DE ROMEINSE GRENS LANGS KLIK HIER VOOR DE INHOUD

Transcriptie

1 FORT AAN DE RIVIER DE ROMEINSE GRENS LANGS KROMME- EN OUDE RIJN KLIK HIER VOOR DE INHOUD

2 In de eerste eeuw na Christus bivakkeerden tienduizenden soldaten van het Romeinse leger in forten langs de Rijn. Ze waren daar om de rijke Romeinse provincies en steden te beschermen tegen invallen van de Germanen, de gevreesde tegenstanders die ze nooit hadden kunnen onderwerpen. De westelijkste forten van deze linie stonden in de huidige provincies Utrecht en Zuid-Holland. Doordat de natte bodem langs de Kromme en Oude Rijn allerlei begraven zaken goed heeft bewaard, hebben archeologen veel onderzoek kunnen doen naar deze forten en alles wat ermee samenhangt. De Radboud Universiteit in Nijmegen heeft een grote studie verricht naar de resultaten van die opgravingen. Op basis daarvan is dit lespakket samengesteld, bedoeld voor de onderbouw van het Voortgezet Onderwijs. Het omvat, naast een leesverhaal en een korte film op DVD, veel informatie over de Romeinse grens in dit gebied, vragen en praktische opdrachten, en suggesties om zelf in de buurt te gaan kijken naar sporen van de Romeinse aanwezigheid. Het lespakket wordt via de Erfgoedhuizen van Utrecht en Zuid-Holland verspreid onder de scholen in de gemeenten die aan de toenmalige grens, de limes, liggen. Een docentenhandleiding maakt het pakket compleet. INHOUD Het affiche: VOORKANT ACHTERKANT Het boekje: DE SOLDATENKROEG VAN JADER DE SOLDATENKROEG VAN JADER (VMBO versie) De opdrachten: BUITENOPDRACHTEN BINNENOPDRACHTEN

3 HERINNERINGEN AAN DE LIMES Deze toerist kijkt uit over de zee bij Katwijk. Onder de golven liggen waarschijnlijk nog altijd de resten van het Romeinse fort Lugdunum Batavorum verscholen. In het archeologische themapark Archeon is deze houten poort te zien. De poort is gebaseerd op de opgravingen van het Romeinse fort in Alphen aan den Rijn. Archeon is in de zomer geopend van uur tot uur. Voor meer informatie: Twee triomfbogen met daarop een leeuw en een tijger bewaken de Castellumstraat in Alphen aan den Rijn. De bogen doen denken aan de architectuur van een Romeins amfitheater. In De Meern ligt nog een compleet fort begraven. Een stukje van het erbijbehorende badhuis is ooit opgegraven en nu aangeduid op het terrein Castellum Hoge Woerd. Daar is meer te zien en te beleven over de Romeinse tijd: In Museum Dorestad in Wijk bij Duurstede zijn niet alleen vondsten uit het vroegmiddeleeuwse Dorestad te zien, maar ook uit de Romeinse tijd. Informatie: Katwijk aan Zee LUGDUNUM Valkenburg PRAETORIUM AGRIPPINAE Leiden In Leidsche Rijn bij Utrecht geeft een opening tussen twee flats aan waar ooit een Romeinse weg liep. MATILO ALBANIANA Alphen aan den Rijn Zwammerdam NIGRUM PULLUM Woerden De Meern Utrecht TERUG NAAR DE INHOUD TRAIECTUM BODEGRAVEN LAURIUM DE MEERN Bunnik FECTIO Op het Domplein in Utrecht is met stalen platen de omtrek van het vroegere castellum Traiectum aangegeven. Wijk bij Duurstede LEVEFANUM VALT HIER NOG IETS ROMEINS TE BELEVEN? Jazeker wel! Er staat niets meer uit de Romeinse tijd overeind in ons land, maar tussen Katwijk en Wijk bij Duurstede zit er nog heel veel in de bodem. Dit was het noordelijkste stukje van de grens van het Romeinse rijk, en ook het natste. In die natte bodem is veel bewaard gebleven, wat bij opgravingen is gevonden. Daardoor is er op allerlei plaatsen toch iets te zien uit de tijd dat het Romeinse leger hier was, tussen het jaar nul en 270 na Christus. In musea, maar ook buiten, op straat. Dat kunnen informatiepanelen zijn, of kunstwerken, of een nagebouwde houten wachttoren... maar ook originele stukken steen van een Romeins fort in een grasveld, of scherven van Romeins aardewerk in een parkeergarage! Er zijn fietsroutes te krijgen (kijk op: die je langs al deze plaatsen van herinnering voeren. Ga er eens kijken! Het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden is hét archeologische museum van Nederland. Een belangrijk onderdeel van de verzameling is de Romeinse afdeling, waar een groot aantal vondsten van de Limes te zien is. Voor meer informatie: Het Romeinse fort van Valkenburg is een van de oudste forten van de limes. De omtrek ervan is aangegeven met bronzen punaises. In de kerktoren op dit plein is een tentoonstelling over het fort te zien. Voor meer informatie: Een gedeelte van de plattegrond van het fort Nigrum Pullum bij Zwammerdam is gereconstrueerd in een park op het terrein van de stichting Hooge Burgh. Dit zijn de originele stenen van het fort! Deze plaats is vrij te bezoeken. In Woerden vonden archeologen bij het bouwen van een parkeergarage de sporen van een fort en een compleet Romeins schip. Als herinnering hieraan is van de parkeergarage een drive-in - museum gemaakt. In 2003 groeven archeologen in Leidsche Rijn een Romeins schip op. Anno 2009 ligt aan de kade van Woerden een varende reconstructie van dit schip. Voor meer informatie: Aan de Presidentperenlaan in Leidsche Rijn ligt een grote stalen plaat. Hij geeft de omtrek aan van een Romeinse wachttoren die precies op deze plaats stond. De vier gekleurde lampen staan op de plek van de grote palen die de hoekpunten van de toren vormden. In het Centraal Museum in Utrecht zijn Romeinse vondsten uit de omgeving te zien, waaronder veel mooie dingen uit Vechten en natuurlijk Utrecht zelf. Voor meer informatie: Naast het 19de-eeuwse fort Vechten liggen de resten van het Romeinse fort verscholen onder akkers en een boomgaard. Hiernaast is een Romeinse wachttoren nagebouwd (alleen aan de buitenkant te bekijken). Voor meer informatie: Bij Vechten is een altaar gevonden, dat door schippers uit de buurt van Tongeren is gewijd aan de inheemse godin Viradecdis. Een kopie van het altaar staat langs de Koningsweg in Bunnik.

