Het boek ZAL schandaal maken 150 jaar Max Havelaar

Transcriptie

1 Het boek ZAL schandaal maken 150 jaar Max Havelaar I.s.m. de afdeling Nederlandse Taal en Cultuur en het Nijmeegs Volkenkundig Museum BROCHURE bij de expositie Samenstelling en teksten: Marieke Cortjens en Marieke Voncken Centrale Bibliotheek Erasmuslaan 36 Vitrines begane grond 3 mei tot en met 6 juni 2010

2 Publish and be damned Lieve hart mijn boek is af, mijn boek is af! schreef Eduard Douwes Dekker (beter bekend onder zijn pseudoniem Multatuli) op 13 oktober 1859 aan zijn vrouw Tine. Een maand had hij ongeveer nodig gehad om het manuscript te schrijven van wat zijn beroemdste boek zou worden: Max Havelaar, of de koffieveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy. In deze pamfletachtige roman schrijft hij over de lotgevallen van Max Havelaar, die assistent-resident is te Lebak in Nederlands-Indië, en over de bevolking die door de Nederlandse bestuurders en de inlandse hoofden wordt onderdrukt en uitgebuit. Deze geschiedenis is eigenlijk zijn eigen levensverhaal: Max Havelaar is Eduard Douwes Dekker. Het doel dat Dekker met zijn roman voor ogen had was tweeledig. Enerzijds streefde hij naar verbetering van de positie van de inheemse bevolking in Nederlands-Indië. Anderzijds verlangde hij eerherstel omdat hij, naar zijn mening, ten tijde van zijn assistent-residentschap in Lebak onterecht was overgeplaatst na een conflict met de resident, waarna hij ontslag had genomen. Om zijn plan te laten slagen, schakelde Dekker de hulp in van o.a. Jacob van Lennep. De laatste was enthousiast over Dekkers roman en wilde hem helpen die uit geven, maar dan wel zonder de data, de (plaats-)namen en het slot. Er werden namelijk veel hooggeplaatste personen met naam en toenaam genoemd en zij kwamen er niet altijd even goed vanaf. Door de data en namen weg te laten, werd het boek zijn actualiteit ontnomen. Met het weglaten van het slot zou de belangrijke aanklacht aan het adres van koning Willem III komen te vervallen. Van Lennep speelde echter dubbel spel. Hij zei Dekker te willen helpen met het uitgeven van Max Havelaar, maar overwoog tegelijkertijd om de minister van Koloniën, J.J. Rochussen, te adviseren Dekker een nieuwe betrekking in Nederlands Indië aan te bieden, op voorwaarde dat de roman niet zou worden gepubliceerd. Omdat Van Lennep verwachtte dat Dekker een dergelijk aanbod zou afslaan, stuurde hij Rochussen uiteindelijk alleen een waarschuwende brief, waarop de minister antwoordde: Ik stel thans een onderzoek naar hem in. Valt dat gunstig uit, dan zal ik een poging doen om hem te helpen. Natuurlijk dat hij in dat geval niet schrijft. Wiens brood men eet, 2

3 wiens woord men spreekt. In het tegenovergestelde geval zal ik antwoorden zoals de Iron Duke antwoordde [ Publish and be damned. ]. (Volledige werken X, p. 130.) Dekker bleek echter wel bereid om Max Havelaar niet te publiceren in ruil voor eerherstel, maar zijn eisen waren zo hoog dat Rochussen hier niet op in kon gaan. Begin 1860 wijdden Dekker en Van Lennep zich aan het persklaar maken van de roman. Van Lennep vond Joost de Ruyter bereid om Max Havelaar uit te geven. Van Lennep schreef dat Dekker het kopijrecht aan hem moest overdragen, zodat hij de zaken kon regelen. Dekker stond zijn kopijrecht zonder morren aan hem af en maakte daarmee een cruciale fout. Op 14 mei 1860 verscheen namelijk een door Van Lennep gecensureerde versie van Max Havelaar. Deze uitgave was ook nog eens vrij duur, waardoor het boek niet beschikbaar was voor de lagere klassen, terwijl dit voor Dekker een belangrijke voorwaarde was geweest. Dekker probeerde nog via een rechtszaak zijn kopijrecht terug te krijgen, maar de rechter stelde hem in het ongelijk. De situatie bleef daarom vooralsnog ongewijzigd. De eerste drie uitgaven, uit respectievelijk mei 1860, november 1860 en januari 1871, zouden onder zeggenschap van Van Lennep worden uitgegeven. Pas bij de vierde druk, in 1875, kreeg Dekker het kopijrecht van zijn eigen werk terug. Hij nam toen de gelegenheid te baat om een groot aantal veranderingen aan te brengen in de tekst en zo de gecensureerde delen zo goed mogelijk te herstellen. Hij had op dat moment echter niet de beschikking over zijn manuscript en moest alles uit het hoofd doen. In 1881 werd nog een vijfde druk uitgebracht, die weer door Dekker werd herzien nog steeds zonder manuscript. Deze vijfde druk is de laatste uitgave die door de schrijver is geautoriseerd. MC 3

