Bezint eer ge begint

Transcriptie

1 Bezint eer ge begint Een onderzoek naar de voorbedachte raad bij levensdelicten in het nationale en internationale strafrecht door E.J. Fillet LLB (ANR ) scriptie in de strafrechtswetenschappen te verdedigen tegenover de Examencommissie van de Faculteit Rechtsgeleerdheid van de Universiteit van Tilburg (prof. mr. T. Kooijmans en mw. mr. E.E. de Feijter) op maandag 29 augustus 2011 om 15:00 uur

2 2

3 Inhoudsopgave Inhoudsopgave Moord versus doodslag: de voorbedachte raad Inleiding Probleemstelling Plan van aanpak Voorbedachte raad in Nederland Inleiding Voorbedachte raad: een blik op het verleden Germaans strafrecht Lijfstraffelijk wetboek Crimineel Wetboek voor het Koninkrijk Holland Code PØnal Wetboek van Strafrecht Voorbedachte raad: de ontwikkeling naar het heden De elementen van voorbedachte raad Samenvatting Voorbedachte raad in het internationale strafrecht Inleiding Genocide Misdrijven tegen de menselijkheid Oorlogsmisdrijven Tussenconclusie Gevolgen van het internationale recht voor het Nederlandse strafrecht Het complementariteitsbeginsel De wet internationale misdrijven Samenvatting Conclusie Literatuurlijst Kamerstukken...41 Jurisprudentie...41 Wetten en Verdragen World Wide Web

4 1. Moord versus doodslag: de voorbedachte raad 1.1. Inleiding Het verschil tussen moord en doodslag is bij een leek niet of nauwelijks bekend. En evenmin te bevatten. Het zal voor sommigen onbegrijpelijk zijn dat de dader die Jesse Dingemans, de achtjarige scholier uit Hoogerheide, met een keukenmes heeft neergestoken in diens klaslokaal niet levenslang maar slechts 12 jaar gevangenisstraf heeft gekregen. 1 De rechter kan niet in alle levensdelictzaken een veroordeling voor moord uitspreken en wijkt dan vaak uit naar de lichtere equivalent doodslag. Artikel 287 Sr en artikel 289 Sr maken duidelijk waarom: Art. 287 Sr (doodslag) luidt: Hij die opzettelijk een ander van het leven berooft, wordt, als schuldig aan doodslag, gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste vijftien jaren of geldboete van de vijfde categorie. Art. 289 Sr (moord) luidt: Hij die opzettelijk en met voorbedachten rade een ander van het leven berooft, wordt, als schuldig aan moord, gestraft met levenslange gevangenisstraf of tijdelijke van ten hoogste dertig jaren of geldboete van de vijfde categorie. Een vergelijking tussen de delictsomschrijvingen van deze artikelen leert dat voorbedachte raad het onderscheidend criterium vormt tussen moord en doodslag. Anders gezegd, moord is doodslag gepleegd met voorbedachte raad. In het Wetboek van Strafrecht heeft het begrip met voorbedachten rade geen nadere wettelijke omschrijving gekregen terwijl het juist dit bestanddeel is dat moord tot het vermoedelijk ernstigste misdrijf maakt. Het leven van iemand wordt namelijk niet in een opwelling maar weloverwogen door de dader genomen. 2 Het begrip met voorbedachten rade komt voor op verschillende plaatsen in het Wetboek van Strafrecht. In deze scriptie beperk ik mij echter tot art. 289 Sr. 3 In de memorie van toelichting heeft het begrip enige omlijning gekregen: de uitdrukking voorbedachte raad zelf wijst duidelijk aan wat vereist wordt, namelijk een tijdstip van kalm 1 Gerechtshof Arnhem 18 mei 2011, LJN BQ4981. Verdachte is naast 12 jaar gevangenisstraf ook veroordeeld voor tbs met dwangverpleging. 2 Meijer e.a. 2009, p Tijdens het bestuderen van literatuur en rechtspraak ben ik bovendien meerdere schrijfvormen van het begrip tegengekomen. Zo spreekt de wet van met voorbedachten rade, terwijl in de literatuur veelal voorbedachte rade of voorbedachte raad wordt gebruikt. Deze termen hebben dezelfde betekenis en worden in deze scriptie door elkaar gebruikt. 4