4 Bij opgravingen Op deze scherf, gevonden bij Vechten, Om de Romeinse forten heen groeven de soldaten diepe greppels. van het fort bij heeft een soldaat een tekeningetje gekrast Hier zien we de resten van zo n gracht, die is gevonden bij de Zwammerdam van een Romeins oorlogsschip. opgraving van het fort Laurium (Woerden). De kanten zijn verstevigd met houten palen. kwam een verrassing uit de grond: zes complete Romeinse schepen! De grootste werden gebruikt voor In een Romeins schip in Leidsche Rijn werd prachtig gereedschap het vervoer van gevonden. Het verschilt niet eens zo veel van wat wij tegenwoordig stenen of graan. gebruiken. Een goed voorbeeld is deze houten schaaf. Tijdens opgravingen van het kampdorp bij het fort Matilo bij Bij Wijk bij Duurstede, aan de splitsing van de Rijn Leiden kwam een leren schildhoes te voorschijn. Daarop was de en de Lek, lag ooit het Romeinse fort Levefanum. naam van de eigenaar genaaid en het logo van de Vijftiende Cohort De resten van het fort zijn al eeuwen geleden van Burgervrijwilligers, dat hier gelegerd was. weggespoeld door de rivier, maar bij baggerwerkzaamheden komen nog steeds bijzondere Romeinse vondsten omhoog, zoals deze helm. Dit is het Romeinse Op deze gouden vrachtschip dat in munt staat het portret 2003 werd gevonden van de beroemde/beruchte keizer Nero. De munt is, met een heel in Leidsche Rijn en stel andere, gevonden in Utrecht op de plek waar ooit het fort waar allerlei gereed- Traiectum lag. De schat is daar waarschijnlijk begraven toen de stam schap aan boord was. van de Bataven in opstand kwam tegen de Romeinen. De Romeinse militairen woonden in lange barakken, met z n achten op een kamer. Dit is het houten vloertje van zo n barak, Romeinse soldaten kwamen uit alle delen van opgegraven onder het Rijnplein in Alphen aan den Rijn. De takken De Romeinen heiden aan beide kanten van deze weg bij Utrecht het rijk. Dat blijkt wel uit deze scherf uit het fort en twijgen zijn na al die eeuwen prima bewaard gebleven. houten palen in de grond om te zorgen dat het wegdek niet verzakte. Na bijna 2000 jaar werden de palen opgegraven. Matilo bij Leiden, waarop de Griekse soldaat Athen(aios) zijn naam gekrast heeft. In Griekse Een van de bekendste vondsten uit Nederland is dit bronzen ruiter- letters natuurlijk! masker. Het werd gevonden bij opgravingen van het kampdorp bij het fort Matilo bij Leiden. Het is een siermasker dat niet gedragen werd in de strijd, maar tijdens toernooien of parades. De resten van het fort Praetorium Agrippinae in Valkenburg Lucius Terentius Bassus was een Romeinse officier. werden voor het eerst tijdens de Tweede Wereldoorlog Hij was geboren in Syrië en was gelegerd in fort opgegraven. Het is het best onderzochte fort van Nederland. Op de Laurium (Woerden). Daar wijdde hij dit altaar aan de foto uit 1942 zijn de pas opgegraven resten van de barakken van de Deze ruiterhelm werd in 1937 gevonden in een zandwinningput godin Minerva en aan de Zonnegod Elegabalus, die in Romeinse soldaten te zien. aan de rand van Bodegraven. Op de achterkant staat de naam van de eigenaar: Quintus Salonius, zijn geboorteland werd vereerd. een ruiter van de afdeling van de officier Ionus. Op dit stuk sierbeslag van een zwaardschede is een gevangen ROMEINS SOLDATENLEVEN LANGS DE RIJN Waar zijn ze gebleven, die tienduizenden mannen die jarenlang woonden in de forten langs de Rijn? Ze zijn al lang dood, en niemand heeft iets opgeschreven over hoe het was om hier te leven, vaak ver van huis, in een vreemd land. Toch weten we wel iets van ze af. Er zijn op allerlei plaatsen dingen opgegraven uit hun tijd, grote en kleine, hele mooie en hele eenvoudige. Daardoor is er veel bekend over de forten, de genomen barbaar te zien. Zijn handen zijn achter zijn rug gebonden en hij knielt tussen wapens die door de Romeinen zijn buitgemaakt. Al omstreeks 1500 zijn bij Leiden stenen gevonden met Latijnse COLOFON Deze folder is gemaakt door TGV teksten en presentatie in opdracht van de Radboud Universiteit Nijmegen en is onderdeel van een lespakket over de Romeinse grens. Tekst: TGV teksten en presentatie, Leiden Vormgeving: Bannink Publiciteit, Leimuiden Foto s: TGV, Yuri van Koeveringe, Rijksmuseum van Oudheden, Hazenberg Archeologie, Gemeente Utrecht, Amsterdams Archeologisch Centrum, Provincie Zuid-Holland, Henk Snaterse, RCE, Ruurd Kok, Julia Chorus, Martien Vinkenstein, PUG. Cartoons: Martin Valkhoff 2009/5000 inscripties. Ze zijn afkomstig van het terrein waar ooit het Romeinse fort Matilo lag. Uit de inscriptie blijkt dat soldaten het De uitrusting van Romeinse soldaten ging vaak kapot. Op het wapenmagazijn van het fort hebben gerepareerd, omdat het door terrein van het fort Matilo bij Leiden zijn allerlei kleine onderdelen ouderdom was vervallen. van harnassen opgegraven. Nog een Romeins vrachtschip, ditmaal uit Woerden, waar acht van zulke schepen zijn gevonden. Dit is de Woerden 7 tijdens de opgraving. manier waarop ze zijn gebouwd, hoe de soldaten er woon- Romeinse soldaten schreven hun naam op hun eigendommen. den en wat voor werk ze er deden. Want meestal moesten Op deze schildknop uit Zwammerdam staat HAHVCVS, Hahucus, ze werken; vechten was er bijna nooit bij! Daarom kennen we niet alleen hun wapens, maar ook hun gereedschap. wat misschien de Chauk betekent. De Chauken waren een stam die in het noorden van Duitsland woonde. We kennen de boten waarmee ze de rivieren op- en afvoeren om voedsel en bouwmateriaal te halen. We kunnen aan de restanten van hun wegen en de forten zien, dat ze veel moeite hadden om het in dit natte land een beetje droog te houden. In deze folder zie je wat het Romeinse leger allemaal heeft achtergelaten tussen Katwijk en Wijk bij Duurstede. INHOUD Een verzameling Romeinse voorwerpen, gevonden in 1995 in het fort Fectio bij Vechten.

5 ROMEINEN

6 DE SOLDATENKROEG VAN JADER DE SOLDATENKROEG VAN JADER 3 VAN DE BERGEN NAAR DE ZEE 5 HET EERSTE FORT 8 DE VIJAND IN HET MOERAS 12

7 DE SOLDATENKROEG VAN JADER III I DE SOLDATENKROEG VAN JADER Jader, daar is iedereen het over eens, is een mooie stad. De grote, drukke markt, de marmeren tempels, de brede hoofdstraat - het is allemaal even prachtig. Maar het mooist is toch het uitzicht op de blauwe zee, de eilandjes voor de kust en de sierlijke Jaderse scheepjes die naar de haven varen. In de haven zijn maar weinig mensen die van het uitzicht genieten. De zeelui en vissers hebben het te druk, en ze zijn bovendien niet anders gewend. Er zijn wel mensen in de haven die níet aan het werk zijn, maar die kijken niet naar de zee. Die zitten binnen, in de soldatenkroeg, waar de waard al vroeg jonge wijn schenkt. En waar het dan ook al vroeg erg lawaaiig kan zijn. Maar vanmorgen is het er vrij rustig. Er zitten maar twee mannen aan de wijnbar: veteranen natuurlijk, want als je niet in het leger zit of hebt gezeten, heb je hier niets te zoeken. De twee mannen zijn nogal stil. Ze nemen af en toe een slok en kijken naar buiten, waar de zon fel op het plaveisel schijnt. Veel hebben ze elkaar niet te zeggen. Dat krijg je, als je elkaar al dertig jaar kent en vijfentwintig jaar daarvan op dezelfde kamer hebt geslapen. Dan ben je wel uitgepraat. Het enige waar ze nooit genoeg van krijgen, is oude herinneringen ophalen. Ouwe koeien, zeggen de burgermannetjes. Maar dat kan ze niks schelen. Ze vertellen de verhalen van vroeger steeds weer, keer op keer, al jaren lang. Zeker met een wijntje erbij. Kijk. t Zonnetje schijnt, zegt Licco. Dat was vroeger wel anders, zegt zijn makker Surco. Ik weet nog... zegt Licco. In de winter van de grote ijsschotsen... toen was het een hele maand lang helemaal grijs.. D r kwam geen zonnestraaltje door... t leek wel nacht... of nou ja, een soort schemering.. En toen kwam op een ochtend de Bolle, en die riep: Kom kijken, gauw! De zon schijnt!