4 W.F. Hermans versus Annemarie Kets-Vree De auteur Willem Frederik Hermans geeft in 1987 uit onvrede met de tot dan toe verschenen tekstedities van de Max Havelaar een nieuwe fotografische herdruk uit. De uitgave bevat de tekst van de vijfde druk, de laatste die Multatuli zelf nog heeft herzien. Volgens W.F. Hermans is zijn uitgave beter dan de edities waar Stuiveling (Volledige Werken) en Van Lennep wijzigingen in de tekst in hebben aangebracht. Daarna verschijnt in 1992 onder leiding van professor Annemarie Kets-Vree een andere uitgave van de vijfde druk. Deze historisch-kritische uitgave wordt in twee kloeke delen gepubliceerd. Deel I bevat de Max Havelaar en in het tweede deel ontvouwt zich een indrukwekkend notenapparaat en wordt de roman voorzien van historisch-kritisch commentaar. De altijd kritische W.F. Hermans zou W.F. Hermans niet zijn als hij niet het nodige commentaar zou hebben op het werk van Klets-Mee. Triomfantelijk verschijnt er in het kwartaalblad Hermans-magazine onder redactie van Baartse en Polak een speciaal bonusnummer van dertig bladzijden waarin alle fouten, omissies en inconsequenties van haar historisch-kritische uitgave breed worden uitgemeten. De fouten variëren van spelfouten tot verkeerde jaartallen. In de editie van Kets-Vree wordt bijvoorbeeld Maksim Gorkij geschreven, terwijl er eigenlijk Gorki had moeten staan, Leopold de Buch heet volgens Kets-Vree Leopold de Büch en Caesar is geboren in ca. 100/101 waarbij de noodzakelijke toevoeging vóór Christus door Kets-Vree en haar redactie gemakshalve vergeten is. Toch lijkt de special met dertig pagina s aan errata indrukwekkender dan hij is, want een aantal zogenaamde inconsequenties zijn wat subjectief van aard. Zo vallen de schrijvers van het Hermans-magazine bijvoorbeeld over het feit dat in het register een pseudoniem niet wordt gevolgd door de echte naam van een schrijver: dat komt Kets-Vree al meteen op ruim acht bladzijden aan fouten te staan. Ook zijn Baartse en Polak van mening dat Charlie Chaplin niet als Britse acteur en regisseur zou moeten worden beschreven, maar als Britse filmacteur en regisseur. Op die manier zijn dertig bladzijden aan fouten zo gevuld. 4

5 Bij het zien van het venijnige errata-nummer haalt de redactie van Kets-Vree zijn schouders op. Jan Gielkens, de verantwoordelijke editeur reageert laconiek: Ongetwijfeld staan er af en toe onjuistheden in het register. Het Hermans-magazine moet maar eens proberen zo een groot register te maken waar geen enkele fout in zit. Hun eigen errata afdeling is trouwens nog groter dan de onze. Gielkens heeft overigens wel de grootste fouten op de website laten verbeteren. MV 5

