Arm en ziek: Multatuli in Spa. Philip Vermoortel

Transcriptie

1 Arm en ziek: Multatuli in Spa Philip Vermoortel HUB RESEARCH PAPERS TAAL & LETTEREN OKTOBER 2011

2 1 Arm en ziek: Multatuli in Spa Philip Vermoortel Multatuli is het pseudoniem van de belangrijkste Nederlandse prozaschrijver uit de 19de eeuw. Zijn echte naam is Eduard Douwes Dekker. Hij werd geboren in Amsterdam op 2 maart 1820 en overleed in Ingelheim am Rhein in Duitsland op 19 februari Omdat Eduards ouders hem voorbestemd hadden om, net als zijn oudste broer, dominee te worden, stuurden ze hem naar de Latijnse school, maar dat werd geen succes. Misschien was hij meer geïnteresseerd in andere zaken dan die welke de leraren behandelden, misschien was hij te onrustig of gewoonweg veel te slim. Wat er ook van zij, zijn vader haalde hem op zijn vijftiende van de Latijnse school af en zette hem aan het werk als loopjongen in de Amsterdamse textielhandel Van de Velde. Dat was voor Eduard een zeer frustrerende en vernederende ervaring, die hij nooit meer zou vergeten. Op zijn achttiende werd Eduard door zijn vader, die scheepskapitein was, meegenomen naar Nederlands-Indië, het tegenwoordige Indonesië, waar hij snel carrière maakte in de ambtenarij. Hij was een gedreven ambtenaar, een begenadigd verteller en een graag geziene gast, maar hij vertoonde ook wel enkele excentrieke trekjes. Zijn ideeën over de correcte omgang met de inlandse bevolking waren bijvoorbeeld erg humaan en modern en daardoor excentriek voor zijn tijdgenoten. Ook de opvattingen die hij later zou ontwikkelen over de rechten van vrouwen en arbeiders, over seksuele opvoeding, over onderwijs en vooral over de verstikkende macht van de kerk en het geloof, waren voor zijn tijd erg vooruitstrevend. En hij gedroeg zich ook excentriek. Zijn collega s op Sumatra noemden hem den excentrieken lord en zelfs den gek. Hij kon heel snel heel hartstochtelijk verliefd worden en gaf veel te gemakkelijk geld uit. Na veertien jaar in Nederlands-Indië werd Dekker ziek. Van zijn oversten kreeg hij, zoals toentertijd gebruikelijk was, de toelating om twee jaar met verlof te gaan in Nederland teneinde te herstellen. Zijn verlofstraktement bedroeg 2700 gulden per jaar. Dat was veel geld als men bedenkt dat een arbeider toen moest rondkomen met 200 gulden per jaar, en een dominee met 500. Dekker was inmiddels getrouwd met Everdine Huberte, baronesse van Wijnbergen, kortweg Tine, en samen vertrokken zij op 15 september 1852 uit Batavia (het tegenwoordig Jakarta) en arriveerden net voor Kerstmis in Nederland. Van kolonialen-met-verlof werd verwacht dat ze rijk geworden waren en dus veel geld konden uitgeven, en dat is dan ook precies wat Dekker en zijn vrouw deden. In een brief die hij kort voor zijn vertrek schreef, zette hij uiteen wat hij in Europa allemaal wou doen. Daartussen treffen we heel gekke plannen aan, zoals de straatjongens op de kermis trakteren op poffertjes en een sinterklaasfeest organiseren voor álle arme kinderen van Europa. Hij zou met een knipoog naar het steenrijke hoofdpersonage uit Les mystères de Paris van Eugène Sue den Rodolphe uithangen. Een aantal plannen heeft hij ook echt uitgevoerd. Op 10 juni 1853 nodigde hij de wezen van alle Amsterdamse gestichten uit, trakteerde ze op koek en amandelmelk, en overlaadde ze met speelgoed. Hij betaalde de bootreis van een arme muzikantenfamilie, verschafte eten en onderdak aan een prostituee en verwijderde een uithangbord omdat er een neger op geschilderd was, geboeid aan de