8 DE SOLDATENKROEG VAN JADER IV En toen zei de Ouwe Hond: de zon? Wat is dat? Surco moet er nog om lachen. En toen kwamen we allemaal de barak uit... en dan gingen we zogenaamd de Zonnegod aanbidden... zo van: O Grote, Goede Zon! U hebt onze smeekbeden verhoord, eeuwig dank! Dank! En die jonge Dasus moest huilen... zo blij was-die, dat hij toch nog de zon een keer te zien kreeg... Licco kijkt in zijn beker. Ja. En twee dagen later was-die dood. Weggerot. In dat pestland. De waard komt erbij staan. Weemoedige verhalen, dat is niet goed voor de zaak, vindt hij. Snel een ander onderwerp gezocht! Hoe was dat daar dan? Wat dacht je, toen je daar aankwam? Hij heeft ook dat verhaal al honderdmaal gehoord, maar dat kunnen ze tenminste aardig vertellen, zonder gehuil, gevloek of vieze woorden. O, zegt Surco, dat is een hele geschiedenis! Het begon ermee...

9 DE SOLDATENKROEG VAN JADER V II V A N D E B E R G E N N A A R D E Z E E... dat we in het Leger moesten. Vonden we niet zo erg. We zaten op de boerderij, daar was niks te beleven en niks te eten, vult Licco aan. Dus wij met een stel andere jongens naar de stad. Bij de Markt, daar kon je je melden voor t Legioen. Nog steeds, trouwens. Alleen konden wij dus niet bij het Legioen, zegt Licco spijtig. We hadden toen immers nog geen burgerrecht. Dus dat werd een Cohort, een hulptroep, jammer dan. Maar wat kon het ons schelen... als we maar bij het Leger kwamen! Dan werd je gekeurd, ze keken in je bek of al je tanden d r nog in zaten... ze vroegen of je met allebei je ogen kon zien... je werd gemeten, met een stok langs je rug... En dan was het al gauw goed hoor. Die officier daar zei: zweer je trouw aan de Keizer? Mooi zo. Welkom bij het Leger, je Cohort zit in Neder-Germanië, een prima post. En nou maar gauw opgedonderd, de deur uit, meteen linksaf slaan, alsmaar rechtdoor lopen en doe ze de groeten daar. Ach, wisten wij veel, zegt Licco. De waard knikt begrijpend. We kregen schoenen en een hemd en een mantel, en een brood en een stuk spek en nog zo wat. En een brief voor de commandant van ons Cohort. En wat geld voor onderweg...

10 DE SOLDATENKROEG VAN JADER VI Zoveel geld hadden we nog nooit gehad! zegt Licco. Ik zie die muntjes nóg voor me... met de Goddelijke Augustus d r op... en op de achterkant tempels, en goden, weet ik al niet wat... En dan maar lopen, hè, mijmert Surco. En maar lopen... drie maanden lang. Je voeten gingen helemaal kapot in die nieuwe schoenen! We gingen op onze blote poten de bergen over! Toen kwamen we bij de Donau, die volgden we naar het westen. Daar zag je voor het eerst ook iets van het leger, vertelt Licco. Jongen, jongen, dat was wat - enorme kampen voor de legioenen, honderden mannen bezig langs de kant, spullen uitladen... colonnes infanterie op de weg langs de rivier, met paardenvolk d r voor en d r achter... de zon op de helmen, de pluimen, de veldtekens van het Legioen... je wist niet wat je zag! Hij kan er nog steeds enthousiast over worden, na dertig jaar. En dan nog tien dagen met de boot, de rivier af - de andere rivier dan, hè... De Rijn zeker? vraagt de waard. Hij weet het antwoord wel, maar doet of hij echt belangstelling heeft. Dat hoort bij zijn vak. Een goede waard kan met iedereen meekletsen. De Rijn, bevestigt Surco. Alsmaar naar het noorden, dagen lang... Dat ging best lekker. t Was goed weer, we sliepen aan dek, onder onze mantels. We kregen eindelijk weer vis te eten! Dus daar scheen wel de zon? lacht de waard. Daar nog wel ja. Maar toen kwamen we in het laatste stuk. Daar stroomt de rivier niet meer door een dal, maar door een soort vlakte. Links groen, rechts groen, voor je uit een groene horizon, met alleen vogels in de lucht en op het water. Ja, en soms een andere boot natuurlijk. Maar geen stad, geen troepen langs de weg... Helemaal niks...

11 DE SOLDATENKROEG VAN JADER VII Nou ja, niks: niks als regen! We kwamen in een onweer terecht, niet normaal... en meestal wordt het daarna dan weer mooi weer, maar... Het blééf regenen. Volgens mij heeft het een maand achter elkaar geregend... Nou overdrijf je! Nou, dat is wat ik me herinner, zegt Surco nors. Want ook die herinnering is al dertig jaar dezelfde. In ieder geval regende het, toen de boot afmeerde bij het fort. Ons eerste fort, zegt Licco. Wat een gat was dat!

12 DE SOLDATENKROEG VAN JADER VIII III HET EERSTE FORT Ach, alle forten zijn hetzelfde, toch? zegt de waard, die jarenlang wijn heeft verkocht aan het leger in het oosten en dus ook wel eens een fort van binnen heeft gezien. Da s het mooie: je voelt je altijd meteen thuis, of je nou in Brittannië zit of in Afrika. Mooi niet, protesteert Licco. Jongen, die forten aan de Rijn... zoals wij aankwamen, hè... de boot meert aan bij de kade. Die staat half in de bagger, een paar ouwe kapotte boten hangen d r schuin tegenaan, om de boel nog een beetje overeind te houden. De hele oever is slap, week, glibberig.

13 DE SOLDATENKROEG VAN JADER IX Ja, en daar begint meteen het fort, je loopt zó vanaf de steiger de poort binnen, vult Surco aan. Lopen? waden, zal je bedoelen, lacht zijn makker. Het water stond net een beetje hoog, die dag - vin je t gek, na al die regen. Je kwam geeneens met droge voeten de poort door. Iedereen was bezig met opruimen, schoonmaken, repareren, dat weet ik nog goed... niemand had tijd voor ons, we hingen maar wat rond. Nou, zeiden we nog tegen elkaar, dat kan gezellig worden hier... wat een narigheid. Als je t vergeleek met die kampen die we in het zuiden hadden gezien... en hoe de legioenen daar zaten... dan was t wel dikke armoe. Het was eigenlijk een hééél klein fortje. Ja, dat wist je toen niet, maar later hebben we wel ruimer gezeten. D r was ook geen complete bezetting ik denk: iets meer dan de helft van de Cohort. Meer, daar was geen plek voor. Licco schudt zijn hoofd en schenkt nog eens in. En toen? vraagt de waard.