5 overleg, van bedaard nadenken d.w.z. het tegenovergestelde van een ogenblikkelijke gemoedsopwelling. 4 De jurisprudentie gebruikt deze of soortgelijke bewoordingen sindsdien voor de bewezenverklaring van het bestanddeel met voorbedachten rade. Er moet, zo lezen we in veel tenlasteleggingen, een moment zijn van kalm beraad en rustig overleg. Dat deze formulering niet behoeft te stroken met de praktijk blijkt uit een arrest van 1975 waarin de Hoge Raad zich losmaakt van de term kalm beraad en rustig overleg en de voorbedachte raad uitlegt als een daad waartoe de verdachte is gekomen terwijl hij in het tijdsverloop tussen het nemen van dat besluit en de uitvoering daarvan heeft nagedacht en zich rekenschap heeft gegeven van de betekenis en de gevolgen van zijn voorgenomen daad. 5 In 2000 beslist de Hoge Raad dat voldoende is dat verdachte tijd heeft gehad zich te beraden op het te nemen of het genomen besluit, zodat de gelegenheid heeft bestaan dat hij over de betekenis en de gevolgen van zijn voorgenomen daad heeft nagedacht en zich daarvan rekenschap heeft gegeven. 6 Enkele seconden bedenktijd kan daarmee al voldoende zijn om voorbedachte raad aan te nemen. 7 Sinds 2005 overweegt de Hoge Raad ten slotte dat de voorbedachte raad ook kan ontstaan tijdens het delict. 8 Ondanks de aanzienlijke leeftijd van het begrip met voorbedachten rade blijft het in de jurisprudentie, zoals we hiervoor zagen, onderhevig aan verandering. Daar is op zich niets mis mee: tijden veranderen en daarmee ook de interpretatie van delictbestanddelen. De ontwikkeling van de voorbedachte raad lijkt echter te zijn verschoven in de richting van een momentopname waarbij een zodanig korte tijd nog toereikend wordt geacht voor het aannemen van de voorbedachte raad dat moord en doodslag als bedoeld in artikel 287 Sr wel erg in elkaars nabijheid komen. Dit doet de vraag rijzen of de voorbedachte raad nog wel geschikt is om als onderscheidend element tussen moord en doodslag te fungeren Probleemstelling In deze scriptie wil ik de ontwikkeling van de voorbedachte raad duiden. Ik heb hiertoe de volgende onderzoeksvraag geformuleerd: Is de rol van de voorbedachte raad als onderscheidend criterium tussen moord en doodslag nog gerechtvaardigd in het licht van de ontwikkeling die het bestanddeel door de jaren heen 4 Kamerstukken II 1878/79, 110, nr. 3 (MvT). 5 HR 6 mei 1975, NJ 1975, HR 27 juni 2000, NJ 2000, 605 (curs. mijnerzijds; EF). 7 HR 7 december 1999, NJ 2000, HR 22 februari 2005, LJN AR5714 (curs. mijnerzijds; EF). 5

6 heeft doorgemaakt in de Nederlandse rechtspraak en van de invulling die het leerstuk heeft gekregen in de internationale strafrechtspleging? 1.3. Plan van aanpak Om dit te kunnen onderzoeken wil ik in hoofdstuk 2 aan de hand van een historische schets vanaf de Germaanse tijd nagaan wat de oorspronkelijke bedoeling van de wetgever is geweest met het bestanddeel met voorbedachten rade in het Wetboek van Strafrecht en welke invulling in de loop der jaren in de Nederlandse rechtspraak aan dit bestanddeel is gegeven. In hoofdstuk 3 wil ik onderzoeken welke uitleg aan het leerstuk van de voorbedachte raad wordt gegeven in de internationale strafrechtspleging, meer in het bijzonder door VN-oorlogstribunalen 9 en het Internationaal Strafhof. Vermoed kan worden dat levensdelicten bij de Tribunalen en het Strafhof een vooraanstaande plaats innemen zodat het waarschijnlijk is dat zich ook daar de rechtsvraag naar het onderscheid tussen levensberoving met en zonder, wat in Nederland wordt aangeduid als, voorbedachte raad heeft voorgedaan. Ten slotte wil ik in hoofdstuk 4 de hedendaagse invulling van het begrip in de Nederlandse rechtspraak afzetten tegen de internationaalstrafrechtelijk georiºnteerde uitleg om te kunnen beoordelen of de voorbedachte raad een prominente rol zou moeten blijven spelen bij de kwalificering van moord en doodslag. 9 Het Joegoslaviº-tribunaal en het Rwanda-tribunaal. 6