6 VITRINE LINKS In eerste instantie wilde Dekker de data en (plaats-)namen niet uit Max Havelaar weglaten, omdat hij naar feiten uit de werkelijkheid verwees. Hij schreef aan Van Lennep: Juist, het weglaten der data maakt M.H. tot een roman. maar het is geen roman. 't Is eene geschiedenis. 't Is eene memorie van grieven, 't Is eene aanklagt, 't Is eene sommatie! (Volledige werken X, p. 187.) Uiteindelijk stemde Dekker toch in met Van Lennep en zijn de data weggelaten en de plaatsnamen onherkenbaar gemaakt. In de vierde druk zouden de plaatsnamen echter weer voluit worden geschreven. Facsimile van het handschrift (2007) Aanvraagnummer UB: CB1 b 2379 In het handschrift heeft Van Lennep zijn wijzigingen met rode inkt geschreven. Tweede druk (1860) Aanvraagnummer UB: 194 c 38 In de eerste, tweede en derde druk, die onder zeggenschap van Van Lennep werden uitgegeven, zijn de Indische plaatsnamen onherkenbaar gemaakt door middel van puntjes. Vierde druk (1875) Aanvraagnummer UB: 162 c 57 In de eerste, door de auteur herziene uitgave, zijn alle plaatsnamen weer voluit geschreven. Derde druk (1871) Aanvraagnummer UB: 194 c 59 Max Havelaar met originele band. 6

7 VITRINE RECHTS Vanwege het feit dat Dekker de vierde en vijfde druk heeft moeten herzien zonder over zijn manuscript te kunnen beschikken, zijn een aantal wijzigingen die door Van Lennep zijn aangebracht nooit hersteld. Een voorbeeld daarvan zijn de kritische vragen over het geloof die Frits, de zoon van koffiemakelaar Droogstoppel, aan dominee Wawelaar stelt. Bij lezing van de eerste druk valt het Dekker op dat deze vragen zijn weggelaten en hij schrijft aan Van Lennep: Maar al de vragen van Frits zie ik niet. Durfde de R. [uitgever De Ruyter] die niet drukken? Er is trouwens niet aan verloren. (Volledige werken X, p. 229) Of Dekker de vragen in de herziene uitgaven bewust heeft weggelaten, of dat hij vergeten is ze weer in te voegen, is onbekend. Feit is wel dat ze in latere uitgaven nooit meer zijn opgenomen, met uitzondering van de editie van Garmt Stuiveling die gebaseerd is op het authentieke manuscript (dus zonder de wijzigingen van Van Lennep). Eerste druk (1860) Aanvraagnummer UB: 194 c 49 De vragen van Frits ontbreken. Vijfde druk (1881) Aanvraagnummer UB: 708 c 14 Ook in de laatste door de auteur herziene uitgave ontbreken de vragen van Frits. 'Nulde druk' (Editie Garmt Stuiveling, 1949) Aanvraagnummer UB: 432 c 97 Omdat de zogenoemde 'nulde druk' gebaseerd is op het authentieke manuscript zijn de vragen van Frits hier wel in opgenomen. De hertaling van de Max Havelaar (2010) Aanvraagnummer UB: [nog niet beschikbaar] Deze Max Havelaar is iets korter dan de oorspronkelijke versie en in modern Nederlands herschreven met respect voor Multatuli s compositie en stijl. Hertaald en bewerkt door Gijsbert van Es. 7

8 De fotomechanische herdruk-editie door W.F. Hermans (1987) Aanvraagnummer UB: In.Ned De herdruk is door Willem Frederik Hermans voorzien van een inleiding en verklarende noten. Hij heeft als uitgangspunt de laatste door Multatuli zelf herziene uitgave gebruikt: de vijfde druk (1881). De historisch-kritische editie door A. Kets-Vree (1992) Aanvraagnummer UB: Tz b 3716 nr. 6 Deze wetenschappelijke editie kwam Annemarie Kets-Vree op veel kritiek van W.F. Hermans te staan. In deel 1 is de tekst van de Max Havelaar opgenomen (gebaseerd op de vijfde druk). Deel twee bevat het notenapparaat en het commentaar. Woord van dank Al het niet-boekmateriaal is afkomstig uit het Nijmeegs Volkenkundig Museum, met dank aan Fer Hoekstra. Dank aan Rob van de Schoor van de afdeling Nederlandse Taal en Cultuur. 8