14 DE SOLDATENKROEG VAN JADER X Toen kwam de Ouwe, grijnst Surco, en meteen was het afgelopen met het gehang. Een echt beestmens! Hij kwam bij ons uit de streek, hij kende iedereen, en iedereen z n vader en z n grootvader. Zo meisjes, riep-die, welkom bij het Leger van Neder-Germanië! Dáár staan de bezems, dáár staan de watertonnen... de plee is overstroomd, ga die maar ns lekker uitmesten... als ik terugkom, wil ik eruit kunnen vreten. En dan gaf-die je een por met z n stok tussen je ribben, dat was niet normaal meer... ik dacht dat ik gek werd! Licco lacht hard om deze bijzondere herinnering aan zijn vroegere commandant.

15 DE SOLDATENKROEG VAN JADER XI Hij was niet verkeerd, lacht zijn vriend mee. Ook de waard grinnikt. Hij kent dat soort officieren wel. s Avonds waren we helemaal kapot. En stinken! En die andere etterstralen maar lachen om die nieuwelingen maar dat hoort d r bij, dat weet je van tevoren, merkt Licco op. Tuurlijk, geeft Surco toe. En daarna waren ze ook puur goud, hoor, de jongens... ze wezen ons onze kamer ( Daar rook het ook al zo lekker, lacht Licco), het badhuis ( Ja, dat geweldige Badhuis! hoont Licco) en waar je je hap moest halen, en je brandhout en toen werd het toch heel tof, dat zal ik nooit vergeten, zegt Licco nu dromerig. We stookten een lekker vuurtje... we aten onze prak... wijntje d r bij... en dan onder de wol.. ik sliep meteen als een blok. t Was de vermoeidheid, zegt Surco, want zo jofel was het allemaal niet... het hout was nat, het vuur rookte als een gek, de pap was eigenlijk niet te vreten, het brood was nog erger, de wijn was niet te geloven zo zuur... terwijl de heren officieren kip met kruiden aten, en olijvenpasta, en Iteljaanse wijn met honing! Maar wij kregen wél elke dag varkensvlees! Licco steekt zijn vinger op. Allemaal aangevoerd met de boot. Grote stukken, en lekker vet! Elke dag! Dat mocht ook wel, vindt Surco, met al het gesjouw dat we deden. Anders hadden we het geen twee weken volgehouden.

16 DE SOLDATENKROEG VAN JADER XII IV D E V I J A N D I N H E T M O E R A S Het was dus wel afzien, daaro? vraagt de waard Joh, hou op, lacht Surco. Als nieuweling werd je meteen aan het werk gezet. En reken maar dat je de fijnste klussen kreeg! Licco knikt. Je kwam uit je nest en je ging aan het werk. Meestal met een ploegje de bossen in, hout hakken, want er ging veel hout doorheen, per dag. En dan kwam je terug met je stammen, je was helemaal kapot van het hakken en slepen, je zat onder de schrammen... en dan zei de oppertimmerman: Wat moet ik met die troep? Noem je dat hout? Dat rot toch onder je handen vandaan, lummel... daar kan je niet in spijkeren, daar kan je niet in zagen, gooi maar in de haard. Hij had gelijk. t Was allemaal zacht hout, uit het moeras. Maar d r was nou eenmaal niks beters te vinden. Ach, we deden het er maar mee. Maar intussen zat je stevig te balen, bromt Surco. Ik zei: ik ben toch niet bij het leger gegaan om houthakker te worden? Ik ben soldaat, ik wil geen boompies kapothakken, maar bandieten. Ja, dat schijnt niet zulk fijn volk te zijn, die mensen daar, zegt de waard. Ik heb wel gehoord dat ze half in het water leven, als een kikker zo n beetje, en dat ze maar één oog hebben, maar dat ze daar wel knetterscherp mee kunnen kijken, ook s nachts... De twee veteranen kijken eerst de waard aan, dan elkaar, en beginnen dan hard te lachen. Dat is dom geklets, wat je daar zegt, zegt Licco. Van wie heb je die onzin? De waard haalt zijn schouders op. Weet ik veel... dat zeggen ze..., mompelt hij.

17 DE SOLDATENKROEG VAN JADER XIII Het is gewoon schorum, net als overal waar je komt, zegt Surco. Dom als het achterend van een varken, en net zo smerig. Gore huizen, goor eten... En maar dat taaltje praten, zo van: rrau-rrau-wau-rrau... Ze hebben wél grote blonde wijven, brengt Licco naar voren, want die ziet wat vaker de vrolijke kanten van het leven. En ze hebben ook lef, ze kunnen goed knokken. D r hadden zich een paar van die jongens gemeld bij de Cohort, die waren echt wel bikkelhard! Maar dan waren ze dus wel gevaarlijk? probeert de waard het opnieuw. Ik bedoel, ze deden toch niet allemáál met jullie mee? Weet je, zegt Surco, als je het goed bekijkt, was daar eigenlijk niks aan de hand. In het begin dan, hè. Ja, ze zeiden wel de hele tijd: ze worden brutaal daar aan de overkant, we gaan ze daar een lesje leren. Of: pas op! Let op de rivier, let op de andere oever! Ze kunnen zomaar opduiken. Ze komen met hun bootjes het moeras uit, ze omsingelen je en voordat je Ave Caesar kan zeggen, snijden je je strot af! De rivier had allemaal bochten. Daar stonden wachttorens, vertelt Surco. Eens in de zoveel tijd moest je daar dienst doen. Dat was heftig, de eerste keer! Dan zat je echt in de rimboe, met een man of zes, acht. Je kreeg eten mee voor een week. Als de vijand kwam, moest je een groot vuur aansteken. En dan maar hopen dat ze je kwamen helpen.

18 DE SOLDATENKROEG VAN JADER XIV We moesten altijd op onze post zijn, gewapend en klaar wakker, vlak voordat de zon opging, vult Licco aan. Want dan waren ze op hun gevaarlijkst! Zeiden ze tenminste... Surco neemt een slok. Maar ze kwamen dus nooit, zei hij. Hoe vaak we niet op de wal hebben gestaan, s morgens in de vrieskou, of de slijmregen, in de kouwe mist, in de sneeuw... en maar turen naar de rivier, en kijken naar de overkant, of ze nog niet kwamen... Daarom was dat fort ook zo vlak aan de rivier gebouwd, dat je altijd goed uitzicht had op het water! Maar we hadden vooral natte voeten en longontsteking. Je werd d'r niet oud. We hebben dr een hoop verbrand en begraven. En de rest de rest is in de oorlog gebleven. Want tenslotte kwamen ze toch wél. En hoe. En hoe. Wíj hebben geluk gehad... Wij wel. Licco drinkt zijn beker in één keer leeg. De mannen worden stil. De waard snapt ook dat hij nu beter zijn mond kan houden en wat moet bijschenken. Van de zaak, jongens, mompelt hij.