7 2. Voorbedachte raad in Nederland 2.1. Inleiding Moord wordt gekenmerkt door de voorbedachte raad. Dit is evenwel niet altijd zo geweest. In dit hoofdstuk ga ik in paragraaf 2.2 op zoek naar wat de wetgever oorspronkelijk voor ogen stond bij het bestanddeel met voorbedachten rade. Daartoe beschrijf ik de ontwikkeling van de voorbedachte raad in het oud vaderlands recht. In paragraaf 2.3 wordt de ontwikkeling in de rechtspraak besproken. In paragraaf 2.4 sluit ik af met een korte samenvatting Voorbedachte raad: een blik op het verleden Germaans strafrecht Het oudste strafrecht, in wat later Nederland werd, waarvan wij enige kennis bezitten is het Germaans strafrecht. 10 In het Germaans strafrecht keek men niet naar de dader om te bepalen of er sprake was van moord of doodslag. Men achtte de daad zelf en de wijze waarop de levensberoving was voltrokken bepalend voor het onderscheid tussen moord en doodslag. Geschiedde de daad openbaar of maakte de dader de levensberoving achteraf bekend, dan was er sprake van doodslag. Maar als de levensberoving heimelijk en dus geniepig was begaan en de daad niet achteraf bekend gemaakt, dan volgde een veroordeling voor moord. 11 De strafbedreiging tegen doodslag was vredeloosheid. Dit openbaarde zich in een uitsluiting van de rechtsgemeenschap met als gevolg dat de doodslager vogelvrij werd en dus door de eerste de beste straffeloos kon worden gedood. In de praktijk werd hem veelal tijd gegund te ontvluchten, zodat het neerkwam op verbanning. 12 De strafbedreiging tegen moord was de doodstraf: mannen kregen het rad en vrouwen werden gestenigd. 13 Een moordenaar kon zijn doodstraf echter ontlopen door het na de daad afleggen van een bekentenis, waardoor het objectief vast te stellen delict zou worden afgedaan als doodslag. De heimelijkheid als criterium voor het onderscheid tussen moord en doodslag heeft ook na het Germaanse tijdperk nog lange tijd de boventoon gevoerd in Nederlandse wet- en regelgeving. Dit veranderde voor het eerst in het ontwerp lijfstraffelijk wetboek. 10 Pompe 1959, p Zie Quintus 1873, p en Heemskerk 1908, p Heemskerk 1908, p. 46. Gewin 1913, p Heemskerk 1908, p

8 Lijfstraffelijk wetboek Het ontwerp lijfstraffelijk wetboek van 1804 is de eerste poging om tot een algemeen Nederlands wetboek van strafrecht te komen. Het werd echter te dogmatisch geacht en heeft nimmer de status van wet gekregen. 14 Desalniettemin is het ontwerp voor dit onderzoek relevant omdat in dit ontwerp de omslag wordt gemaakt van daad naar dader, van objectivering naar subjectivering: van heimelijke doodslag naar voorbedachte raad. Artikel 3 definieert moord namelijk als: eene met voorbedachten raade gepleegde berooving van iemands leven. Ingevolge artikel 4 is het onderscheidend kenmerk van moord het vooroverleg om te doden. In 1807 wordt er een Staatscommissie benoemd die het ontwerp lijfstraffelijk wetboek moet aanpassen. 15 Het ontwerp wordt in zijn geheel op de schop genomen. Voor moord betekent dit een andere invulling van artikel 3: Moord is eene met geleider lage en verraderlijk gepleegde berooving van iemands leven. Artikel 4 komt door de herziening te vervallen en de beoogde omslag van objectivering naar subjectivering, van daad naar dader blijft daarmee uit. Het resultaat van het gewijzigde ontwerp treedt op 1 februari 1809 in werking en draagt als naam het Crimineel Wetboek voor het Koninkrijk Holland Crimineel Wetboek voor het Koninkrijk Holland Het Crimineel Wetboek is het eerste ingevoerde resultaat van de Nederlandse codificatiepogingen op strafrechtelijk gebied. 16 In het wetboek bepaalt artikel 95, conform het eerdere ontwerp lijfstraffelijk wetboek, dat moord is: eene met geleider lage of verraderlijk gepleegde berooving van iemands leven. De delictsomschrijving doet sterk denken aan heimelijkheid als onderscheidend criterium. Classificatie gebeurt ook nu nog steeds aan de hand van de objectieve maatstaven en de 14 Th ne 1873, p Van de Vrugt 1982, p Van de Vrugt 1982, p

9 strafbedreiging voor moord is ingevolge artikel 98 de strop. Doodslag wordt in artikel 121 omschreven: doodslag of manslag is in het algemeen de berooving van iemands leven, gepleegd met opzet om te dooden of te beleedigen, of door merkelijke schuld of onvoorzichtigheid. Doodslag werd over het algemeen ook bedreigd met de doodstraf, en wel met het zwaard. Als de doodslager echter kon aantonen dat hij zijn feit had begaan in drift, door verregaande beledigingen of langdurige tergingen veroorzaakt, kon hij die doodstraf ontlopen. Ingevolge artikel 130 werd in zulke gevallen namelijk lichter gestraft, zonder een passende straf te beschrijven. Het Crimineel Wetboek heeft slechts korte tijd gegolden, namelijk tot de inlijving bij Frankrijk waarbij tevens de Franse Code PØnal in 1811 van toepassing werd verklaard Code PØnal Met de komst van de Code PØnal wordt in ons land voor het eerst echt gebroken met de verraderlijkheid als onderscheidend criterium tussen moord en doodslag. De delicten worden niet langer objectief benaderd. Vanaf nu is hetgeen zich in het hoofd van de dader afspeelde van belang om tot een kwalificatie van moord te komen. Artikel 296 Code PØnal: Tout meurtre commis avec prømøditation ou de guet-apens, est qualificø assassinat. De hinderlaag (guet-apens) is niet relevant voor dit onderzoek en wordt daarom verder buiten beschouwing gelaten. Onder premeditatie wordt verstaan dat enige tijd voor de levensberoving het plan moet zijn opgevat. 18 Artikel 297: La prømøditation consiste dans le dessein formø, avant laction, dattenter la personne dun individu determine, ou meme de celui qui sera trouvø ou rencontrø, quand meme ce dessein serait dependant de quelque circonstance ou de quelque condition. Moord wordt bedreigd met de dood, terwijl voor doodslag (meurtre) de straf wordt gesteld op levenslange dwangarbeid. 19 De dader kon deze straffen voor het eerst in de Nederlandse 17 Heemskerk 1908, p Heemskerk 1908, p Heemskerk 1908, p

