Inleiding geschiedenis van het onderzoek

Transcriptie

1 7 Henk Stoepker Inleiding geschiedenis van het onderzoek Het Maaswerkenproject Het Maaswerkenproject is een samenwerkingsproject tussen Rijkswaterstaat, de provincie Limburg en het Ministerie van Landbouw, Natuurontwikkeling en Voedselkwaliteit en bestaat uit de deelprojecten Grensmaas, Zandmaas en Maasroute. Doelstellingen van het Maaswerkenproject zijn grindwinning, natuurontwikkeling, verminderen van het overstromingsrisico en verbetering van de vaarroute. In het kader van de Maaswerken worden op grote schaal gebieden langs de Maas worden afgegraven en wordt de Maas plaatselijk verdiept (fig. 1, 2 en 3). Archeologisch onderzoek in de Maaswerken is nodig, omdat de aanleg van de Maaswerken een bedreiging vormt voor het bodemarchief in een groot deel van het Maasdal. Tegelijkertijd biedt het Maaswerkenproject de gelegenheid om kennis te verwerven over de geschiedenis van dat Maasdal. De grootste, en voor de archeologie gevaarlijkste, ingrepen in het Zandmaasgebied zijn op korte termijn de aanleg van hoogwatergeulen bij Lomm en Well-Aijen (fig. 4). Op langere termijn is het de aanleg van een retentiebekken bij Lateraalkanaal-West. In het Grensmaasgebied vormen de grootschalige weerdverlagingen en het aanleggen van kleischermen in het kader van de grondwinning en de natuurontwikkeling de grootste bedreiging (fig. 5). Figuur 1. Verbreding van de Maas in het kader van Proefproject 2 van de Zandmaas bij Swalmen. Figuur 2. Model van de beoogde ingrepen in het Maasdal in doorsnede.

2 8 Figuur 3. Ligging van de Maaswerkendeelgebieden: Grensmaas, Zandmaas, Maasroute. Figuur 4. Dwarsdoorsnede van het af te graven gebied ten behoeve van de hoogwatergeul (dynamische strang) bij Lomm.

3 9 Figuur 5. Grensmaas, twee stadia van ontwikkeling Voor de Nederlandse archeologie is het Maaswerkenproject het grootste project sinds de Betuweroute. Groot in die zin, dat de archeologie geconfronteerd wordt met een ingreep in het landschap met een oppervlakte van circa duizend hectare. Dat gebeurt in een gebied dat zich hemelsbreed gemeten over een lengte van 90 km uitstrekt tussen Cuijk tot Borgharen. Het gaat hierbij om 25 voor de archeologie relevante deelgebieden; vooral in de deelprojecten Grensmaas en Zandmaas. In het project Maasroute is tot dusver slechts éen ingreep archeologisch relevant. Figuur 6 geeft een overzicht van de archeologisch relevante gebieden. Legenda bij figuur 6; locatie 1 t/m 10 Zandmaas; locatie 11 t/m 24: Grensmaas; locatie 25: Maasroute. In rode cijfers staan op de kaart de gebieden aangegeven waar waarderend onderzoek heeft plaats gevonden. 1 Stuwpand Lith (Grave 2 Proefproject 1; brug Cuijk 3 Kades Gennep Ravenstein) 4 Hoogwatergeul Well-Aijen 5 Hoogwatergeul Ooijen 6 Hoogwatergeul Lomm 7 Proefproject 3 8 Weerverlaging Hout- 9 Proefproject 2 Blerick 10 Lateraalkanaal-West 11 Vissersweert 12 Koeweide 13 Nattenhoven 14 Urmond 15 Maasband 16 Meers 17 Kotem 18 Aan de Maas Noord 19 Aan de Maas Zuid - 20 Herbricht 21 Itteren Elsloo 22 Hochter Bampd 23 Borgharen 24 Bosscherveld 25 Verbreding Julianakanaal

