekomen genen weer onze omstandigheden en omgeving. Paul Verhaeghe beschrijft in zijn boek Identiteit hoe hetzelfde geldt voor ons zelfgevoel en onze identiteit: ons zelf is door en door sociaal en dit geldt tot aan het niveau van onze genen. In een interview per mail schrijft hij: Persoonlijk ga ik nog een stap verder: ons westers dualisme van de psyche tegenover de soma is een redeneerfout die we te danken hebben aan Plato, die vervolgens werd overgenomen door het christendom in de vorm van de ziel tegenover het lichaam en die ten slotte ons onderwijs bepaalde door geneeskunde te stellen tegenover theologie, psychologie en filosofie. Vandaar dat wij denken: Ik heb een lichaam. Maar lichaam en geest vallen niet te scheiden. We verwarren geest met bewustzijn boven op een als geheel functionerend en uiterst complex levend wezen. Trudy Dehue pleit ervoor om een meer contextuele benadering in de plaats te stellen van onze huidige breincultuur: Elk leven voltrekt zich in een context, maar dat verliezen we uit het oog. De amygdala-hoek van mijn zoontje vindt ze erg interessant. Ze schrijft: Waar de vroegere hoek ging om bestraffing, gaat de amygdala-hoek uit van het huidige ideaal van zelfmanagement. Mensen worden geacht zichzelf aan te sturen, waarbij neurobiologische zelfkennis als een belangrijk hulpmiddel geldt. In haar vakgebied heet dit biopolitiek en het begint al op jonge leeftijd. Neurobiologische kennis gaat er vaak over dat we ons biologische lot in eigen hand moeten nemen. Het idee dat we ons brein zijn, impliceert dus zeker niet dat we willoos zijn overgeleverd aan dit orgaan. Zo worden we aangespoord om onze hersens te trainen met sudoku en vergeetachtigheid te voorkomen door veel beweging. Wie dan nog vergeetachtig wordt, heeft dat op z n minst deels aan zichzelf te danken, aldus Dehue. Van een iets andere orde is de neurokritiek van de verkeerde lens. Als ik het heelal wil bestuderen, dan heb ik een telescoop nodig, voor de aardbodem een grondboor, voor cellen een microscoop. Voor elk soort onderzoek gebruik ik een andere lens. Als ik onderzoek wil doen naar onze maatschappij moet ik het hebben van menselijke concepten als democratie, mensenrechten of rechtsstaat. Het feit dat ik een democratie niet kan zien onder een microscoop betekent natuurlijk niet dat democratie niet bestaat. Het gaat om menselijke constructen, maar dit zijn toevallig wel juist de constructen die ons leven vormgeven en inkaderen. Eenzelfde soort verhaal zou je kunnen houden voor de geest, waar het in het neurodebat vaak om draait. In hoeverre hebben wij een geest? En zorgt die geest er vervolgens voor dat we een vrije wil hebben? Waar zit die geest dan precies? En hoe werkt die? Breindetermi nisten gaan ervan uit dat we geen geest hebben, omdat we die niet kunnen zien. Wij zijn ons brein, niet meer dan dat. Maar het feit dat we geen geest kunnen waarnemen in het brein betekent nog niet dat die niet aanwezig is. Als ik slechts over de Mona Lisa kan praten in termen van verschillende kwakjes verf, dan mis ik volledig de betekenis. Want als ik een paar stappen achteruit zet, zie ik opeens het beroemde kunstwerk. Beide zienswijzen, de kwakjes verf en het kunstwerk, zijn juist, maar ze moeten wel in de juiste context worden gebruikt. We zien ze door verschillende lenzen. Bert Keizer legt me aan de telefoon uit dat het gebruik van een verkeerde lens in de filosofie een category mistake wordt genoemd. Het is als vragen: Waar zit de liefde voor jouw kind? In zijn boek Waar blijft de ziel maakt de publicist gehakt van het nieuwe determinisme. Hoewel Keizer groot respect heeft voor Dick Swaab, schrijver van de bestseller Wij zijn ons brein, meent hij dat de neurobioloog zich met zijn boek op een terrein begeeft waar hij zich beter niet op zou kunnen begeven. Wij zijn ons brein is volgens Keizer namelijk geen filosofische positie; geen enkele filosoof neemt een dergelijk uitgangspunt serieus. Een positie die ertoe leidt dat je net zo goed helemaal niets meer zou kunnen doen, omdat alles al bepaald is; dat is geen positie. Dat is filosofie van de Hema. Volgens Keizer is de constatering dat onze hersens ons besturen niet relevant: Ik gehoorzaam ook aan de wetten van de zwaartekracht. Kijk naar de bewegingen van een bal en die van de jongen die er achteraan rent. Dan weet je Roger Ressmeyer/CORBIS 20 De Groene Amsterdammer