10 strafrechtsgeschiedenis moeilijk manipuleren door bijvoorbeeld achteraf het heimelijke karakter van het levensdelict prijs te geven: voor de beoordeling van moord c.q. doodslag werd er namelijk gekeken naar hetgeen zich voor de levensberoving had afgespeeld. Hij kon niets anders dan zijn lot aanvaarden. De Franse bezetting duurt tot november Toch duurt het tot september 1886 voordat de Code PØnal wordt afgeschaft. Hoewel men het er steeds meer over eens is dat de Code PØnal moet worden vervangen door een nationaal wetboek van strafrecht, mislukken de pogingen daartoe telkens. 20 Totdat in 1870 een nieuwe Staatscommissie in het leven wordt geroepen die tot taak krijgt een nieuw wetboek van strafrecht te voor te bereiden. 21 Volgens De Hullu vervangt dit nieuwe nationale wetboek de Code PØnal niet alleen, maar men zet zich daartegen ook af (als tegen een soort bezettersrecht). In zoverre kan dit wetboek als een keer- of beginpunt worden gezien. 22 Zo ook de memorie van toelichting bij het Wetboek van Strafrecht: Eene revisie van den Code PØnal kan niemand wenschen. Wij moeten met het fransche strafwetboek, in zoover het nog geldt (..) voor goed breken. Daarmede is niet gezegd dat niet enkele goede bepalingen en juiste omschrijvingen ook nu nog aan dit wetboek kunnen worden ontleend, maar wel dat men op de grondslagen van dit wetboek nu en in Nederland niet meer kan voortbouwen. 23 Reden dus om langer stil te staan bij de totstandkoming van het wetboek Wetboek van Strafrecht Na vijf jaar lang bijna wekelijks te hebben vergaderd biedt de Staatscommissie op 13 mei 1875 aan de koning een ontwerp aan voor een Wetboek van Strafrecht, vergezeld van de daarbij behorende wetsontwerpen met toelichting. Minister Smidt (minister van ) brengt het wetsontwerp voor de volksvertegenwoordiging. Na kritiek op het ontwerp brengt hij een aantal wijzigingen aan en zo ontstaat het ontwerp Nadat minister Smidt met het gehele kabinet is afgetreden, komt zijn opvolger minister Modderman, na uitvoerig overleg met de commissie van rapporteurs in 1880 met een gewijzigd regeringsontwerp. Het is dit ontwerp dat de minister uiteindelijk door de volksvertegenwoordiging weet te loodsen Van de Vrugt 1982, p Bij Koninklijk Besluit van 28 september 1870, no De Hullu 2009, p Smidt 1891-I, p Van de Vrugt 1982, p