4 Figuur 6. Deelgebieden van de Maaswerken waar het in de evaluatie besproken onderzoek heeft plaats gevonden. 10

5 11 Chronologie van het inventariserend onderzoek De inventariserende fase heeft lang geduurd, ruim zeven jaar. Eigenlijk zelfs elf jaar, want al in 1994 vroeg het provinciaal bestuur van Limburg advies aan de provinciaal archeoloog over het archeologisch belang van de Grensmaas. Dat was ten behoeve van het opstellen van de richtlijnen voor een milieueffectrapportage. De verwachting was dat de inventariserende fase en de planvormingsfase in 2002 afgerond zou zijn. Het Maaswerkenproject bleek echter een tijdrovende aangelegenheid te zijn. Het liep vertraging op, viel enkele malen stil en hing soms aan een zijden draadje. De archeologen hingen aan datzelfde draadje en moesten wachten totdat ze weer verder konden. Het was geen optimale situatie voor efficiënt projectmatig onderzoek, maar het was inherent aan een project dat bij pers, publiek en politiek regelmatig onder vuur lag en dat door zijn aard en omvang zeer complex was. In tabel 1 staan de belangrijkste mijlpalen van de afgelopen periode. Tabel 1. Mijlpalen De belangrijkste mijlpalen uit de afgelopen periode zijn: : archeologische bureaustudie MER Grensmaas : archeologische bureaustudie Trajectnota/MER Zandmaas 1997: projectplan voor archeologisch onderzoek in Rijksweg 73-Zuid / Maaswerken 1998: convenanten ROB - Rijksweg 73-Zuid; ROB Maaswerken 1998: projectteam in Maastricht : inhoudelijke doelstellingen vastgesteld : verkennend onderzoek (karteren, boren) 2002: synthese en evaluatie van verkennend onderzoek : waarderend onderzoek (proefsleuven) : afsluiting planvormingsfase van Maaswerken : selectie van locaties voor vervolgonderzoek : archeologische begeleiding proefprojecten Waardering en selectie Bij het begin van het project werd aangenomen dat er in het Maaswerkengebied een hoge kans was op het aantreffen van terreinen van archeologische waarde. Concrete gegevens waren er echter weinig. Het gebied was op de kaart met bekende archeologische vindplaatsen nagenoeg leeg. Door het onderzoek van de afgelopen jaren is dat beeld aanzienlijk veranderd. Het verkennend en karterend onderzoek (destijds aangeduid als Aanvullende Archeologische Inventarisaties (AAI s) heeft in 25 deelgebieden plaats gevonden (tabel 2). Alle gebieden waar een ingreep met archeologische consequenties verwacht werd, zijn geselecteerd voor deze eerste fase van het inventariserende onderzoek. Dit leidde tot een grote toename van het aantal vindplaatsen en tot een eerste inzicht in de archeologische relevante, landschappelijke ontwikkeling van het Maaswerkengebied. Tabel 2. Gebieden waar verkennend onderzoek is uitgevoerd en de resultaten daarvan (zie verder Stoepker e.a. 2004). Grensmaas, deelgebied Aantal vindplaatsen deelgebied in Borgharen Itteren Koeweide Koeweide uitbreiding Aan de Maas Zuid Nattenhoven Aan de Maas Noord 25 Bosscherveld 33 Maasband 42 vindplaatsen in

