Van koophuis naar Mongoolse tent De Groene Amsterdammer woensdag 27 maart De nieuwe armoede. Van koophuis naar Mongoolse tent

Transcriptie

1 Van koophuis naar Mongoolse tent De Groene Amsterdammer woensdag 27 maart 2013 De nieuwe armoede Van koophuis naar Mongoolse tent

2 Het aantal mensen met problematische schulden groeit gestaag, ook in de hoogopgeleide middenklasse, die armoede lang beschouwde als iets wat alleen anderen overkomt. Langzamerhand komt er meer openheid en raken mensen de ergste schaamte voorbij. Armoede, in Nederland, in een van de welvarendste landen van het westelijk halfrond? Bestaat dat echt? Je kunt het bijna niet geloven, en vooral: je kunt je er geen concreet beeld

3 van vormen. De enige aanwijsbare arme sloebers die je ooit ziet ruim voorzien van warme mutsen en sjaals, met dank aan het Leger des Heils staan bij de ingang van Albert Heijn met het daklozenkrantje, en wensen je beleefd een prettige dag. Dat zijn geen evidente crepeergevallen, voorzover je dat als toevallige passant kunt beoordelen. En als je eenmaal binnen bent kun je aan de volgeladen karretjes bij de kassa ook niet bepaald afzien dat het crisis is en dat menigeen inmiddels moeite heeft om de eindjes aan elkaar te knopen. Wat moet je je er eigenlijk bij voorstellen, als er in de krant of op tv over de nieuwe armoede wordt gesproken, die vooral slachtoffers maakt in de tot voor kort onaantastbaar gewaande, hoogopgeleide middenklasse? Bijvoorbeeld onder universitair geschoolde jongeren die geen baan kunnen vinden, bij ouderen die hun huis niet kunnen verkopen om hun pensioen aan te vullen, of bij de groeiende schare noodlijdende zzp ers, die al dan niet noodgedwongen ooit voor zichzelf zijn begonnen, daartoe aangemoedigd door de overheid, die alle heil verwachtte van de vrije markt en het particuliere initiatief. In de huiskamer van Sascha Meijer (47) stond in de week voor Kerst een meer dan manshoge spar, die haar vader zelf had uitgestoken bij een kweker, want dan kost zo n indrukwekkende boom maar een paar euro. En dat is een besparing die ertoe doet als je zoals Sascha werkloos bent, van een bijstandsuitkering leeft en voor de wekelijkse boodschappen, min of meer toereikend voor een alleenstaande moeder met drie kinderen, naar de voedselbank moet. Geldgebrek maakt vindingrijk, zoals ze beschrijft in haar boek De nieuwe arme: Blijven lachen in tijden van nood. Maar het maakt tevens schatplichtig, angstig en afhankelijk, wat ze óók beschrijft, vol weerzin over het feit dat ze tegenwoordig overal dankbaar voor schijnt te moeten zijn. Ook voor spullen die ze niet nodig heeft en die ze niet wil gebruiken, zoals sommige levensmiddelen in de kratten van de voedselbank, die volgens het etiket propvol zitten met E-nummers. Haar kinderen lusten namelijk geen E-nummers. Bij wijze van opmaat voor ons gesprek vertel ik meteen dat ik er in financieel opzicht al bijna net zo beroerd voor sta als zij, als oudere freelancer in de voortdurend krimpende markt van de geschreven journalistiek, zodat ik inmiddels uit eigen ervaring weet hoe beschamend het is om terwijl het klamme zweet je uitbreekt bij de kassa van de supermarkt te moeten constateren dat al je pinpasjes geweigerd worden wegens gebrek aan saldo, waarna je je hele karretje weer moet uitladen, voor het front van een smalende caissière en een lange rij ongeduldige klanten achter je. O, aan dat soort gêne ben ik al lang voorbij, verklaart ze luchtig. Je leert je grenzen verleggen, in elk opzicht. In mijn boek geef ik bijvoorbeeld een paar tips voor manieren om gratis en voor niks te voorzien in enige luxe. Zo heb ik tegenwoordig altijd een schaartje in mijn tas, om in het voorbijgaan wat bloemen te knippen uit het plantsoen of uit de tuinen van mensen in de buurt. Geen haan die daarnaar kraait, en als er iemand thuis is vraag ik altijd netjes of het mag. Ik vraag ook wel eens of ik wat tijm of rozemarijn mag plukken, als ik zie

4 dat ze daar een hele bos van in de voortuin hebben staan, en dat vinden ze altijd goed. De schooltuintjes van de kinderen hier in de buurt vormen ook een rijke vindplaats, als je wat uien of peterselie nodig hebt. Daar ga ik wel eens op roof uit. En nog niet zo lang geleden kwam ik ineens op het lumineuze idee om zo nu en dan een paar emmers water te tappen uit de buitenkraan van mijn buurvrouw, die overdag toch naar haar werk is en daar dus nooit iets van zal merken. Dat vertelde ik aan een vriendin, die zich nogal geshockeerd betoonde. Bij haar zou zoiets niet opkomen, zei ze. Maar bij mij dus wel. Ik heb het niet echt gedáán, maar dat ik het überhaupt kon bedenken is veelzeggend genoeg. Geldgebrek verandert je kijk op de basisdingen in het leven. Ik vertel dat ik me de onderscheiden momenten nog kan herinneren waarop het plotseling tot me doordrong dat ik arm begon te worden. Of beter: dat ik dat in feite al wás, terwijl ik het eigenlijk nog niet echt kon geloven. Dat ging schoksgewijs. Toen ik een jaar geleden op een prachtige lentedag naar huis reed bijvoorbeeld, met een fleurige lading nieuwe balkonplantjes uit het tuincentrum op de achterbank van mijn auto, terwijl ik alle raampjes had opengedraaid en met mijn elleboog naar buiten leunde. Zij gelooft in mij, zong André Hazes op de autoradio, en ik zong mee en voelde me gelukkig, totdat ik opeens werd overvallen door het besef dat zulke alledaagse genoegens me binnenkort wel eens afgepakt zouden kunnen worden. Want als ik niet snel een list verzon, moest ik dat autootje waarschijnlijk verkopen, en die potten met bloeiende hortensia s van vijftien euro per stuk kon ik me toen ook al amper veroorloven. Maar het echte realiteitsbesef kwam toch pas een paar maanden later, toen ik voor de tweede keer op rij de huur niet kon betalen en geld moest gaan lenen van een vriendin. Ik besefte meteen dat het goed mis was toen mijn ex, die inmiddels ook werkloos is en van een uitkering leeft, me liet weten dat hij de alimentatie voor de kinderen niet meer kon betalen, zegt Sascha Meijer. Ik heb Nederlands gestudeerd, maar ook vormgeving aan de kunstacademie, en heb in feite altijd mijn brood verdiend als modestyliste bij publieksbladen. Eerst als freelancer, wat aanvankelijk prima ging, tot ik een baan aannam als lifestyleredactrice bij een groot tijdschrift, waar ik na twee jaar zonder opgaaf van redenen pardoes ontslagen werd. Tot overmaat van ramp brak ik toen ook nog mijn enkel, en du moment dat ik die gedwongen rustperiode ging gebruiken om sollicitatiebrieven te schrijven bleken er voor iemand van mijn leeftijd helemaal geen banen meer te zijn. Te oud, te duur. Ik kreeg meestal niet eens antwoord, of zo n obligaat voorgeprogrammeerd briefje in de trant van: tot onze grote spijt enzovoort. Ik was er na mijn ontslag financieel al heel erg op achteruit gegaan, want ik belandde binnen een jaar in de WW, en toen de alimentatie van mijn ex ook nog wegviel 625 euro in de maand bleef er zowat niks over. Jij hebt het over de momenten dat je je opeens wild schrok, omdat je begreep dat het menens werd met dat geldgebrek. Instant paniek. Bij mij sloeg de emotionele ontreddering