11 De notulen van de Staatscommissie zijn bewaard gebleven en ik zal deze hieronder in paragraaf bespreken omdat zij een belangrijke wijziging ten opzichte van de Code PØnal laten zien. Het zijn bovendien deze notulen geweest die als uitgangspunt dienden voor zowel het originele ontwerp, als het gewijzigde ontwerp van 1879 en het gewijzigd regeringsontwerp van Het is daarom niet van belang om de ontwerpen apart te bespreken. Ik volsta hier met een bespreking van de voor de voorbedachte raad relevante passages, te weten in de memorie van toelichting in paragraaf en in de memorie van antwoord in paragraaf Notulen Staatscommissie De Staatscommissie wordt naar haar voorzitter ook wel de Commissie De Wal genoemd. In de notulen van de commissie kunnen we onder andere de discussie volgen die is gevoerd bij de behandeling van de titel Misdrijven tegen t menschenleven. Uitgangspunt voor de discussie is de in de Code PØnal omschreven premeditatie. 25 Volgens Modderman, toen nog lid der commissie, wordt de voorbedachte raad daar onjuist weergegeven door de uitdrukking dessein formø avant laction 26. Modderman stelt dat aan elke daad van een redelijk wezen een plan vooraf gaat, ook al is het soms door een zeer kleine tijdsruimte van de daad gescheiden. 27 De overige leden van de commissie zijn van mening dat de omschrijving in zijn geheel kan worden geschrapt in het nieuwe ontwerp Wetboek van Strafrecht. Het begrip kan volgens hen vermeden worden doordat uit het begrip met voorbedachten rade zelf zonder nadere omschrijving onmiskenbaar blijkt, dat er een tijdstip moet zijn geweest van bedaard nadenken. 28 Vervolgens draagt de voorzitter de vraag naar de te kiezen definitie van moord en van met voorbedachten rade aan. Alle leden steunen de opvatting dat moord moet worden gekwalificeerd als de opzettelijk en met voorbedachten rade begane doodslag. 29 De voorzitter en Modderman willen voor de definitie van voorbedachte raad echter aansluiten bij het ontwerp Wetboek van 1847, waarin de voorbedachte raad in artikel 3 omschreven is als: het v r de uitvoering beraamd plan om eenen bepaalden persoon, of in het algemeen iemand, te dooden, ook dan wanneer dat plan nog van eenig voorval of omstandigheid is afhankelijk gesteld Zie hiervoor, Vrij vertaald: het plan moet zijn opgevat v r de handeling / daad. 27 Van Dorst e.a Deel I, p Zie ook Kamerstukken II 1878/79, 110, nr. 3 (MvT). 28 Van Dorst e.a Deel I, p Van Dorst e.a Deel I, p Kamerstukken II 1847/48, V, nr

12 De zinsnede een v r de uitvoering beraamd plan moet volgens hen echter worden vervangen door een in koelen bloede beraamd plan. 31 De overige leden kunnen zich niet vinden in dit voorstel. Pols, ook lid der commissie, bestrijdt de uitdrukking in koelen bloede als te onbestemd en meent achter beraamd de woorden of uitgevoerd te moeten toevoegen teneinde ook de veroordeling voor moord te kunnen uitspreken voor de dader die de doodslag wel in hartstocht beraamt maar in koelen bloede uitvoert. 32 Hij benadrukt echter niet op een wijziging van de bepaling te zullen aandringen, omdat hij net zoals de overige leden van de commissie elke definitie van het begrip met voorbedachten rade overbodig acht: Deze uitdrukking is op zich zelve volkomen duidelijk, en geeft ondubbelzinnig te kennen, dat er een plan van doodslag moet beraamd zijn. 33 Uiteindelijk beslist de commissie met meerderheid van stemmen dat er geen nadere definitie van voorbedachte raad in de wet wordt opgenomen. Het wetsartikel voor moord wordt als volgt in het ontwerp omschreven: Hij die opzettelijk en met voorbedachten rade een ander van het leven berooft, wordt, als schuldig aan moord, gestraft met levenslange gevangenisstraf of tijdelijke van ten hoogste twintig jaren Memorie van toelichting In de memorie van toelichting wordt zowel de bedenking van inmiddels minister Modderman als het commentaar van de andere leden op de definiºring van voorbedachte raad overgenomen: Moord is de doodslag met voorbedachten rade begaan. Ten onregte heeft art. 297 C.P. het begrip van voorbedachten rade omschreven door dessein formø avant laction. Immers aan elke opzettelijke daad gaat een dessein vooraf, al zij dit slechts door eene zeer kleine tijdsruimte van de daad gescheiden. De uitdrukking voorbedachte raad zelve, zonder eenige wettelijke omschrijving, wijst duidelijk aan wat vereischt wordt, namelijk een tijdstip van kalm overleg, van bedaard nadenken; het tegenovergestelde van oogenblikkelijke gemoedsopwelling. Overigens is ook hij schuldig aan moord, die het voornemen tot levensberooving wel in zoodanige gemoedsopwelling opvat, maar de daad in koelen bloede uitvoert Van Dorst e.a Deel I, p Van Dorst e.a Deel I, p Van Dorst e.a Deel I, p In het originele regeringsontwerp was opzettelijk weggelaten. De Raad van State achtte opzettelijk en met voorbedachten rade een pleonasme. De redactie werd in het gewijzigde regeringsontwerp weer hersteld, met name om het zelfstandige karakter van moord te accentueren. Zie hierover Heemskerk 1908, p Kamerstukken II 1878/79, 110, nr. 3 (MvT). 12