3 2 voeten van een Europeaan met een lange pijp in de mond, en waaronder natuurlyk te lezen stond: de rokende jonge koopman. Een nichtje van hem schreef later dat oom Eduard in die tijd de indruk maakte van een verklede prins uit een toversprookje. Maar het was een duur sprookje. Dekker mocht dan wel den Rodolpe uithangen, diens miljoenen bezat hij niet. Op 1 januari 1854 werd zoon Edu geboren en dus was er vanaf toen een mondje meer te voeden. Bovendien leefden Dekker en zijn vrouw graag op grote voet: ze logeerden eerst in het Amsterdamse Doelenhotel en later in een huis aan het Singel. Het beetje spaargeld dat ze hadden, was in minder dan geen tijd op en het verlofstraktement bleek volstrekt ontoereikend. Tot driemaal toe bedelde Dekker bij het Ministerie van Koloniën om voorschotten. Er werden schulden gemaakt, er werd geld geleend van familie en kennissen met de stellige belofte dat het met grote interest terugbetaald zou worden, wat natuurlijk nooit gebeurde. De Nederlandse schrijver en criticus Willem Frederik Hermans heeft berekend dat Dekker en Tine aan het einde van hun verlofperiode zo n gulden schulden moeten hebben gehad. Een brood kostte toen tien cent. Dekker zocht naar drastische oplossingen. Hij was ervan overtuigd dat Tine, die wel de titel baronesse mocht voeren, maar geen rooie duit bezat, een erfenis tegoed had van misschien wel drie miljoen gulden, en dat haar kwaadaardige familie dat geld achterhield. Zo zeker was hij van zijn zaak dat hij zelfs op onderzoek uitging, maar de erfenis heeft hij zo die al bestond toch nooit in handen gekregen. Even sterk was hij ervan overtuigd dat hij met wat geluk (en geleend geld) een grote slag zou kunnen slaan in een casino en dankzij de roulette de bodemloze schuldenput in één keer zou kunnen dempen. Op 8 september 1853, minder dan een jaar na zijn aankomst in Nederland, stuurde Dekker een rekest naar de Minister van Koloniën met het verzoek om in het belang zyner gezondheid eene reis naar België en Frankrijk te mogen ondernemen. Dat werd hem een paar dagen later al toegestaan. Het doel van zijn reis naar België was het toentertijd wereldberoemde Spa, want daar kon hij niet alleen zijn gezondheid verzorgen in het kuuroord, maar tegelijk zijn geluk beproeven in het casino. Of hij gezonder naar Nederland teruggekeerd is, weten we niet, maar armer in elk geval wel. In zijn boek Multatuli en congé schreef Joost van Vollenhoven over Dekkers reis: passant à Spa il s y arrête, perd tout son argent au jeu et revient sans avoir pu aller jusqu en France. Maar Dekker gaf niet op. Hoewel hij soms koppig kon blijven geloven in de onmogelijkste dromen, koesterde hij toch levenslang een warme liefde voor wiskunde en wetenschap, voor alles wat rationeel en mathematisch begrepen en bewezen kon worden. Wat hem in 1853 in Spa overkomen was, zou hij geen tweede keer laten gebeuren. Hij verdiepte zich in kansrekening en zocht tot hij het onfeilbare systeem meende te hebben gevonden om aan de speeltafel te winnen. In april 1854 vroeg hij op grond van een medisch attest om zijn verlof met een half jaar te verlengen, en ook dat werd toegestaan. In het najaar van 1854 maakte hij opnieuw een reis naar België en dit keer ook naar Duitsland omdat hij, zoals hij aan een vriend liet weten, iets gevonden had, waardoor hij spoedig een rijk man zou wezen. Het werd een dubbele catastrofe. In december 1854 mislukte zijn systeem in Spa en in de eerste weken van 1855 ook nog eens in Homburg en Wiesbaden. Op dinsdagavond 23 januari 1855 liet hij terneergeslagen weten aan zijn vrouw Tine: Zoo innig graag als ik mij gehaast had om iets goeds medetedeelen, zoo hard valt mij het tegendeel.