19 Rijn JADER Donau ROME OPDRACHTEN BUITENOPDRACHTEN BINNENOPDRACHTEN

20 DE LIMES O Een P D R keizerlijk A C H T E N : fort Valkenburg Het fort van Valkenburg is een van de oudste forten. Het is gebouwd in na Christus. Het fort lag ongeveer op de plaats waar nu het Kerkplein ligt. Waarschijnlijk heette het toen Praetorium Agrippinae: Het hoofdkwartier van Agrippina. Agrippina was de naam van de moeder van keizer Caligula, die toen regeerde. In het begin ging het vervoer naar de forten vooral over de rivier. Later werd er een brede weg aangelegd die alle forten en torens met elkaar verbond. Op verschillende plaatsen zijn sporen van die weg opgegraven. Bijvoorbeeld bij Valkenburg. Daar is ook nog wat van te zien, want hier is een deel van de Romeinse weg nagemaakt. Voorbereiding a. b. c. Zoek de reconstructie van de weg op maps.google.com. Zoek op: Ing. Tjalsmaweg en probeer dan de weg te vinden (tip: hij ziet eruit als een witte lijn). Draai van maps.google.com een plattegrondje uit van Valkenburg. Teken daarop de Romeinse weg in. Trek die lijn door om uit te vinden waar de weg naartoe liep. Het Romeinse fort in Valkenburg werd gebouwd onder de heerschappij van keizer Caligula (hij regeerde van na Christus). Tijdens de opgravingen van het fort werden planken gevonden van een wijnvat. Daarop stond een speciaal stempel, waardoor we weten dat het vat hoorde bij de privé-wijnvoorraad van de keizer zelf! Het is dus goed mogelijk dat Caligula in Valkenburg is geweest... Zoek op internet op Caligula politiek wat je kunt vinden over de jeugd van deze keizer of zijn buitenlandse politiek. Maak hier een kort verslag van. Vraagje: wat had de keizer hier te zoeken, denk je? Bij de weg Bekijk de reconstructie van de Romeinse weg. Teken de doorsnede van de weg na. Hoe breed was de weg? Waarom is de weg in het midden hoger dan aan de zijkanten? Aan weerskanten van het wegdek zijn houten palen in de grond geslagen. De Romeinen hebben dat ook gedaan. Duizenden palen hebben ze hier ingeheid. Waarom zou dat zijn, denk je? Op het Kerkplein BUITENOPDRACHTEN PAGINA 1 Pak de kaart van het fort van Valkenburg uit de map. Kijk waar de omtrek van het fort de tegenwoordige straten snijdt. Zoek die plaatsen op. Wat zie je? Wat valt je op als je vanaf de Oude Rijn of vanaf de Johannes Poststraat naar het Kerkplein toe loopt? Hoe komt dat, denk je? De kerk van Valkenburg is niet heel oud, maar op dezelfde plek stond al voor het jaar 1000 een kerk. Archeologen denken dat het geen toeval is dat die kerk op de plaats is gebouwd van het fort. Verzin een verklaring voor het feit dat de kerk juist op die plaats is gebouwd. TERUG NAAR DE BUITENOPDRACHTEN

21 BUITENOPDRACHTEN PAGINA 1 ROMEINEN DE LIMES Schrijf hier je antwoorden TERUG NAAR DE BUITENOPDRACHTEN Valkenburg

22 DE LIMES Alphen aan den Rijn Romeins eten in een Romeins fort Het fort van Alphen aan den Rijn is niet lang na het jaar 40 gebouwd. Het heette Albaniana en die naam kun je nog goed herkennen in de tegenwoordige naam Alphen! Het betekende in de taal van de mensen die hier woonden zoiets als: de wateren. Voorbereiding Gebruik het recept om echt Romeins soldatenbrood (Panis militaris) te bakken. Recept Panis militaris: Ingrediënten: 1 kilo grofgemalen spelt ca. ½ liter water zout Bereiding: Voeg het water en de gemalen spelt bij elkaar en gooi er wat zout doorheen. Kneed alles tot een dikke brij. Maak van deze brij platte koeken en bak deze in de oven op 230 graden. Kijk af en toe of het goed gaat en als het brood mooi bruin is, na ongeveer 10 minuten, laat het dan nog 10 minuten nagaren. Nu is het klaar om te eten. Rond het Rijnplein Bekijk de kaart van het fort van Alphen op de achterzijde van dit vel. Kijk waar de omtrek van het fort de tegenwoordige straten snijdt. Zoek die plaatsen op en zet met stoepkrijt strepen op het trottoir op de plaatsen waar de muur van het fort heeft gestaan. Vlakbij het water op het plein staat een Romeinse tekst van de Romeinse schrijver Tacitus. Kun je hem vinden? Gelukkig staat ook de vertaling erbij. Wat denk je dat Tacitus bedoelde met deze tekst? Niet ver van het plein, op de J.K. Haalebosbrug, staat een kunstwerk: een leeuw en een tijger. Zoek ze eens op. Ze zijn hier neergezet als herinnering aan het Romeinse fort. Wat zou de kunstenaar hebben bedoeld, denk je? Op het Rijnplein is nog meer kunst te zien met een 'Romeins' tintje. Daarvoor moet je vooral naar boven kijken. Wat zie je? Als jullie een monument zouden maken ter herinnering aan het Romeinse fort, hoe zou dat eruit zien? En waar zou het staan? Maak op school eens wat je bedacht hebt in klei of karton. Zoek op het Rijnplein de plek waar een hoek van het fort heeft gestaan. Dat is een prima plekje om met z n allen het Romeinse soldatenbrood op te eten. BUITENOPDRACHTEN PAGINA 2 TERUG NAAR DE BUITENOPDRACHTEN

23 DE LIMES Alphen aan den Rijn Schrijf hier je antwoorden BUITENOPDRACHTEN PAGINA 2 TERUG NAAR DE BUITENOPDRACHTEN

24 DE LIMES O Romeinse P D R A C H T stenen E N : in het gras Zwammerdam Het fort van Zwammerdam werd door de Romeinen misschien Nigrum Pullum genoemd, wat zwarte aarde betekent. Het is een Latijnse naam. Misschien dachten de Romeinse soldaten die hier woonden aan de zwarte aarde waar het fort op gebouwd is? Voorbereiding Bereid een rollenspel voor waarbij de ene helft van de klas Romeinen zijn en de andere helft leden van een lokale stam. Bedenk over welke zaken deze mensen gepraat en onderhandeld hebben (dingen als voedsel, hout, het leveren van hulptroepen, repareren van wapens, enz). Bereid dit korte toneelspel voor. Bij het fort Bekijk de kaart van het fort van Zwammerdam op de achterzijde van dit vel. Kijk eens of je de hoekpunten van het fort kunt vinden? Ga in groepjes en ga op die punten staan. Kijk of je elkaar kunt zien staan. Zo krijg je een goed idee van hoe groot het fort was. Een deel van het fort van Zwammerdam is opgegraven. Met de originele stenen is van een aantal gebouwen de omtrek aangegeven in het gras. Gebruik de plattegrond op deze pagina om er achter te komen welk deel van het fort hier nagemaakt is. In Nederland is deze steensoort niet te vinden. Waar zouden de Romeinen die stenen vandaan kunnen hebben gehaald, denk je? En hoe zijn de stenen hierheen gekomen? Speel nu het rollenspel wat je in de klas hebt voorbereid. BUITENOPDRACHTEN PAGINA 3 TERUG NAAR DE BUITENOPDRACHTEN