13 Een toevoeging ten opzichte van de notulen is de zinsnede het tegenovergestelde van oogenblikkelijke gemoedsopwelling. Deze toevoeging doet mijns inziens niet af aan de eerdere uitleg en is toegevoegd om, in tegenstelling tot de Code PØnal waar het plan voldoende was, het moment van nadenken nog eens extra te benadrukken Memorie van antwoord In het Verslag van de Tweede Kamer met regeringsantwoord wordt bij de bespreking van het artikel over moord niet ingegaan op de aantekeningen omtrent de voorbedachte raad. Wel wordt bij het artikel van doodslag de vraag opgeworpen of dit artikel niet met de hoogste straf kan worden bedreigd waardoor moord kan komen te vervallen. De meerderheid van de Commissie van Rapporteurs uit de Tweede Kamer verenigt zich echter met het stelsel van het ontwerp en ziet de voorbedachte raad als een bijzondere kwalificatie waardoor het misdrijf een veel ernstiger karakter aanneemt. Daarnaast benadrukt zij dat de memorie van toelichting volkomen terecht de bijzondere aard van het feit ziet in het tijdsbestek van kalm overleg, van bedaard nadenken, dat aan de moord voorafgaat. 36 Ten slotte stipt de memorie van antwoord het verschil aan tussen doodslag en moord: Het criterium ligt geenszins in de kortere of langere tijdsruimte tusschen besluit en uitvoering, maar in den gemoedstoestand van den dader. Tegenover den voorbedachten raad staat het handelen in impetu, waarbij Łn besluit genomen wordt Łn uitvoering geschiedt gedurende ØØne onafgebroken gemoedsbeweging die het kalm nadenken uitsluit. De tijdsruimte kan eene gewichtige aanwijzing zijn voor het al of niet bestaan van den voorbedachten raad, maar bewijst dien niet per se. Wie, geheel kalm, het besluit neemt om een ander te dooden en het, na eenig overleg, bijna oogenblikkelijk daarna uitvoert, is moordenaar. Wie in drift ontstoken tot het feit besluit en het, zonder nog tot kalmte te zijn teruggekeerd, uitvoert, is doodslager, ook d n als de tijdsruimte tusschen besluit en uitvoering grooter was dan in het eerste geval. 37 Net als in de Code PØnal blijkt de wetgever in het Wetboek van Strafrecht een subjectieve benaderingswijze voor te staan. Van doorslaggevend belang is wat er zich in het hoofd van de dader heeft afgespeeld en in welke gemoedstoestand hij verkeerde toen hij de daad beraamde en uiteindelijk pleegde. De tijdsruimte is het objectieve hulpmiddel om die gedachten te kunnen abstraheren. 36 Smidt 1881-II, p Smidt 1881-II, p

14 Op 3 maart 1881 bereikt het wetboek het Staatsblad. 38 De definitieve inwerkingtreding laat nog op zich wachten tot 1 september Het Wetboek van Strafrecht geldt vandaag de dag nog steeds en behoudens een hogere strafbedreiging 40 is de bepaling van moord in art. 289 Sr al die tijd ongewijzigd gebleven Voorbedachte raad: de ontwikkeling naar het heden Uit de bovenstaande passage in de memorie van toelichting kan een drietal elementen worden gedestilleerd zonder welke van voorbedachte raad geen sprake is: 1. een moment; 2. in kalmte, in rustige gemoedstoestand; 3. overleg, nadenken, beramen. In de volgende paragraaf komen deze elementen aan de orde en de ontwikkeling die ze in de rechtspraak hebben doorgemaakt. Hoewel de elementen apart worden besproken, moeten ze wel steeds in samenhang met elkaar worden gezien. In paragraaf 2.4 sluit ik af met een korte samenvatting van de ontwikkeling van het leerstuk van de voorbedachte raad De elementen van voorbedachte raad Een moment De memorie van toelichting spreekt bij voorbedachte raad over een tijdstip. De definitie van een tijdstip is volgens het woordenboek echter een bepaald punt in de tijd. 41 En voor een punt in de tijd geldt dat daarin van echt (kunnen) nadenken geen sprake is. Dit kan de wetgever niet bedoeld hebben. Bedoeld zal zijn dat er ergens in de tijd een periode is geweest die de verdachte moet hebben benut om na te denken. In de memorie van antwoord is gelukkig gekozen voor een juistere formulering, de tijdsruimte. De tijdsruimte is een objectief vast te stellen criterium. Hoe groot moet echter die tijdsspanne zijn voordat het voldoende is om het eerste criterium van de voorbedachte raad te vervullen? En wanneer moet dat tijdsbestek zich hebben afgespeeld? Deze vragen worden hieronder achtereenvolgens besproken. In 1909 bevestigde de Hoge Raad het tijdsverloop als criterium voor voorbedachte raad: 38 Wet van 3 maart 1881, Stb. 1881, Wet van 15 januari 1886, Stb.1886, De tijdelijke straf die op het delict is gesteld, is enkele jaren geleden verhoogd van 20 naar 30 jaar, zie de Wet herijking strafmaxima van 22 december 2005, Stb. 2006, Aldus Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal. 14