5 toe toen mijn kat hier voor de deur werd doodgereden dat was al de derde verongelukte poes in twee jaar tijd! Op dat moment ging het licht uit. Mijn accu was finaal leeg: ik heb nog nooit in mijn leven zo hard gehuild. Want ja, als je toch al labiel bent en veel te verstouwen hebt gekregen, is elke klap en elke nieuwe afwijzing er soms opeens eentje te veel. Mijn huisarts constateerde in die periode dat mijn schildklier niet goed werkte, en raadde me aan om eerst maar eens even rustig tot mezelf te komen. Maar hoe doe je dat, als elke zekerheid je ontvallen is? Toen ben ik maar op de bank gaan liggen om een hele stapel - zelfhulpboeken door te werken, alsof ik mijn eigen psychotherapeut was, want ik was - onderhand veel te ver van mezelf af geraakt. Dat hielp nog ook, althans een beetje, want in de stilte kun je jezelf weer ontmoeten. En bovendien heb ik fantastische ouders die financieel bijspringen en van meet af aan hebben gezegd: jij blijft in dat huis, wat er ook gebeurt! Zonder hun steun kon ik niet in dit koophuis blijven wonen. Al begin ik zo langzamerhand wel te wennen aan het idee dat je ook nog op andere manieren kunt leven dan de manier waarop je het gewend was. Een van mijn vriendinnen heeft bijvoorbeeld een weilandje bij haar huis waar je in geval van nood een caravan zou kunnen neerzetten om in te wonen. Dat lijkt me eigenlijk best gezellig. Dit jaar kunnen we het vijfjarig jubileum van de economische crisis tegemoet zien, en het einde is volgens de meest recente prognoses nog lang niet in zicht. Het aantal mensen met problematische schulden is groot en groeit gestaag. Een op de tien gezinnen (naar schatting ongeveer personen) kampt ermee, en mensen zitten ertegenaan en stoppen het ene gat met het andere. Schulden worden een steeds algemener verschijnsel: burgers hebben een achterstand op de hypotheekbetaling, en deurwaarders leggen jaarlijks zo n vierhonderdduizend keer beslag op loon of toelages. Waarbij nog aangetekend moet worden dat deze zogenaamde risicodebiteuren waarschijnlijk te maken krijgen met een volslagen chaos op financieel gebied, omdat de ene schuldeiser niet weet wat de andere doet. Dat betekent dat er van alle kanten tegelijk aan zo n in het ongerede geraakt gezin wordt getrokken, waarbij de overheid voorop loopt, want overheidsinstanties zoals de belastingdienst en het waterschap mogen naar eigen goeddunken geld van iemands rekening afschrijven zonder dat de rekeninghouder daarmee heeft ingestemd. De gedupeerden raken het financiële overzicht dan al gauw kwijt. In theorie zou hun inkomen niet verder mogen dalen dan de zogenaamde beslagvrije voet negentig procent van het wettelijk minimum inkomen maar in de praktijk komt daar weinig of niets van terecht. Dat constateert Alex Brenninkmeijer, de nationale ombudsman, die in januari van dit jaar scherpe kritiek liet horen op de voorrangspositie bij het innen van schulden die de overheid zich inmiddels heeft toegeëigend, in zijn rapport In het krijt bij de overheid. En hij is de enige niet die alarm slaat, want in 2012 verscheen bij de Hogeschool Utrecht al Paritas Passé, het resultaat van een onderzoek dat in opdracht van de Koninklijke Beroepsorganisatie van Gerechtsdeurwaarders werd ingesteld, waarin eveneens werd gewezen op de benarde positie waarin mensen met langlopende schulden terecht kunnen komen door het eigenmachtige en vaak slecht gecoördineerde optreden van de overheid.