25 DE LIMES Schrijf hier je antwoorden BUITENOPDRACHTEN PAGINA 3 TERUG NAAR DE BUITENOPDRACHTEN

26 DE LIMES O Een P D R reisje A C H T langs E N : de Rijn Woerden Het fort van Woerden heette Laurium of Laurum. We weten niet wat dat betekent. Het is, zoals alle forten in Utrecht en Zuid-Holland, gebouwd tussen 40 en 50. Net als de meeste forten is het verschillende keren herbouwd en een paar keer is het zelfs een stuk opgeschoven. Dat kwam door overstromingen van de rivier. Op die rivier voeren vrachtboten af en aan. Sommige daarvan zijn gezonken en worden nog wel eens bij opgravingen aangetroffen. In Woerden zijn maar liefst acht van die schepen gevonden! Vanuit Woerden kun je met een nagebouwd Romeins vrachtschip een eindje de rivier op varen. Excursie 1: de nieuwe boot in de haven Het origineel van het nagebouwde schip is gek genoeg niet in Woerden gevonden, maar ergens anders... Bij de aanlegplaats van het schip staan informatiezuilen. Maak een kort verslag van waar dit schip is gevonden en wat de bijzonderheden zijn. Misschien kunnen jullie zelfs wel een tochtje op het schip maken. Excursie 2: de oude boot in de parkeergarage Een van de schepen van Woerden is gevonden op de plek waar nu de (ondergrondse) Castellum-parkeergarage staat. Je kunt daar binnen lopen. Zoek de plek op waar het schip is gevonden en maak een verslag van de bijzonderheden van dat schip (er is in de garage informatie genoeg). Excursie 3: vondsten uit het fort In de parkeergarage zijn ook originele spullen te vinden die bij de opgravingen zijn gevonden. Eén ervan is heel klein. Kijk eens goed wat je allemaal kunt vinden? Excursie 4: rond het Kerkplein Pak de kaart van het fort van Woerden uit de map. Kijk waar de omtrek van het fort de tegenwoordige straten snijdt. Zoek die plaatsen op. Wat zie je? BUITENOPDRACHTEN PAGINA 4 TERUG NAAR DE BUITENOPDRACHTEN

27 DE LIMES Woerden Schrijf hier je antwoorden BUITENOPDRACHTEN PAGINA 4 TERUG NAAR DE BUITENOPDRACHTEN

28 DE LIMES Vleuten/Hoge Woerd Bijpraten in het badhuis Langs de Rijngrens lagen niet alleen maar forten, en er woonden niet alleen maar soldaten. Bij opgravingen in Leidsche Rijn zijn sporen gevonden van een weg, van boten en van wachttorens uit de Romeinse Tijd. En bij het fort van Vleuten zijn al in 1940 stukken van een badhuis opgegraven. Het Romeinse leger wist hoe belangrijk hygiëne was en bij ieder fort stond zo'n badhuis. Kijk eens op de tekening op bladzijde 4 van de binnenopdrachten of je het badhuis kunt vinden? Voorbereiding Zoek op internet ( op waaruit een Romeins badhuis precies bestaat. Zoek bijvoorbeeld op Romeins badhuis. Geef hiermee antwoord op de volgende vragen: Waarom gingen Romeinse soldaten naar een badhuis? Hoe werd het water verwarmd? Welke ruimtes vind je altijd in een Romeins badhuis? Hadden andere volkeren in de tijd van de Romeinen ook een badhuis? Bij het fort Pak de kaart van het fort van Vleuten uit de map. Kijk waar de omtrek van het fort de tegenwoordige straten snijdt. Zoek die plaatsen op. Wandel door de wijk en zet een streep op het trottoir waar de muur van het fort heeft gestaan. Bij het badhuis van het fort Op de grond bij het badhuis zie je duidelijk de plattegrond van dit gebouw. Probeer in groepjes de plattegrond op te meten en hier een tekening van te maken. (je kunt de plattegrond bijvoorbeeld meten door grote stappen te maken, 1 grote stap is ongeveer 1 meter, of gebruik meetlinten). Je hebt geleerd welke verschillende ruimtes er in een Romeins badhuis zijn. Bedenk nu met z n allen waar die verschillende ruimtes op de plattegrond horen. Bij de bouwloods In de bouwloods worden soms bijzondere houten Romeinse dingen nagebouwd, zoals Romeinse schepen of een Romeinse wachttoren. Laat je daar rondleiden. BINNENOPDRACHTEN PAGINA 5 TERUG NAAR DE BUITENOPDRACHTEN

29 DE LIMES Vleuten/Hoge Woerd Schrijf hier je antwoorden BINNENOPDRACHTEN PAGINA 5 TERUG NAAR DE BUITENOPDRACHTEN

30 DE LIMES O Fort P D R onder A C H T E de N : Dom Utrecht Het fort van Utrecht lag bij de splitsing van de Rijn en de Vecht. Hier was een doorwaadbare plaats in de Rijn. De Romeinen noemen dat een traiectum, en zo heette ook het fort. Je herkent die naam nog in U- trecht. Het was in de Romeinse Tijd niet zo n belangrijk fort, maar (veel) later werd dit het centrum van Nederland! Voorbereiding Zoek op internet ( op Castellum Domplein informatie over hoe lang archeologen hier al opgegraven hebben en wat ze gevonden hebben. Maak hier een kort verslag van. Bij het fort Bekijk de kaart van het fort van Utrecht op de achterzijde van dit vel. Kijk waar de omtrek van het fort de tegenwoordige straten kruist. Zoek die plaatsen op. Wat zie je? Kun je nog meer informatie over de Romeinse geschiedenis van het fort vinden op het Domplein? Bij de Romeinse muur Bekijk de resten van de Romeinse muur in de kelder. Meet hoe groot de stenen zijn en bekijk hoeveel stenen er op en naast elkaar liggen. De muur was oorspronkelijk ongeveer 4 meter hoog. Reken nu eens uit hoeveel stenen er nog zijn voor 1 strekkende meter fortmuur. Het fort van Utrecht was 160 bij 120 meter. Hoeveel stenen waren er ongeveer nodig voor de hele muur? BUITENOPDRACHTEN PAGINA 6 TERUG NAAR DE BUITENOPDRACHTEN

31 DE LIMES Utrecht Schrijf hier je antwoorden BUITENOPDRACHTEN PAGINA 6 TERUG NAAR DE BUITENOPDRACHTEN

32 DE LIMES O Twee P D R A forten C H T E N naast : elkaar Vlakbij Bunnik, bij het gehucht Vechten, heeft het grootste en oudste fort van de limes in Nederland gelegen. Het heette Fectio, wat zoiets betekent als: de Vecht. Vechten is dus een hele oude naam. Het fort ligt nog voor het grootste deel begraven onder een maïsveld en een boomgaard langs de snelweg. Ernaast ligt een veel jonger fort, het Fort bij Vechten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. En er staat nog iets: een houten wachttoren naar Romeins model. Zo n toren heeft hier nooit gestaan, maar je kunt er wel veel van leren. Vechten Voorbereiding Wachttorens waren er om uit te kijken over het omliggende land. Daarom waren het vaak hogere torens van waaruit de soldaten goed uitzicht hadden. Probeer nu in groepjes te bedenken hoe jullie een wachttoren in de Romeinse Tijd zouden maken. Bedenk wel dat jullie alleen gebruik mogen maken van die dingen die er in de Romeinse Tijd waren. Veel succes! Bij de wachttoren Bekijk de wachttoren. Beschrijf hoe de wachttoren gebouwd is. Hoe zitten bijvoorbeeld de houten balken aan elkaar? Maak er een tekening/foto s van. Gebruik dit om later op school een maquette te maken van de toren. Waar zit de deur en waarom daar? Wat zou je aan de wachttoren kunnen veranderen om hem nog beter verdedigbaar te maken? Bekijk het landschap rond de toren. Waar zou het Romeinse fort gelegen hebben denk je? Waarom denk je dat? Gebruik de kaart van het fort om er achter te komen waar een poort van het fort heeft gestaan. BUITENOPDRACHTEN PAGINA 7 TERUG NAAR DE BUITENOPDRACHTEN