15 dat hoewel in de (kortere of langere) tijdsruimte tusschen besluit en uitvoering niet het criterium ligt in dien zin dat zij het bestaan van moord bewijst, zij toch aanwezig moet zijn voor het aannemen van het bestaan van den voorbedachten raad, voor de bevestigende beantwoording van de vraag of de dader de daad heeft gepleegd, na zich in eene gemoedsstemming welke denken toelaat, rekenschap te hebben gegeven van de beteekenis en de gevolgen daarvan. 42 Hoewel de tijdsruimte an sich het bestaan van voorbedachte raad niet bewijst, zo redeneert de Hoge Raad, moet zij toch aanwezig zijn voor het bestaan ervan. In casu was vast komen te staan dat verdachte het voornemen om zijn vrouw te doden op zondagavond had opgevat. In de loop van maandag had hij zijn plan geconcretiseerd en besloten dat hij haar zou opwachten bij het spoor. Hij is daartoe naar het station gegaan en heeft haar opgewacht. Toen zij niet uit de trein stapte is verdachte naar zijn huis teruggekeerd. Hij is vroeg naar bed gegaan, zodat zijn familie geen argwaan kreeg en hij daarmee bovendien later zijn onschuld zou kunnen aantonen. Na een half uur is hij weer opgestaan en opnieuw naar het station gelopen. Toen hij zijn vrouw daar zag heeft hij zijn plan met succes volbracht. Het was inmiddels maandagnacht. Het tijdsbestek tussen het opvatten van het plan en het ten uitvoer brengen ervan duurde niet korter dan een dag, en stond de voorbedachte raad dus niet in de weg. Uit jurisprudentie van latere datum blijkt dat de voorbedachte raad ook met een korter tijdsbestek kan worden aangenomen. Zo stond in HR 28 juni 1920, NJ 1920, 811 bijvoorbeeld vast dat de periode tussen het plan en de uitvoering een paar uur bedroeg. Dit vormde geen probleem voor het aannemen van voorbedachte raad. In HR 6 mei 1975, NJ 1975, 416 werd de Hoge Raad geconfronteerd met een zaak waarbij de dader uit het leven had willen stappen en daarbij zijn vrouw en kinderen wilde meenemen. Het lot bepaalde anders; uiteindelijk overleed ØØn van de kinderen en de vader werd veroordeeld voor moord. Uit verklaringen van verdachte was vast komen te staan dat de tijdsruimte tussen het besluit en de uitvoering niet langer dan vijf minuten was geweest, en bovendien dat deze gedachte al tweemaal eerder bij verdachte was opgekomen. De Hoge Raad overwoog: dat toch op grond daarvan door het Hof kon worden aangenomen dat de aanslag op het leven van dit kind niet het gevolg is geweest van een ogenblikkelijke gemoedsbeweging van req., maar van enige zij het betrekkelijk korte tijd tevoren door hem daartoe genomen besluit en dat req. in het tijdsverloop tussen het nemen van dat besluit en de uitvoering daarvan heeft nagedacht over en zich rekenschap heeft gegeven van de betekenis en de gevolgen van zijn voorgenomen daad, hetwelk het Hof reden heeft kunnen geven 42 HR 22 maart 1909, W (curs. mijnerzijds; EF). 15

16 om, zonder miskenning van de juiste betekenis van de in art. 289 Sr. voorkomende term met voorbedachten rade, tot de gevolgtrekking te komen dat req. na kalm beraad en rustig overleg heeft gehandeld gelijk is bewezenverklaard. 43 In HR 7 december 1999, NJ 2000, 263 ten slotte diende een zaak waarbij een veroordeling tot moord in stand werd gelaten, terwijl de tijdsspanne van de schietpartij slechts 40 seconden duurde. De voorbedachte raad kon worden afgeleid uit videobeelden van een bewakingscamera. Het tijdsverloop behoeft dus niet erg groot te zijn om daarmee het eerste element van de voorbedachte raad te kunnen aantonen. Dit is in latere arresten nogmaals door de Hoge Raad bevestigd. 44 Een ondergrens is niet gegeven. Uit de rechtspraak blijkt dat vooral van belang is of verdachte in dat tijdsverloop heeft kunnen nadenken. Is dat het geval, dan is daarmee dus ook het eerste criterium een gegeven. Een tweede vraag die zich in de context van het tijdsverloop opdringt is wanneer het moment van bezinning moet hebben plaatsgevonden om als voorwaarde van voorbedachte raad te mogen dienen. De woorden voorbedachte raad en premeditatie doen sterk vermoeden dat het nadenken zich voorafgaand aan de levensberoving moet hebben afgespeeld. De memorie van antwoord en ook de Hoge Raad in 1909 plaatsen de tijdsruimte tussen het besluit tot doden en de uitvoering ervan. Dat is de meest klassieke vorm van voorbedachte raad; de verdachte neemt het besluit om te doden, beraamt zich vervolgens op dat besluit voegt ten slotte de daad bij het woord. Maar er zijn meerdere scenarios denkbaar. Denk aan de verdachte die wikt en weegt over zijn idee alvorens de knoop door te hakken en direct toe te slaan. 45 De wet laat geheel open wanneer het nadenken moet hebben plaatsgevonden. 46 In de lagere rechtspraak zien we de tweede constructie al vaker terug, maar in zijn arrest van HR 27 juni 2000, NJ 2000, 605 plaatst de Hoge Raad deze constructie voor het eerst naast de klassieke vorm van voorbedachte raad: voor de in de toelichting op het middel vervatte stelling dat van voorbedachte raad slechts sprake is als de verdachte zich rekenschap heeft gegeven van de betekenis en de gevolgen van zijn voorgenomen daad, is in zijn algemeenheid geen steun te vinden in het recht. Voldoende is dat verdachte tijd had zich te beraden op het te nemen of het genomen besluit, zodat de gelegenheid heeft bestaan dat hij over de betekenis en de gevolgen van zijn voorgenomen daad heeft nagedacht en zich daarvan rekenschap heeft gegeven HR 6 mei 1975, NJ 1975, 416 (curs. mijnerzijds; EF). 44 Zie bijvoorbeeld HR 11 juni 2002, LJN AE1743 en HR 22 februari 2011, LJN BO Gaarthuis 2009, p Demeersseman 1989, p HR 27 juni 2000, NJ 2000, 605 (curs. mijnerzijds; EF). 16