6 Voorheen konden mensen namelijk nog een beetje schuiven met hun geld, en hun eigen prioriteiten bepalen, in volgorde van urgentie. Altijd de huur betalen uiteraard, en gas en licht, want je kunt nu eenmaal niet zonder, en daarna zodra het er weer eventjes af kan zorgvuldig kiezen welk deel van de resterende schulden aan de beurt is. Maar met zo n voorzichtige, gefaseerde aanpak kom je tegenwoordig niet ver meer, aangezien de overheid de vrijheid heeft genomen om daar dwars doorheen te banjeren. Er is dan ook weinig fantasie voor nodig om te bedenken dat de statistische cijfers die ik net noemde nog een geflatteerd beeld geven van de werkelijkheid, want die hebben betrekking op de financiële probleemgevallen die al ergens geregistreerd staan, bijvoorbeeld bij een voedselbank of bij een instantie die zich bezighoudt met schuldhulpverlening. Maar voor een ongeteld aantal anderen geldt dat ze zich nog nét staande kunnen houden, vaak met hulp van familie en/of vrienden die het beter hebben getroffen, en die het moment dat ze de gevreesde gang naar de instanties moeten maken liever nog eventjes voor zich uitschuiven. Hetzij uit schaamte, hetzij omdat ze de weg erheen niet kunnen vinden. Uit onwennigheid, wegens gebrek aan ervaring met de loketten van de sociale dienst. Of soms gewoon uit overmoed, en uit gewoonte, omdat ze denken: ach, hoe erg kan het nou helemaal worden? We zijn tot op heden nog steeds in staat gebleken om onszelf te redden, op eigen kracht, dus dat moet nu toch ook wel weer kunnen lukken. We verzinnen er heus nog wel wat op. Zo heb ik er zelf ook nog heel lang over gedacht, als ik er überhaupt al over na durfde te denken, want geldgebrek is een sluipmoordenaar. Niemand zit van de ene dag op de andere totaal aan de grond: dat gaat met horten en stoten. Ik had bijvoorbeeld al vele jaren een tamelijk safe contract voor twintig uur per week bij een dagblad, totdat mijn wekelijkse column opeens werd wegbezuinigd. Die klap deed weinig voor mijn professionele zelfvertrouwen, maar werd in materieel opzicht verzacht door het feit dat de krant in kwestie altijd WW-premies had ingehouden, zodat ik het nog een jaartje of twee kon uitzingen tot ik de pensioengerechtigde leeftijd zou hebben bereikt en kreeg. Wat bij lange na niet genoeg is als je een appartement huurt in de vrije sector, maar geen nood, want ik had gelukkig nóg een belangrijke opdrachtgever. Totdat ook die bron van inkomsten opdroogde, als gevolg van een bezuinigingsronde. De eerste vlagen van paniek dienden zich aan, maar met lange tussenpozen, want ik beschikte toch nog steeds over enige naamsbekendheid en een veelzijdig sociaal netwerk? Nou dan. Weliswaar werd ik een dagje ouder, om niet te zeggen gewoon oud, maar wat kon nu minder leeftijdsgevoelig zijn dan de vaardigheid om leesbaar te schrijven? Maar zo werkt het helaas niet in de journalistiek, en in de meeste andere creatieve bedrijfstakken ook niet, want daar staat jong gelijk aan interessant en veelbelovend, en word je na je veertigste al met groeiende argwaan bekeken. Daar kwam ik achter en wat toen volgde leek nog het meest op een rouwproces, compleet met alle stadia van dien: ongeloof, ontkenning en ettelijke pogingen om te marchanderen en

7 het op een akkoordje te gooien met het lot. Gevolgd door vlagen van boze opstandigheid, depressie en schaamte en gek genoeg misschien ook door een hardnekkig schuldgevoel. Ja hoor, het is crisis, blablabla en nog zowat, maar niet iedereen wordt daardoor in gelijke mate getroffen. Ik ken genoeg mensen die nog steeds vier keer per jaar op vakantie gaan en zonder met hun ogen te knipperen een paar honderd euro uitgeven aan een nieuwe jurk of een paar designerlaarzen, dus het kan gewoon niet anders of ik moet een paar hopeloos verkeerde carrière-afslagen hebben genomen. Maar waar zat dan toch de fout? Op welk moment had ik wakker moeten worden? Joop Lahaise (56), sinds 2007 directeur en hoofdredacteur van het gedeeltelijk door de Dienst Werk en Inkomen gesponsorde maandblad dat dit jaar 25 jaar bestaat een orgaan dat een stem wil geven aan al diegenen die wat minder vlot mee kunnen komen in de samenleving merkt dagelijks dat hij nu een ander soort lezers aantrekt dan een paar jaar geleden. Ons lezersbestand is veel breder geworden, we krijgen inmiddels feedback van mensen uit de middenklasse, die tot voor kort niet eens wisten wat afkortingen als, WW en betékenden. Dat heeft soms iets kafkaësks, naar hun gevoel, alsof ze opeens in hun eigen meest angstaanjagende nachtmerrie verzeild zijn geraakt. Dat soort mensen beschouwde armoede altijd als iets wat alleen anderen trof luie bijstandstrekkers, werkschuw tuig, migranten, alcoholisten, junks, of anderszins zwak-sociale randfiguren maar moeten nu ineens ervaren dat het henzelf ook kan overkomen, dat het de eigen groep raakt. Hetzelfde geldt uiteraard voor mij. Als ik volgend jaar op straat kom te staan, bijvoorbeeld omdat we financieel niet langer rond kunnen krijgen, kan ik nog zo n indrukwekkende vrachtlading aan journalistieke ervaring en diploma s tot mijn beschikking hebben, maar dat levert mij, als 56-jarige, echt geen nieuwe baan op. Dan val je dus al gauw terug naar bijstandsniveau, en intussen tikt de hypotheek door. Het klinkt een beetje wrang, maar het voordeel van die ontwikkeling is wel dat er meer begrip komt voor de situatie waarin mensen het niet meer redden. Als er in je eigen omgeving klappen beginnen te vallen is het moeilijk vol te houden dat al die pechvogels het aan zichzelf te wijten hebben. En voor degenen die nu door de vloer zakken is het een troost als ze ons blad lezen en merken dat ze bepaald niet de enigen zijn. Langzamerhand komt er wat meer openheid en raken mensen de ergste schaamte gelukkig een beetje voorbij. In mijn eigen kennissenkring overwegend schrijvers, freelance journalisten en andere sappelende zzp ers met een machtig interessant beroep, glamourous zelfs, maar helaas ook behept met een uiterst wisselvallige opdrachtenportefeuille bestaat in ieder geval geen gebrek aan geschikte probleemgevallen die de huidige crisis kunnen illustreren. Neem Peter C. (35), een getalenteerde projectbeheerder bij een internetbedrijf, tweeverdiener en vader van twee dochtertjes, een gelukkig mens, die een paar maanden voor het uitbreken van de crisis besloot om een nieuw en groter huis te kopen in verband met de