33 DE LIMES Vechten Schrijf hier je antwoorden BUITENOPDRACHTEN PAGINA 7 TERUG NAAR DE BUITENOPDRACHTEN

34 DE LIMES O P D R A C H T E N L E S 1 Inleiding, landschap Bekijk eerst de film en lees het eerste deel van het verhaal De Soldatenkroeg van Jader. Begint het hier? Ha, n Adat ze ons EERST in de film als sterren hebben zien schitteren? Het Romeinse Rijk omstreeks het jaar 100 BINNENOPDRACHTEN PAGINA 1 OPDRACHT 1 In de film zie je Romeinse soldaten die in Nederland leefden, maar afkomstig waren uit een ander land. Zo n soldaat was ook Licco, over wie je meer leest in het verhaal De Soldatenkroeg van Jader. Gebruik bij deze opdracht je atlas. Romeinse soldaten kwamen uit alle delen van het enorme rijk. Zo kwam Licco uit de buurt van Jader, het tegenwoordige Zadar in Kroatië. TERUG NAAR DE BINNENOPDRACHTEN a: Bekijk de kaart van het Romeinse Rijk. Leg deze kaart naast de kaart van Europa van je atlas. Maak een lijst van de landen die allemaal bij het Romeinse Rijk hoorden. b: Op de kaart van het Romeinse Rijk is de route getekend die Licco heeft gevolgd om in Nederland te komen. Door welke tegenwoordige landen is hij gekomen? c: Hoeveel kilometer ligt Zadar van Utrecht? d: In het verhaal zegt Licco dat hij wel 3 maanden heeft gelopen voordat hij bij de Rijn kwam. Een jonge man als hij kan wel 40 kilometer per dag lopen. Hoeveel tijd heeft hij er echt over gedaan om van Jader naar de Rijn te lopen? e: Hij vertelt ook dat hij over de bergen is getrokken. Welke bergen zijn dat?

35 DE LIMES OPDRACHT 2 Romeinen gebruikten op hun reizen geen echte kaarten. Ze hadden wel routebeschrijvingen om hun weg door het grote rijk te vinden. Daar stonden de plaatsen in langs de route en de afstanden tussen die plaatsen. PEUTINGER KAART a: Beschrijf nu aan een medeleerling de route die jij van huis naar school volgt (bijvoorbeeld: De Peutingerkaart: een middeleeuwse kopie van een Romeinse kaart. Boven aan zie je de Rijn (Renus) met daaronder de forten. Schoolstraat-Kerkplein-Hoofdstraat- enzovoort). b: Laat vervolgens de medeleerling met jouw beschrijving de route intekenen op een plattegrond van je woonplaats (tip: draai uit van en laat hem of haar de afstand tussen jouw huis en de school uitrekenen. c: Maak (uit je hoofd) een kaart van de directe omgeving van de school. OPDRACHT 3 Lees deel 2 van De Soldatenkroeg van Jader. In dit stuk vertelt Licco dat hij in een 'vlak land' terechtkwam. a: Zoek in je atlas op hoe hoog Zadar boven de zeespiegel ligt. b: Hoe hoog liggen Utrecht, Woerden en Katwijk? Hoe hoog ligt de plaats waar jij woont? c: Hoe hoog is het hoogste punt van Nederland? En van Kroatië? BINNENOPDRACHTEN PAGINA 2 OPDRACHT 4 Licco moet erg klagen over het weer in Nederland. Ook Romeinse geschiedschrijvers, zoals Tacitus, vertellen altijd dat het weer hier zo slecht was. Het klimaat was toen ongeveer hetzelfde als tegenwoordig. a: Zoek op wat de gemiddelde neerslag en temperatuur per maand is in Nederland en vergelijk dat met Italië en Kroatië. (tip: zoek op op gemiddelde neerslag Nederland, gemiddelde neerslag Kroatië en gemiddelde neerslag Italië.) b: Hoe groot zijn de verschillen? c: Vind je dat Licco en de Romeinse schrijvers gelijk hebben of dat ze overdrijven? TERUG NAAR DE BINNENOPDRACHTEN OPDRACHT 5 Licco praat over verschillende onderdelen van het Romeinse leger. Hij gebruikt de namen cohort en legioen. a: Zoek op internet wat dat voor legeronderdelen waren. (tip: zoek op de volgende begrippen: Romeins legioen en Romeins cohort ). b: Ook het moderne Nederlandse leger heeft namen voor verschillende grote en kleine onderdelen. We noemen er eentje: bataljon. Ken jij er meer? c: Ieder Romeins cohort had een eigen veldteken, een soort vaandel waarop bijvoorbeeld een dier, een sterrenbeeld of een ander symbool stond; een logo van de eenheid. Ontwerp per groep nu een symbool voor jullie klas.

36 DE LIMES O O P P D D R R A C A H C T H E T N E : N L E S 2 OPDRACHT 1 Lees deel 3 van De Soldatenkroeg van Jader. In het verhaal vertelt de waard van de kroeg dat Romeinse forten overal hetzelfde zijn. Dat klopt wel; het leger had vaste regels voor het bouwen van zo'n fort. Maar het Romeinse Rijk was groot en overal waar de Romeinse soldaten kwamen, waren de omstandigheden anders. In de landen rond de Middellandse Zee is bijvoorbeeld natuursteen te vinden. Daar kun je makkelijk stevige forten mee bouwen! Hier is dat anders. Verdediging, forten en wachttorens a: Met wat voor materiaal moest het leger hier werken, denk je? b: Romeinen bouwden hun forten het liefst volgens hetzelfde plan, met overal dezelfde indeling. Of niet? Je ziet hier naast elkaar de plattegronden van een standaardfort dat is opgegraven in Engeland, en van een fort dat is opgegraven in Valkenburg. Zie je verschillen? Welke? c: Het fort van Valkenburg is getekend op een schaal van 1:3400 (1 cm op de kaart is in werkelijkheid 3,4 m). Meet in centimeters hoe groot dit fort in werkelijkheid was. Bereken daarmee het oppervlakte (lengte x breedte). Vergelijk dat met de maat van een voetbalveld. De maten van een voetbalveld zijn ongeveer 110 x 70 meter. Hoeveel voetbalvelden passen er in het fort van Valkenburg? Meet nu het oppervlakte van jullie schoolplein en reken uit hoeveel schoolpleinen er in een Romeins fort gaan. Standaardfort uit Engeland Fort uit Valkenburg BINNENOPDRACHTEN PAGINA 3 TERUG NAAR DE BINNENOPDRACHTEN

37 DE LIMES D O E - OPDRACHT 2 In de tijd van de Romeinen lagen er geen dijken langs de rivieren. Als in het voorjaar de sneeuw in de bergen smolt, kwam er veel water door de rivieren en die overstroomden dan vaak. Pas vanaf de Middeleeuwen zijn de bewoners dijken gaan bouwen. Dat gaan we nu ook doen, maar dan in het klein. Kijk naar de tekening! Verdediging, forten en wachttorens Pak een stuk klei en rol die uit tot een lap van 2 cm dik en 30 x 30 cm. groot. Trek met een stokje of je vinger twee groeven in die plak van ongeveer 1 cm diep. Maak twee rolletjes klei van een pink dik en leg die aan weerszijden van een van de groeven. Druk stevig aan! Giet voorzichtig met een kleine maatbeker water in de groef zonder dijkjes. Kijk hoeveel water er in kan voordat hij overstroomt. Meet nu hoeveel water je in de geul met dijkjes kunt gieten. OPDRACHT 3 Lees deel 4 van De Soldatenkroeg van Jader. Je leest hier dat de Romeinen bang waren voor de Germanen. Zo noemden ze iedereen die aan de andere kant van de Rijn woonde. Om zich te kunnen verdedigen tegen dat gevaar, maakten zij van de rivier een goed bewaakte grens. Hoe pakten zij dat aan? BINNENOPDRACHTEN PAGINA 4 TERUG NAAR DE BINNENOPDRACHTEN a: Bekijk het kaartje hiernaast. Het is een stuk van de (Oude) Rijn zoals die in de Romeinse Tijd ten oosten van Utrecht naar de kust stroomde. Nu zie je daar niets meer van, maar toen was het een brede, kronkelende stroom. Op welke oever zijn de forten en wachttorens gebouwd? Waarom, denk je? b: Op wat voor plekken zijn de wachttorens gebouwd? Waarom, denk je?