6 12 Vissersweert 49 Meers 60 Urmond 59 Kotem (B) 55 Herbricht (B) 17 Hochter Bampd (B) 20 Totaal Grensmaas Zandmaas, deelgebied Aantal vindplaatsen deelgebied in Proefproject 2, Hoogwatergeul Lomm, Hoogwatergeul Well-Aijen Kades Gennep Hoogwatergeul Ooijen Weerdverlaging Hout-Blerick Retentiegebied Lateraalkanaal West (inclusief kades) Totaal Zandmaas Maasroute, deelgebied Aantal vindplaatsen deelgebied in Verbreding Julianakanaal vindplaatsen in vindplaatsen in Bij de evaluatie van het verkennende onderzoek werd vastgesteld welke van deze gebieden op landschappelijke en archeologische gronden in potentie het meest waardevol waren. Daartoe werd in de evaluatie een stelsel van gebiedsgerichte en landschapsarcheologische selectiecriteria opgezet. 1 Hiermee werd bijgedragen aan de theorievorming op het gebied van waardering en selectie in de archeologische monumentenzorg. Zes gebieden zijn aan de ROB voorgelegd en conform de selectieadviezen van het projectteam archeologie zijn ze geselecteerd voor waarderend onderzoek (destijds aangeduid als Aanvullende Archeologische Onderzoeken (AAO s). Voor de andere gebieden werd voorgesteld deze te selecteren voor uitvoeringsbegeleiding tijdens de realisatie van de Maaswerken. Dit traject gold alleen voor de droge Maaswerkengebieden. In de natte gebieden (zie hiervoor de bijdrage van Peter Stassen aan deze bundel) vond verkennend onderzoek op en onder water plaats en historisch-geografisch onderzoek van het gebied langs de rivier. Waarderend en definitief onderzoek maakten hier deel uit van een proces van uitvoeringsbegeleiding in een drietal proefprojecten. Op twee andere natte locaties (Cuijk en Elsloo), waar archeologische waarden in situ behouden konden blijven, werd door middel van monitoring vastgesteld hoe de behoudscondities waren. Het natte archeologische onderzoek volgde dus een enigszins afzonderlijk traject. Het leidde vooral tot kenniswinst op het gebied van methoden en technieken. Het natte archeologisch inhoudelijk belang bleek zo werd steeds meer duidelijk meer in het winterbed dan in het zomerbed te schuilen. Daarmee wordt gedoeld op de mogelijke aanwezigheid van scheepsresten en andere met watergebruik samenhangende vondsten in voormalige in de pre- en/of protohistorie watervoerende - geulen in het Grensmaasgebied en in Lateraalkanaal-West (zie ook de bijdrage van Brigitte Quadflieg). Deze categorie vindplaatsen is echter door hun geringe omvang en diepteligging niet te prospecteren. Geofysisch onderzoek biedt wellicht in de toekomst mogelijkheden. Dit inzicht ontstond na het waarderende onderzoek in de droge gebieden, waarbij het steeds duidelijker werd dat er voor de selectie van het definitieve onderzoek zones moesten worden aangewezen voor preventief, intensief onderzoek en voor extensief onderzoek, dat ook als (al dan niet proactieve) uitvoeringsbegeleiding plaats zou kunnen vinden. Dit vestigde de aandacht op de niet voor waarderend onderzoek geselecteerde gebieden. Hiervoor werd in 2005 een kaartenset met toelichting opgesteld, die ten tijde van het opstellen van deze synthese en evaluatie nog niet in definitieve vorm beschikbaar was. Op deze kaarten wordt aangegeven welke gebieden een verhoogd risico hebben, zodat extra aandacht bij uitvoeringsbegeleiding hier nodig is. 1 Stoepker e.a. 2004, 19.