8 komst van het tweede kind terwijl hij zijn oude huis in IJburg nog steeds niet had verkocht. Wat vier jaar later nog steeds het geval was, omdat de huizenmarkt reddeloos instortte en de makelaar niet eens gegadigden kon vinden die naar het huis wilden komen kíjken. Dat betekende dus dubbele woonlasten, en het totaalbedrag van de hypotheekschuld bij de bank bedroeg inmiddels maar liefst zeven ton. Hij liet de prijs van het oude huis flink zakken van naar maar dat maakte geen enkel verschil. Er hingen nog tien bordjes Te Koop op de huizen in zijn voormalige straat, en ook daar bestond geen enkele animo voor. Het was uitzichtloos, vertelt hij, we kregen het er stikbenauwd van. Mijn vrouw en ik hadden dat financieel nooit vol kunnen houden als mijn schoonvader toen de hypotheek niet had overgenomen, want er viel gewoon niet tegenop te verdienen. Daarna zaten we overigens nog steeds heel krap, want we moesten wél de gemeentebelasting en de servicekosten betalen, maar godzijdank draaiden we niet op voor de volle mep. Sinds een maand is het huis nu verhuurd, voor een bedrag dat de hypotheekrente bijna dekt, en wij zijn er al met al nog goed vanaf gekomen, met een restschuld van euro die we aan mijn schoonvader terug moeten betalen. Ik voelde me wel enigszins genaaid, want we moesten indertijd van de overheid toch allemaal zo nodig een eigen huis kopen, als investering? Maar du moment dat we daarmee het schip in gingen moest de familie ons komen redden. Het merendeel van zijn vrienden allemaal afgestudeerd heeft het beter aangepakt, vindt hij, want die zijn veiligheidshalve in huurhuizen blijven wonen. Stephan L. (37), vader van twee kinderen en een van de vrienden uit Peters studietijd, heeft inderdaad zo n relatief betaalbare huuretage aangehouden (waar zijn gezin onderhand uit barst, dat dan weer wel), maar is op een andere manier financieel in het slop geraakt. Na zijn afstuderen in de communicatiewetenschappen koos hij ervoor om iets met zijn handen te gaan doen: hij werd meubelontwerper en vervaardigt exclusieve kasten en tafels in zijn eigen werkplaats. Een riskante stap. Ik vond het spannend om dingen te maken waar ik wat van mezelf in kon leggen, iets oorspronkelijks, dat was de uitdaging. En daar was ik aanvankelijk best succesvol in ook. Mijn vader is kunstenaar en die ging s avonds gewoon de straat op en de cafés langs om zijn werk te verkopen. Wat verkopen inhoudt heb ik dus wel geleerd, want als jongetje ging ik vaak met hem mee op zo n kroegentocht. Ik heb overigens nog steeds geen spijt van de keus die ik toen gemaakt heb, want ik vind het geweldig dat ik me in dit vak kan blijven ontwikkelen. Je wórdt namelijk wat je doet, maar dan moet je ook durven en zelf iets ondernemen. En dat het knokken zou worden wist ik uiteraard van tevoren, maar dat ik zó n hard gevecht zou moeten leveren had ik toch niet voorzien. Soms werk ik me echt kapot voor een langlopend project dat uiteindelijk toch niet doorgaat dat moet ik allemaal voorfinancieren! en als de telefoon dan ook nog maandenlang zwijgt slaat de schrik me wel eens om het hart. Mijn afnemers de betere interieurwinkels, meubelfabrikanten hangen bijna allemaal tegen een faillissement aan, of

9 moeten in ieder geval inkrimpen: die bedenken zich dus wel twee keer voordat ze zo n duur, handgemaakt stuk van mij aankopen en in de etalage zetten. Dat snap ik wel. Als de economie niet gauw aantrekt, weet ik echt niet hoe lang ik dit nog ga redden, al kan ik me ook niet voorstellen dat al mijn harde werk van de afgelopen veertien jaar voor niets zou zijn geweest. Sascha Meijer windt zich soms behoorlijk op over het feit dat mensen zoals zij erop aangekeken worden dat ze werkloos thuis zitten en hun levensmiddelen elke week gratis bij de voedselbank halen, want, zoals zij het verwoordt: Mijn ex en ik hebben altijd alles goed gedaan. Precies volgens het boekje! Een praktische studie gekozen na de middelbare school, vervolgens braaf afgestudeerd, een goede baan gezocht en die ook gevonden, getrouwd, drie kinderen gekregen, en een huis in een mooie, groene buitenwijk van Utrecht gekocht. Al die dingen die in een middenklassemilieu ook van ijverige, oppassende kinderen worden verwacht, en dan ineens ben je niks meer waard en word je beschouwd als een sociale parasiet. Een nutteloze kostenpost voor de gemeenschap. Daar kan ik me zo hels kwaad over maken! Alsof het mijn eigen stomme schuld is dat ik hier zit te niksen en dat ik mijn kinderen onderhand een paar pakken melk mee moet geven als ze hun vader gaan opzoeken, zodat die ook weer even voort kan. Ik bedoel: wat hadden we dan wél moeten doen? Of anders? Er is geen mens die je dat kan vertellen. Nadja Jungmann, lector schulden en incasso aan de Hogeschool Utrecht en co-auteur van het al genoemde Paritas Passé, plus het overzichtelijke boekje Schuldenproblematiek, een vraagstuk in transitie, benadrukt dat de huidige situatie er een is van grijstinten: Door de crisis raken er mensen in de problemen die altijd verstandige keuzen maakten. Maar er wordt ook een andere groep zichtbaar. Namelijk degenen die tot voor kort leefden zonder voorbehoud. Die alles wat ze verdienden direct uitgaven en bij een eerste tegenslag daardoor al in financiële problemen komen. Veertig procent van de Nederlanders heeft geen financiële buffer opgebouwd om een tegenvaller te kunnen opvangen. Dat wreekt zich nu, en niet alleen bij de sociale minima maar met name bij een veel grotere groep van mensen die in principe de keuzevrijheid hebben of die althans hebben gehád in de loop van hun werkende leven om zich op een tegenslag voor te bereiden. Is dat gewoon pech of kortzichtigheid en nonchalance? Dat is een legitieme vraag. In de schuldhulpverlening constateren we dat er een grote diversiteit is van aanvragers. Je moet concessies doen op je bestedingspatroon. Helaas is lang niet iedereen die om hulp vraagt bereid om dat te doen. Een auto de deur uit of niet op vakantie is een consequentie die niet iedereen wil nemen. Tegen deze achtergrond besteedt de schuldhulpverlening tegenwoordig nadrukkelijk aandacht aan gedrag. Voorwaarde om voor hulp in aanmerking te komen is dat je bereid bent je tot het maximale in te spannen gedurende een periode van drie jaar. Daar staat tegenover dat schuldeisers je dan een kwijtschelding moeten geven die wel kan oplopen tot tachtig of negentig procent van de aanvankelijke schuld.