38 DE LIMES OPDRACHT 4 Groepen mensen hebben altijd oordelen en vooroordelen over andere groepen. Ze vinden ze stom, leuk, aardig, sportief, achterbaks, braaf, enzovoort. Lees de stukjes tekst die hieronder staan. Het zijn opmerkingen van Romeinse schrijvers over de Germanen. Verdediging, forten en wachttorens a: Welke (voor)oordelen haal je uit de teksten? b: Wat vinden de Romeinen goed en wat vinden ze slecht aan Germanen? c: We weten eigenlijk niet hoe de Germanen over de Romeinen dachten. Hoe komt dat, denk je? Als ze oorlog voeren wil hun aanvoerder de dapperste van allemaal zijn. Maar dat wil iedereen. Het is een schande als de aanvoerder gedood wordt terwijl je zelf blijft leven, want je had samen met je leider moeten sterven op het slagveld terwijl je hem beschermde. luisteren of het meest warmloopt voor grootse plannen. Deze mensen zijn niet berekenend en iedereen zegt als het gezellig is gewoon wat hij denkt. Maar pas de volgende dag nemen ze een beslissing: ze overleggen als ze van hun hart geen moordkuil maken en nemen een besluit als ze er een nachtje over geslapen hebben. BINNENOPDRACHTEN PAGINA 5 Als er ergens bij een stam lang niet gevochten is, trekken de jongens weg naar een stam waar wel oorlog gevoerd wordt, want anders vervelen ze zich en bovendien blijft een groep alleen vrienden door het samen oorlogvoeren. Hun beloning komt uit de oorlogsbuit; ze vinden het onzinnig om met veel moeite akkers te bewerken en graan te oogsten als ze ook spullen en kostbaarheden kunnen roven van degenen die ze overwonnen hebben. Voor de stammen is het de grootste eer, wanneer er om hun woongebied heen een zo groot mogelijk stuk land verwoest is. Zij vinden het een bewijs van hun dapperheid als hun buurstammen verhuizen en er niemand meer naast hen durft te komen wonen. Bovendien hoeven ze dan niet bang te zijn voor aanvallen van de buren, want die hebben ze dus niet meer.. Als ze geen oorlog voeren doen ze eigenlijk niets behalve slapen en feesten. Het huishouden en de dingen die in huis en op het land gedaan moeten worden laten ze over aan de vrouwen en de bejaarden. Het is nogal raar dat mensen die zo van luieren houden zo tegen vrede zijn! Maar de feesten zijn ook goed om allerlei zaken te bespreken: om ruzies bij te leggen, familiezaken te regelen, leiders aan te wijzen, ja, oorlog en vrede. Want een feest is het moment, denken ze, dat iedereen het meest openstaat om naar elkaars mening te TERUG NAAR DE BINNENOPDRACHTEN Bij de germanen moet je zowel vijandschappen als vriendschappen van je vader of een ander familielid overnemen. Maar vijandschappen duren niet eeuwig want zelfs de schuld aan doodslag kan afgekocht worden in ruil voor een vast aantal runderen en kleinvee en de hele familie aanvaardt die vergoeding omdat het gevaarlijk kan zijn als mensen vijanden blijven. Geen enkel volk is guller bij feestmalen en bij gastvrijheid. Het is heel verkeerd om iemand onderdak weigeren. Het is gewoonte dat ze elkaar geschenken geven of dat dorpen elkaar geschenken geven. Dat kan vee zijn of graan, maar ook wapens of sieraden. Wij hebben ze geleerd ook geld aan te nemen. Ze hebben geen steden en houden er zelfs niet van als huizen dicht bij elkaar staan. Ze leven verspreid en apart en gaan wonen waar het ze een geschikte plek lijkt, zoals bij een waterbron. Hun dorpen bouwen ze niet zoals wij dat doen. Alle huizen staan los met een open ruimte eromheen. Misschien is dat een manier om te zorgen dat bij brand niet ook het buurhuis in vlammen opgaat, maar misschien weten ze ook niet beter. Ze gebruiken geen natuursteen of baksteen, maar alleen maar hout. Alles is even grof gemaakt zonder versiering en helemaal niet leuk om te zien.

39 DE LIMES VOORBEREIDING BUITENOPDRACHT: De soldaat Licco maakt een lange patrouilletocht: van een fort bij Wijk bij Duurstede langs de Rijn naar de kust. Daarbij komt hij langs de meest westelijke forten van de grens van het Romeinse Rijk. Ook bij jou in de buurt heeft zo n fort gelegen (of misschien zelfs verschillende!). Zoek samen met je leraar op de bijgevoegde kaart op welk(e) fort(en) dat was (waren) en kijk of in de map een plattegrond zit van dat fort. Verdediging, forten en wachttorens V E R W E R K I N G S O P D R A C H T E N L E S 3 LIMESQUIZ Verdeel de klas in groepjes. Ieder groepje maakt 5 quizvragen over de Limes. Ieder groepje stelt daarna hun vragen aan de rest van de klas. Welke groep mag zich uitroepen tot de absolute Limes-kenner? wie weet er het meest van de limes? VERWERKINGSOPDRACHTEN Maak een keuze uit één van de volgende verwerkingsopdrachten. 1. Bouw van ijslollystokjes een maquette van een Romeins fort Doe of je zelf een soldaat bent uit een land rond de Middellandse Zee en schrijf een brief naar je familie over je leven in het leger in Nederland. Vertel bijvoorbeeld eens wat over het fort waar je woont, je dagelijkse bezigheden, het eten en de geheimzinnige vijand aan de overkant van de rivier. BINNENOPDRACHTEN PAGINA Maak van ijslollystokjes een schaalmodel van een wachttoren Niet alleen de Romeinen bouwden wachttorens. In Nederland zijn bijvoorbeeld nog na de Tweede Wereldoorlog wachttorens gebouwd om uit te kijken naar Russische vliegtuigen! Kijk eens hoeveel verschillende wachttorens je op internet kunt vinden (tip: zoek op internet op afbeeldingen op de volgende begrippen: Wachtturm, watchtower). Draai ze uit en maak een collage; zet erbij waar die torens staan, en hoe oud ze zijn. Wie heeft de meeste verschillende? TERUG NAAR DE BINNENOPDRACHTEN 5. 5 Van 37 tot 41 na Christus regeerde keizer Caligula over het Romeinse Rijk. Volgens sommige Romeinse geschiedschrijvers was hij niet helemaal goed bij zijn hoofd. De keizer is uiteindelijk ook vermoord. Waarschijnlijk heeft hij rond het jaar 40 een bezoek gebracht aan de Rijn in Nederland. Doe of je de keizer zelf bent en schrijf een brief aan je zuster in Rome over wat je is opgevallen in dit gebied, bijvoorbeeld over het landschap, het klimaat en de mensen die er wonen.