4 3 Intussen waren de twee-en-een-half jaar herstelverlof voorbij, en na een aanmaning vanwege het Ministerie van Koloniën zat er voor Eduard, Tine en de kleine Edu niets anders op dan terug te keren naar Nederlands-Indië. Ze vertrokken op 20 mei 1855 en kwamen er in september aan. Na enige wachttijd werd Dekker op 3 januari 1856 benoemd tot assistent-resident, een hoge bestuursfunctie met een jaarwedde van 6000 gulden. Boven een assistent-resident stond een resident, eveneens een Nederlands ambtenaar. Zij moesten samen met de inheemse gezagsdrager, de zogenaamde regent, het hun toegewezen district besturen. De allerhoogste gezagsdrager in Nederlands-Indië was de Gouverneur-Generaal. Hij regeerde als een koning en verdiende gulden per jaar. In 1856 was die Gouverneur-Generaal Albertus Jacobus Duymaer van Twist. Hij had sympathie voor Dekker, wist dat hij er zeer humane principes op nahield en stuurde hem daarom speciaal naar Lebak, in het westen van Java, waar veel misbruik heerste. De regent van Lebak deinsde er niet voor terug zijn gezag te misbruiken door bijvoorbeeld de buffels van zijn volk op te eisen en door dat volk voor hem persoonlijk te laten werken. Dekker stelde al gauw vast dat er inderdaad heel wat misbruiken waren en toen hij ook nog vernam dat zijn voorganger misschien vergiftigd was omdat hij van plan was om die misbruiken aan te klagen, besloot hij in actie te komen. Hij vroeg aan zijn chef, de resident, om de regent uit het district Lebak te verwijderen. Niemand zou immers tegen hem durven getuigen zo lang hij daar nog heerste. Maar de resident ergerde zich aan Dekkers overhaaste en in zijn ogen ondoordachte optreden en weigerde om op dat verzoek in te gaan. Dekker, die ervan overtuigd was dat de Gouverneur- Generaal zijn kant zou kiezen, richtte zich nu rechtstreeks tot hem, maar in plaats van gelijk, kreeg hij tot zijn verbijstering een felle berisping over zijn gedrag en werd overgeplaatst naar een andere assistent-residentie. Hij besloot de eer aan zichzelf te houden en vroeg eervol ontslag, wat hem meteen verleend werd. Hij begaf zich naar Buitenzorg (het tegenwoordige Bogor) om daar de Gouverneur-Generaal persoonlijk van zijn gelijk te overtuigen, maar die stond op het punt om voorgoed naar Nederland te vertrekken en daar van zijn pensioen te genieten. Hij verleende Dekker geen audiëntie. Dekkers dappere en consequente daad bracht hem en zijn familie in grote ellende. Hij had sowieso al gigantisch veel schulden en nu was hij ook nog zijn inkomen en zelfs zijn pensioenrechten kwijt. Hij keerde terug naar Europa in de hoop in Den Haag alsnog zijn gelijk te bepleiten en in ere hersteld te worden, maar dat mislukte compleet. Achtervolgd door schuldeisers en ten einde raad, belandde hij in Brussel en besloot daar het verhaal van wat hem in Lebak overkomen was, neer te schrijven. Hij hoopte dat de lectuur ervan zoveel verontwaardiging zou veroorzaken bij het Nederlandse volk, dat de overheid hem in ere zou herstellen en opnieuw in dienst zou nemen als koloniaal ambtenaar, en voortaan de inwoners van Nederlands-Indië beter zou behandelen. In september-oktober 1859 schreef hij in drie weken Max Havelaar. Of de koffieveilingen van de Nederlandse Handelsmaatschappij [Max Havelaar ou les ventes de café de la compagnie commerciale des Pays-Bas (traduction de Philippe Noble], en publiceerde het in mei 1860 onder het pseudoniem Multatuli. Het boek maakte van hem op slag de beroemdste (en beruchtste)

5 4 schrijver van Nederland en droeg op termijn bij tot een humaner koloniale politiek. Maar tot volksprotest leidde het niet en evenmin tot eerherstel of een nieuwe aanstelling voor Multatuli. Nogmaals beproefde Multatuli zijn geluk aan de roulettetafel. Op 15 juli 1860 bevond hij zich opnieuw in Spa. Hij schreef aan Tine: Ik logeer in den Sultan. Men vraagde zeer naar u en de kinderen. Zijn tweede vrouw zou later bevestigen dat Multatuli in het voorjaar van 1860 in den Sultan had gelogeerd met Tine, Edu en Nonnie, het dochtertje dat op 1 juni 1857 geboren was. Helaas moest hij ook nu weer aan Tine melden dat hij gesprongen was. Hij vroeg haar om hem 1000 francs te zenden om het nogmaals te proberen, maar slaagde erin om met ander geleend geld het verloren bedrag terug te winnen. Maar ook dat werd verspeeld en toen Multatuli omstreeks 20 juli 1860 naar Amsterdam spoorde, was hij nog armer dan voorheen. Zijn onfeilbaar systeem bleek dan toch niet zo onfeilbaar te zijn. Multatuli is nooit in eer hersteld en heeft gedurende de rest van zijn leven nooit meer gewerkt in dienst van de overheid. Hij heeft zelfs nooit meer een vaste baan gehad, maar was tot zijn ergernis gedoemd om voortaan de kost te verdienen als schrijver, een beroep waaraan hij au fond een diepe hekel had omdat hij geen romans of verhaaltjes kon verzinnen en meer filosoof en polemist was dan bellettrist. Ook later heeft hij nog geprobeerd om via de roulette miljonair te worden, maar Spa heeft hij niet meer bezocht. Maar al speelde Spa geen rol meer in zijn leven, zijn belevenissen aan de roulettetafel hebben wel nog een rol gespeeld in zijn carrière als schrijver. In 1870 begon Multatuli, die er nooit in geslaagd was om miljoenen te winnen in het casino, aan een boek over zijn ervaringen aan de roulettetafel met als titel Millioenenstudiën. Zoals zo vaak bij Multatuli is het een caleidoscoop van invallen over en uitvallen tegen allerlei filosofische, morele en maatschappelijke kwesties, geweven rond de streng van zijn ervaringen aan de roulettetafel. Een experimenteel boek. Een boek dat ons als lezer doet denken: wat een geluk dat de Nederlandse overheid Multatuli nooit meer in dienst heeft genomen. Hem zou dat veel ellende hebben bespaard, maar wij hadden dan het prachtige proza moeten missen dat hij in en door al die ellende bij elkaar geschreven heeft. Dankzij de roulette. Dankzij Spa!