10 Die benadering is begrijpelijk, als je je verplaatst in de dilemma s waarmee de schuldhulpverlening te maken heeft. Maar toch hebben die woorden ook iets onwezenlijks, alsof ze zijn neergedwarreld uit een andere wereld, een onbestaanbaar universum van economische abstracties en onaantastbare maar ook enigszins onbarmhartige logica. Want wat er in doorklinkt is niet alleen nuchterheid en gezond verstand, maar ook iets van de zelfgenoegzaamheid waarmee brave burgers, veelal welgestelde dames, op het eind van de negentiende eeuw en ook nog aan het begin van de twintigste, bij het verpauperde industrieproletariaat op huisbezoek gingen, gewapend met een pannetje soep en allerhande adviezen die erop berekend waren om de armen van toen enig verantwoordelijkheidsbesef bij te brengen. Goed protestants-christelijke deugden als reinheid en regelmaat, alcoholabstinentie, en het nut van spaarzaamheid en uitgestelde behoeftenbevrediging. Een beschavingsoffensief wordt dat genoemd door sociologen. Maar of die ietwat neerbuigende aanpak nog steeds spoort met de beleving van een totaal ander soort clientèle, de aanzienlijk mondiger en vele malen beter opgeleide armen van nu, is nog maar helemaal de vraag. Dat onbehaaglijke gevoel van discrepantie, van de kloof tussen de manier waarop de hulpverleners hun taak nog steeds opvatten, educatief, als vanouds, en wat de doelgroep van nu meent te mogen verwachten, dringt zich nogal dwingend aan me op als ik bij Linda van D. (46) over de vloer kom. Want haar werkelijkheid bestaat uit een Mongoolse op een modderige camping, en de vloer wordt gevormd door een zwart plastic grondzeil. Er zijn wel mollige berbers en oosterse tapijten uit de kringloopwinkel overheen gelegd, want Linda is druk bezig om van haar exotische tent een echt huis te maken. Het doek van een traditionele ger hangt over een cirkelvormige constructie van latten en palen en heeft een gat in de nok van het dak, afgesloten door een wiel, waardoor de rook van een houtkachel naar buiten kan. Linda heeft een vierpits kookplaatje gevoed door butagas en er is ook nog plek genoeg voor een grote eettafel en een tweepersoonsbed. Beslist niet ongezellig, vooral als je in aanmerking neemt dat ze hier nog maar sinds januari zit en dat de meeste spullen nog niet eens uitgepakt zijn. Linda vertelt dat ze min of meer op straat kwam te staan toen haar vriend niet de biologische vader van haar kinderen, wel de wettelijke vader van de jongste te kennen gaf dat hij hun relatie wilde beëindigen. Een baan had ze niet op dat moment. Na twintig jaar werkzaam geweest te zijn in de human resources was ze een opleiding gaan volgen op het gebied van levensloopcoaching om op termijn voor zichzelf te kunnen beginnen, maar daar verdiende ze nog niets mee. Na negen maanden vergeefs zoeken en instanties aflopen kwam ze tot de conclusie dat een betaalbaar huis in de vrije sector er voorlopig ook niet in zat. Dat was het begin van een heel nare tijd, zegt ze. Mijn vriend was mede-eigenaar van een florerend technisch tekenbedrijf, maar uitgerekend op het moment dat onze relatie stukging, in 2009, droogden zijn opdrachten op en ik moest mijn studie afbreken, want er

11 speelde al zoveel in mijn leven dat ik dat er toen echt niet bij kon hebben. Mijn hele leven stond op z n kop en ik had geen flauw idee waar ik heen moest. Mijn vriend en ik hadden een huis in Amsterdam, ooit samen gekocht, daarin hebben we na de breuk nog een poosje om beurten gewoond. De kinderen zaten inmiddels elders op school, en daar in de buurt hebben we toen in arren moede maar een caravan met een voorzettent neergezet, op een camping, die gebruikt werd door degene die aan de beurt was om de kinderen onder zijn hoede te nemen. Tot ik van kennissen op onze camping hoorde dat ze een Mongoolse tent op de kop hadden getikt, en dat leek toen van alle opties die er waren of beter gezegd: die er níet waren nog de meest haalbare. Met geleend geld, vijfduizend euro, heb ik toen ook zo n ger laten importeren en begin dit jaar hebben we de tweede opgezet. Sinds vanochtend is er zelfs een koelkast, die een buurman is komen brengen, en ik heb zowaar ook stroom: dat is een ongelooflijke luxe! De kinderen willen hier in ieder geval niet meer weg, want die zijn inmiddels de vrijheid gewend van het bos rondom en de duinen vlakbij. In de zomer staan er natuurlijk nog heel veel meer gezinnen met kinderen op dit terrein dan is het voor de kinderen net alsof ze permanent vakantie hebben. En wat ik het grootste winstpunt vind, is dat ik hier weer iets heb teruggevonden van gemeenschapszin en oprechte zorg voor elkaar: een soort gezamenlijkheid die ik in Amsterdam node miste. Sinds kort heb ik voor drie dagen in de week een baantje bij de plaatselijke bakker, zodat ik na alle stress en hectiek eindelijk weer een beetje tot rust kom. Het bestaan dat ik nu met mijn kinderen leid lijkt misschien primitief, en ik heb heel weinig geld, maar ik heb onderhand wel geleerd dat niet alles draait om materieel bezit: ik heb wel degelijk een rijk leven. Dit is het eerste deel van een serie over nieuwe armoede, die tot stand komt met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten. Heeft u ervaringen die u met Emma Brunt wilt delen, mailt u dan naar groene@groene.nl o.v.v. Nieuwe armoede

12 woensdag 7 augustus 2013 De nieuwe armoede (2) Kwartje wordt dubbeltje Uiteindelijk beland je bij de firma Zuidweg & Partners. Die helpen je met het aanpakken van schulden. De weg daarnaartoe is een intense beproeving. Arm zijn is vooral veel werk, je hebt er zomaar een halve dagtaak bij. door Emma Brunt beeld Dick Tuinder