7 13 In het droge deel van de Maaswerkengebieden heeft waarderend onderzoek in 6 deelgebieden plaats gehad (tabel 3). Tabel 3. Gebieden waar tot en met 2005 waarderend onderzoek uitgevoerd is Deelgebied Rapport Borgharen Graaf, W-S. van de, & J. de Kramer, et al., 2005a Itteren Graaf, W-S. van de, & J. de Kramer, et al., 2005b Koeweide (inclusief uitbreiding) Tichelman, G., et al Aan de Maas Zuid Winter, de, J., et al Hoogwatergeul Well-Aijen Tichelman, G., et al Hoogwatergeul Lomm Verhoeven, A.A.A. & A.H. Schutte, et al Dit heeft er toe geleid dat drie gebieden integraal als zeer waardevol konden worden geclassificeerd: Well-Aijen, Borgharen en Lomm. Hierbij werden de gebiedsgerichte en landschapsarcheologische selectiecriteria toegepast die in het wetenschappelijk beleidsplan ontwikkeld waren. Het bodemarchief is in deze drie gebieden goed bewaard gebleken. Er is sprake van grote landschappelijke gaafheid en de gebieden zijn zeer geschikt voor landschapsarcheologisch onderzoek. Lomm, Well-Aijen en Borgharen bezitten begraven landschappen. Al deze drie gebieden hebben een hoge informatie- en zeldzaamheidswaarde, waarbij de archeologische fenomenen in Well-Aijen het meest gevarieerd zijn, in tijd uiteenlopend van Neolithicum tot Late Middeleeuwen. In Borgharen is sprake van het zeer zeldzame fenomeen van 5 e -eeuwse begraving, maar Borgharen biedt ook voor de metaaltijden en Romeinse tijd waardevolle gegevens. Lomm is vooral van belang voor de metaaltijden en de Romeinse tijd. Dat deze drie gebieden in hun geheel zeer waardevol zijn, betekent overigens niet dat het onderzoek overal even intensief hoeft te zijn. Van de andere gewaardeerde gebieden zijn Koeweide en Itteren gedeeltelijk waardevol gebleken. Koeweide is niet geschikt voor landschapsarcheologisch onderzoek, maar is wel gezien de aanwezigheid van een zeldzame locatie uit de Vroege Middeleeuwen van belang voor een vindplaatsgerichte aanpak met specifieke landschapsarcheologische vraagstelling. In Itteren zijn delen als waardevol te classificeren en aan te bevelen voor opgravingen en paleo-ecologisch onderzoek. Aan de Maas Zuid en alle overige delen van de Maaswerkengebieden komen in aanmerking voor uitvoeringsbegeleiding en niet-intensief onderzoek. De ratio achter het belang van uitvoeringsbegeleiding is in extenso in het door de ROB vastgestelde wetenschappelijk beleidsplan uiteengezet. 2 De selectievoorstelllen (zie bijlage op CD ROM) zijn ter besluitvorming aan de ROB aangeboden. Kennisborging Het inventariserend onderzoek is afgerond in Het heeft geleid tot circa 90 rapporten en publicaties. Alle velddocumentatie en vondsten zijn door de diverse opdrachtnemers overgedragen aan het Provinciaal Depot te Maastricht en in de beginfase van het project aan het archief van de ROB. In aanvulling hierop heeft ook binnen Rijkswaterstaat archivering plaatsgevonden. Deze archivering had voornamelijk betrekking op de afgesloten contracten en het management van de afzonderlijke projecten die in opdracht van Rijkswaterstaat Maaswerken zijn uitgevoerd. In het kader van de afronding van het project is in overleg met de ROB besloten om alle documenten die betrekking hebben op de archeologische inhoud over te dragen aan het archief van de ROB. De contractuele zaken en stukken die betrekking hebben op het projectmanagement zijn gearchiveerd binnen de Rijkswaterstaat-organisatie. Binnen Rijkswaterstaat Maaswerken is verder vorm gegeven aan de borging en ontsluiting van de archeologische gegevens en het doorlopen proces. Dit heeft tot de volgende werkwijze geleid: Op basis van de gearchiveerde contractdossiers en de tijdelijke werkdossiers is een selectie gemaakt waarbij alle documenten die op een of andere wijze betrekking hebben op het inhoudelijke proces samengevoegd zijn per maatregel in een zogenaamde kennismap. Alle documenten die in de kennismap opgenomen zijn, zijn ook binnen het archief van Rijkswaterstaat voorhanden. Per kennismap is in een spreadsheet vastgelegd welke documenten erin opgenomen zijn. Met het oog op de ontsluiting van deze documenten zijn deze allemaal digitaal beschikbaar gemaakt in de vorm van pdf-bestanden. 2 Stoepker e.a. 2004, 57.