13 HET IS TEGENWOORDIG elke nacht raak: om een uur of vier het uur van de wolf schrik ik wakker uit benauwde dromen die nog net geen nachtmerries zijn, maar die wel met elkaar gemeen hebben dat ik hopeloos faal. De opdrachten waarvoor ik mezelf in mijn slaap gesteld zie gaan namelijk ver boven mijn macht. Soms moet ik de weg terug vinden naar een hotel in een vreemde stad, terwijl ik me noch de naam van dat hotel noch de naam van de straat die ik zoek kan herinneren. Een doodenkele keer gebeurt me dat zelfs in een Amsterdams decor en is het mijn eigen huis dat ik niet meer kan lokaliseren, wat het gevoel van desoriëntatie volkomen onbegrijpelijk maakt en dus des te angstaanjagender. Andere keren is het een van mijn poezen die ik dringend moet vinden omdat hij de straat op gelopen is en onder een auto dreigt te komen, en steeds als ik hem bijna te pakken heb verdwijnt hij weer om een hoek of duikt opeens een donkere kelder in: een onoverzichtelijk labyrint waarin het weliswaar krioelt van de katten, die allemaal bedrieglijk veel op hem lijken, waardoor de hoop eventjes opleeft, maar zodra ik beter kijk zie ik de verschillen hij is er niet bij. Of ik moet een uitgebreid diner voorschotelen aan een stuk of twintig kieskeurige gasten, ze stromen mijn huis al binnen, met veel gedruis, terwijl ik zegge en schrijve één ei in voorraad heb. Het duurt altijd even voordat die grauwe droomflarden oplossen in het licht van de lamp naast mijn bed, maar opluchting blijft uit, want vervolgens dringt tot me door wat het werkelijke thema is dat door mijn hoofd spookt: de angst dat ik niet aan mijn financiële verplichtingen kan voldoen, en die angst is reëel genoeg. Op slag klaarwakker grijp ik dan naar een pen en begin op de achterkant van een toevallig rondslingerende envelop een reeks sommetjes te maken die zonder uitzondering aantonen dat ik me terecht zorgen maak. Wat ik uiteraard al wist en waar ik niet rustiger laat staan slaperiger van word. Gauw maak ik dus maar weer een nieuwe berekening van mijn inkomsten en uitgaven, waarbij ik mezelf enig wishful thinking toesta en er de honoraria bij optel voor stukken die ik überhaupt nog moet schrijven. Tja, zeggen mijn vriendinnen schamper als ik ze over mijn nachtelijke paniekaanvallen vertel, vier uur in de ochtend is ook echt een uitgelezen tijdstip om de balans op te maken en over naderend onheil te gaan liggen malen, dat is een heel verstandig idee, ga vooral zo door. Of ze beginnen me te

14 onderhouden over het nut van slaappillen en de kalmerende werking van hun eigen favoriete kruidenthee. Maar daar heb ik niks aan, hoe zinnig zo n advies ook klinkt, want op het moment zelf wíl ik helemaal niet slapen. Het enige wat ik dan wil is de problemen tot een oplossing brengen, en wel meteen, door me er acuut uit te denken. Daar bestaat een naam voor in de psychiatrie: hypervigilantie, een vorm van even constante als nutteloze waakzaamheid die het gevolg is van een overmaat aan stress. En dan met name van het soort stress dat je niet kunt reduceren door tot actie over te gaan, omdat je voor de oplossing van het probleem afhankelijk bent van anderen. Van opdrachtgevers bijvoorbeeld, die je zojuist zonder pardon hebben wegbezuinigd, of dat binnenkort nog zullen gáán doen, omdat ze zelf worstelen met teruglopende inkomsten, of met hulpverleningsinstanties, die je precies kunnen vertellen waarom jouw specifieke situatie nu net niet binnen hun competentie valt. Depressieve patiënten kunnen erover meepraten, die draaien eveneens in dit soort mentale kringetjes rond en kunnen daar onmogelijk mee stoppen, ook al weten ze uit ervaring dat malen het er alleen maar erger op maakt. Het is een dwanghandeling. Een psychiater met wie ik bevriend ben, specialist op dit gebied, zegt: Wat je dan doet lijkt misschien op denken maar is het niet, ik noem het rumineren, en dat moet je jezelf afwennen. Zodra je merkt dat de trein in je hoofd weer over het welbekende smalspoor begint te denderen, moet je dat ingesleten traject welbewust onderbreken en er iets anders voor in de plaats stellen. Al ga je maar een boek lezen of midden in de nacht een blokje om lopen met de hond. Lichaamsbeweging, de frisse buitenlucht in, dat is eigenlijk het enige waar je echt wat aan hebt als je door begint te draaien. ACH JA, die stuurlui: ze staan altijd aan wal. En ze roepen van alles naar je, terwijl jij in je lekke bootje voorbij drijft en niet weet welk gat in de bodem je als eerste moet stoppen. Soms lijkt het alsof er niet tegenop valt te hozen. Waar je dan hooguit nog een beetje troost aan kunt ontlenen is dat er steeds meer van die wrakke bootjes op het water verschijnen, je bent waarachtig niet de enige.

15 Mijn financiële situatie als freelance journalist was al een hele poos precair, maar werd pas goed onbeheersbaar toen de belastingdienst een jaar geleden besloot om mijn AOW-uitkering te halveren. Ik was de staatskas nog het een en ander verschuldigd, en dat gaf de inspecteur van dienst het recht om het vloertje uit mijn inkomen te slopen waar ik altijd vast op had gerekend. Zodoende viel ik zelfs mét een klein aanvullend pensioen van de ene maand op de andere terug naar bijstandsniveau, en daar waren mijn huur en mijn andere vaste lasten niet op berekend. Maar het kan altijd nog een graadje erger, zo blijkt als je met andere slachtoffers van de economische crisis gaat praten. Neem bijvoorbeeld het geval van een gerenommeerde en ervaren freelance scenarioschrijfster en documentaire-filmmaker als Marijke Jongbloed (56). In 2009 moest ze opeens met spoed aan een hersentumor geopereerd worden en het hele jaar daarop, plus een deel van 2010, ging heen met de nasleep daarvan: een periode van moeizaam herstel. Na die operatie kon ik een hele tijd niet werken, vertelt ze met een bewonderenswaardig zakelijk gebrek aan zelfbeklag, en dus kwam er ook geen geld meer binnen. En dan gaat het opeens heel hard: uit alle hoeken en gaten komen de schuldeisers te voorschijn. De huisbaas ging dreigen, alles ging tegen me werken. Dat betekende dus in twee opzichten paniek. Mijn lichaam liet het afweten en ik kon mijn brood niet meer verdienen. En in 2011 was het opnieuw mis, toen ben ik weer geopereerd en 33 keer bestraald. Als je films wilt maken zeker in een weinig commerciële branche als de mijne: reportages en documentaires moet je heel veel aan acquisitie doen: een idee ontwikkelen, een script schrijven en op basis daarvan fondsen werven. Je zult onder meer moeten aankloppen bij de omroepen, net zo lang tot je er een vindt die er geld in wil stoppen. Dat vereist Ausdauer en vindingrijkheid: je zult zelf het initiatief moeten nemen. En dat gaat gewoon niet als je doodziek bent. Voor elke zzp er met een creatief beroep die het van wisselende opdrachtgevers moet hebben is dit het worst case scenario. Elke vorm van extra pech nog even afgezien van de crisis en van opdrachtgevers die zelf aan de rand van de afgrond staan kun je er domweg niet bij hebben. En een vangnet van sociale voorzieningen dat je in staat zou moeten stellen om zo n klap op te vangen is er niet of nauwelijks. Je kunt je natuurlijk verzekeren tegen (tijdelijke) arbeidsongeschiktheid, maar voor de meeste freelancers is dat niet haalbaar, want te duur.

16 Marijke Jongbloed zegt: Ik viel terug op de BbZ, de Bijstand voor Zelfstandigen-regeling uit 2004, die voorziet in een maandinkomen van 889 euro. Daarvan moet ik zeshonderd euro per maand zelf verdienen, vraag niet hoe, en dan legt de BbZ er nog eens 229 euro bij. Wel krijg ik natuurlijk huurtoeslag en zorgtoeslag, zodat ik nog net geen armoede hoef te lijden. En het helpt dat ik altijd al vrij sober heb geleefd en vrij vroeg in mijn volwassen leven het talent heb moeten ontwikkelen om van niets iets te maken. De prognose bij het type tumor dat ik heb is dat ik nog een jaar of acht blijf leven, maar met zekerheid is dat nooit te zeggen. Je kunt pech hebben en opeens weg zijn, maar er zijn ook mensen die het nog twintig jaar volhouden. Deze ziekte is een sluipmoordenaar, je weet nooit wanneer hij weer toe zal slaan. De consequentie die ik daaruit trek is niet alleen dat ik dolgraag wil blijven werken, zo lang ik kan, maar ook dat ik elke dag wil leven alsof het mijn laatste is. Gelukkig hoef ik niet te treuren over alles wat ik heb verzuimd en nu niet meer kan betalen, want ik heb in mijn leven al de meest fantastische reizen gemaakt dat hoeft van mij niet meer. Ze wijst op een kast onder de vensterbank die vol staat met keurig geëtiketteerde ordners voor bonnetjes, voor zorgkosten, voor belastingpapieren en zegt: Je moet in de eerste plaats orde scheppen en overzicht krijgen, dat is een leerproces. En het goede nieuws is dat het went. Ik heb een abonnement op de bibliotheek, want een boek lezen is tenslotte ook een reis: niet alles wat het leven de moeite waard maakt is duur. Maar het allerbelangrijkste is volgens mij dat je afleert om voortdurend bang te zijn: je moet zorgen dat je weer rust krijgt in je hoofd.

17 ALS JE TOT de ontdekking komt dat je echt arm dreigt te worden zeker in vergelijking met de betrekkelijk zorgeloze periode die misschien nog niet eens zo ver achter je ligt zinkt dat besef meestal niet meteen in. Je denkt nog een poosje dat het niet zo n vaart zal lopen, en dat er wel weer iets op je pad zal komen dat perspectief biedt. Pas als de uitgaven elke maand opnieuw hoger blijken te zijn dan de inkomsten begint het je te dagen dat het probleem structureel is en dat er echt iets zal moeten veranderen. De ontkenningsfase maakt plaats voor nieuw realisme en dan staan je eigenlijk maar twee strategieën ter beschikking. Je moet aanmerkelijk meer gaan verdienen en een voortvarend acquisitiebeleid voeren en/of je moet je uitgavenpatroon eens kritisch bekijken, om te zien waar je op zou kunnen bezuinigen. De eerste optie is uiteraard het aanlokkelijkst. Zo ben je er in het verleden tenslotte ook altijd in geslaagd om de gaten te dichten, dus je kent het klappen van de zweep: netwerken en potentiële

18 opdrachtgevers bellen en die bestoken met spannende voorstellen. Soms lukt er iets, maar vaker niet dan wel, want de kans is groot dat het niet in de eerste plaats aan jou ligt dat je agenda lege plekken vertoont. In het geval van Marijke Jongbloed is het bijvoorbeeld de wankele positie van de omroepen die ervoor zorgt. Als je het ongeluk hebt om aangewezen te zijn op kranten en tijdschriften zoals ik sta je er ook niet best voor. De digitalisering rukt op en de journalistiek-oude-stijl dreigt een fossiel vakgebied te worden. Helaas, je behoort tot een uitstervende beroepsgroep. Je zult dus plan B uit de kast moeten trekken: bezuinigen. Maar waarop precies, en hoe drastisch? Annemarie Koop (29), woordvoerder, persvoorlichter en marketingadviseur van het Nibud (Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting) weet er alles van. Acquisitie is altijd goed, natuurlijk, daar hebben wij zeker oog voor, maar het belangrijkste is dat je grip krijgt op je geld. Je moet eerst zorgen voor overzicht en inzicht, en op basis daarvan moet je keuzes maken. Wij voorzien overigens niet alleen de mensen die in directe zin door de crisis getroffen zijn van voorlichting en advies, zoals de groeiende groep zzp ers die in moeilijkheden verkeert, maar ook de tussenpersonen en instanties die daarin bemiddelen, zoals de Kamer van Koophandel, de Rabobank, overheidsinstellingen en - woningcorporaties. Daarbij zijn we vooral gericht op preventie: op het voorkómen van financiële - problemen. Wij willen mensen leren hoe ze beter met hun geld kunnen omgaan, bijvoorbeeld door vooruit te kijken en voorbereid te zijn op slechte tijden. Ook, of juist, als alles nog goed gaat. Vier jaar geleden leek de crisis nog ver weg, maar nu begint hij bijna iedereen te raken. Uit recent onderzoek is gebleken dat zeventig procent van alle Nederlanders inmiddels bezuinigt, ook in de midden- en hogere inkomensklassen. Of omdat ze wel moeten, of om erger te voorkomen en nu alvast een buffer op te bouwen. Een groot aantal mensen is zich kennelijk bewust geworden van hun financiële situatie, zegt Koop. Dat zijn er veel meer dan een paar jaar geleden. En de volgorde van de dingen waarop ze dan gaan bezuinigen is: a) luxe artikelen, zoals tablets, computers, hifi en iphones; b) uitgaan; c) buiten de deur eten; d) dure vakanties, en e) kranten en tijdschriften. Die volgorde is een gemiddelde, uiteraard. Mensen met een uitkering bijvoorbeeld gingen waarschijnlijk al niet meer met vakantie of uit eten, dus die zitten al diverse niveaus lager.