8 14 Tevens is in een groot overzichtsdocument bijgehouden welke rapporten in opdracht van Rijkswaterstaat Maaswerken geproduceerd zijn en welke artikelen verschenen zijn naar aanleiding van het onderzoek (bijlage op CD ROM bij deze bundel). Daarnaast is per maatregel een procesbeschrijving opgesteld. Deze procesbeschrijving geeft op hoofdlijnen een indruk van het doorlopen archeologisch proces van begin tot het eind. Deze moet dan ook gezien worden als een kapstok, waarmee het mogelijk is, indien gewenst, ingangen te vinden voor het verkrijgen van verdere informatie (model van de procesbeschrijving als bijlage op CD ROM bij deze bundel). Feitelijk resulteert dit in een aantal producten: 1. overzicht literatuur 2. kennismap per maatregel met inhoudelijke archeologische documenten 3. procesbeschrijving per maatregel Deze producten zullen digitaal en analoog aangeleverd worden aan het archief van de ROB en digitaal beschikbaar zijn in het archief van Rijkswaterstaat Maaswerken. Einde van de inventarisatiefase Inventariserend onderzoek heeft geleid tot kennis van het landschap langs de Maas en de plaats van de archeologie daarin. Er is inzicht verkregen over de archeologische waarde van de deelgebieden en er is ervaring opgedaan met methoden om archeologische locaties in een dynamisch rivierenlandschap op te sporen en te waarderen. Er is een onderzoeksagenda opgezet en een uitvoeringsfilosofie ontwikkeld, die beide gebaseerd zijn op een gebiedsgerichte aanpak en een landschapsarcheologische vraagstelling. Daarmee is de basis gelegd voor het vervolgonderzoek dat vanaf 2006 uitgevoerd moet worden en dat in adequate vorm bestaat uit opgravingen voorafgaande aan de realisatie van de Maaswerken en uit uitvoeringsbegeleiding tijdens de realisatie. Indien een gedifferentieerde aanpak wordt toegepast, worden de risico s voor de Maaswerken en voor de archeologie optimaal beheerst. Risicobeheersing is naast kennisverwerving het primaire doel van het archeologisch onderzoek in de Maaswerken. Het projectteam archeologie Maaswerken is na het voltooien van deze evaluatie ontbonden. De planvormings- en inventarisatiefase is afgesloten. De begeleiding van het definitieve onderzoek op enkele kleine onderdelen na - ligt niet bij Rijkswaterstaat, maar bij de private partijen die volgens het principe van zelfrealisatie voor de ontgrondingen en de bijkomende aspecten, waaronder archeologie, verantwoordelijk zijn. Literatuur Graaf, W-S. van de, & J. de Kramer, et al., 2005a: Archeologisch onderzoek in de Maaswerken, inventariserend veldonderzoek Borgharen-Daalderveld, waarderende fase, Nijmegen (rapport Becker & Van de Graaf). Graaf, W-S. van de, & J. de Kramer, et al., 2005b: Archeologisch onderzoek in de Maaswerken, inventariserend veldonderzoek Itteren, waarderende fase, Nijmegen (rapport Becker & Van de Graaf). Stoepker, H., E. Drenth & E. Rensink 2004: Behoud en onderzoek van archeologische waarden in het Maasdal in het kader van de Maaswerken en de Via Limburg: resultaten van het verkennend onderzoek, wetenschappelijk beleidsplan, Amersfoort (Rapportage Archeologische Monumentenzorg 111). Tichelman, G., et al. 2004: Archeologisch onderzoek in het kader van De Maaswerken, inventariserend veldonderzoek (IVO), waarderende fase Koeweide Klein - Trierveld, vindplaatsen 44, en 55, Amersfoort, (ADC-rapport 306). Tichelman, G., et al. 2005: Archeologisch onderzoek in het kader van De Maaswerken, inventariserend veldonderzoek (IVO), waarderende fase Well-Aijen, Amersfoort (ADC-rapport 404). Verhoeven, A.A.A. & A.H. Schutte, et al., 2004: Inventariserend veldonderzoek in het kader van de aanleg van de hoogwatergeul te Lomm (gemeente Arcen en Velden), Amersfoort (ADC-rapport 233). Winter, de, J., et al. 2004: Inventariserend veldonderzoek, waarderende fase, Grensmaas- Aan de Maas (gemeente Meersen), vindplaats 42 en 43, s-hertogenbosch (BAAC-rapport ).