19 In het algemeen kun je zeggen dat de meesten ermee beginnen om allerlei producten in de aanbieding te kopen en uitwijken naar een andere supermarkt. Vervolgens gaan ze ertoe over om beduidend minder producten en diensten te kopen, dat geldt voor 75 procent. De derde stap is dat ze kiezen voor minder kwaliteit, of juist voor méér kwaliteit, in de hoop dat ze dan langer met een bepaald product zullen doen. Dan kiest men dus vaak voor het repareren van kapotte gebruiksgoederen in plaats van ze te vervangen. En ten slotte stoppen mensen met het doen van uitgaven in een bepaalde categorie, zoals uitgaan in het weekend of autorijden, vaak met zeer ingrijpende gevolgen voor hun levensstijl. Die stap is het grootst en het pijnlijkst, en die stellen ze dus zo lang mogelijk uit. UIT EIGEN ERVARING ken ik inmiddels al deze fasen in het bezuinigingsproces, en ik weet dat het resultaat aanvankelijk nogal tegenvalt. Want inderdaad, je begint met beknibbelen op die dingen waarvan je in het dagelijks leven toch al weinig plezier had. Je rechtsbijstandsverzekering bijvoorbeeld, zelden van nut; een paar kranten en tijdschriften waar je toch al op uitgekeken was, en de permanente reisverzekering die je niet meer nodig hebt omdat je toch niet naar het buitenland gaat. Je zoekt op internet naar de goedkoopste energieleverancier en vervangt het uitgebreide ziektekostenpakket, met inbegrip van een tandartsvergoeding, door het allereenvoudigste basispakket. Dat vergt nog een hoop gedoe en uitzoekerij, je belt je suf met baliemedewerksters die je langdurig in de wacht zetten, en je rent elke dag van het kastje naar de muur. Want arm zijn is vooral veel werk, je hebt er zomaar een halve dagtaak bij. En wat blijkt aan het eind van dat moeizame traject? Nog steeds blijk je niet meer dan een paar tientjes per maand uitgespaard te hebben. Dat schiet niet op. Sinds een week of twee staat mijn auto te koop op Marktplaats, wat betekent dat ik nu toch echt in de laatste fase terechtgekomen ben die Annemarie Koop (what s in a name) heeft geschetst: het stadium van de pijnlijke ingrepen die de aangenaam nonchalante manier waarop je gewend was te leven en je te bewegen voorgoed zullen veranderen. Die auto blijkt vervolgens een stuk minder waard te zijn dan je had gehoopt, te oordelen naar de biedingen die je krijgt, allemaal ver onder de vraagprijs, zodat je leert om de lat steeds lager te leggen.

20 Maar goed, het hele leerproces dat je doormaakt komt erop neer dat je je verwachtingen bijstelt en dat die goeie ouwe lat je geen enkel houvast meer biedt. Van een kwartje ben je opeens weer een dubbeltje geworden. Het moeilijkste is misschien nog wel dat die abrupte deflatie van de positie in het leven waarop je een soort gewoonterecht meende te hebben verworven, ook je gevoel van eigenwaarde aantast. Eigenlijk geloof je het nog steeds niet, alsof het allemaal maar een spelletje is. Je belt met een medewerkster van de afdeling debiteuren van ING, om uit te leggen dat je de maandelijkse aflossing van je creditcard niet kunt betalen, en omdat het zo gênant is, en ook een beetje absurd, gooi je er een grapje tegenaan. Je zegt: Ik heb tenslotte ook nog twee poezen met een gezonde eetlust en die tonen weinig begrip als ik ze vertel dat de vordering van de bank voor gaat. In de verwachting dat daar toch minstens een beleefd gegrinnik op zal volgen. Maar nee, wat je hoort is een verbouwereerde stilte, gevolgd door de afgemeten mededeling dat ING zich zal beraden op verdere stappen. Het is iedereen diepe, dodelijke ernst, ik ben helaas de enige die het een beetje lachwekkend vindt. Kennelijk schuilt er in de diepste krochten van mijn brein nog steeds een verwend prinsesje, dat stiekem denkt: wat, ik? Dit kan onmogelijk de bedoeling zijn, zo was dat toch niet afgesproken? DIE VERNEDERDE STAAT is overigens niet eens het laatste station dat je misschien zult moeten passeren, want er bestaat ook nog zoiets als de schuldsanering voor mensen die het zonder professionele hulp en bemiddeling echt niet meer trekken. Ben je of was je tot voor kort in loondienst, dan kun je een beroep doen op een schuldhulpinstantie die door de gemeente wordt betaald, maar als zzp er moet je een beroep doen op de landelijke firma Zuidweg Partners. Dan is het natuurlijk wel afgelopen met je financiële autonomie en zul je de regie uit handen moeten geven. Het overkwam Mirjam van Leeuwen (40), toen bleek dat haar zelfstandig gevestigde fysiotherapiepraktijkje het niet zou gaan redden en dat de schulden zich opstapelden. Ik had een praktijkruimte gehuurd in het World Fashion Centre, in de verwachting dat de gestreste kantoormensen die daar werken wel eens geïnteresseerd zouden kunnen zijn in een massage, vooral omdat het mijn specialiteit is om psychosomatische klachten te behandelen. Maar het liep niet. Je moet jezelf zichtbaar maken, en ik vind het eng om plompverloren op bellen te drukken en te zeggen: hier ben ik en ik heb u wat te bieden. Verder dan het ophangen van flyers in de toiletten kwam ik niet.