17 Deze definitie is sindsdien vaste jurisprudentie. 48 Voor de invulling van de tijdsruimte als onderdeel van de voorbedachte raad is het aldus voldoende dat er enig tijdsverloop is geweest, zodat er gelegenheid heeft bestaan dat verdachte kon nadenken over zijn voorgenomen daad. Of dat tijdsverloop bestond voorafgaand aan het besluit, tijdens het besluit of zich afspeelde tussen het besluit en de uitvoering in, is verder niet van belang. Maar de ontwikkeling gaat verder. De hierboven geformuleerde rechtsregel uit 2000 werd in de spraakmakende Deventer moordzaak in HR 22 februari 2005, LJN AR5714 door het hof aangegrepen om de voorbedachte raad te bewijzen. Naar het oordeel van het hof volgde de voorbedachte raad uit de wijze waarop het delict is gepleegd: Het slachtoffer is immers op verschillende wijzen verwurging, steken met een scherp voorwerp, mechanisch samendrukkend geweld en op verschillende plaatsen hals, diverse plaatsen op de borst verwond. De verdachte moet zich ofwel tevoren van een steekvoorwerp hebben voorzien ofwel dit steekvoorwerp in de woning van het slachtoffer erbij gepakt hebben. Toen het slachtoffer al op de grond lag is zij meermalen in de borst gestoken. Uit het voorgaande blijkt dat de dader doelbewust heeft gehandeld en dat hij voorafgaande aan en gedurende het toebrengen van de verwondingen die de dood van het slachtoffer verklaren tijd gehad zich te beraden op het te nemen of het genomen besluit, zodat de gelegenheid heeft bestaan dat hij over de betekenis en de gevolgen van zijn voorgenomen daad heeft nagedacht en zich daarvan rekenschap heeft gegeven. 49 De Hoge Raad oordeelde dat het oordeel van het hof dat de verdachte heeft gehandeld met voorbedachte raad niet getuigt van een onjuiste rechtsopvatting. Met deze uitspraak lijkt het tijdscriterium nog verder te zijn verruimd: als verdachte geen (of niet voldoende) tijd had om zich voorafgaand aan de uitvoering van zijn daad te beraden, maar de uitvoeringshandeling zelf neemt ook enige tijd in beslag, dan zelfs kan de eerste voorwaarde voor voorbedachte raad worden vervuld. Een greep uit de rechtsontwikkeling leert ons dat het eerste criterium van voorbedachte raad, de tijdsruimte, de voorbedachte raad niet snel in de weg zal staan. Het is een objectieve maatstaf die weinig problemen oplevert. Als blijkt dat 40 seconden genoeg is om aan de andere twee criteria, nadenken en dat in kalmte, te kunnen voldoen dan is daarmee de voorbedachte raad gegeven. Die tijdsruimte hoeft bovendien niet per se tussen het besluit om te doden en de uitvoering daarvan 48 HR 11 juni 2002, LJN AE1743, HR 30 juni 2009, LJN BI4070, HR 11 januari 2011, LJN BO Te kennen via HR 22 februari 2005, LJN AR

18 te zijn gelegen. Voor het criterium is enig tijdsverloop voldoende, zelfs als deze zich (ten dele) tijdens de daad afspeelt. Alleen in de gevallen waarin (ØØn van de twee) andere voorwaarden niet zijn vervuld zal voorbedachte raad niet aan de orde zijn In kalmte, in rustige gemoedstoestand De kalme, rustige gemoedstoestand is de tweede voorwaarde voor de voorbedachte raad. Naast een moment van bezinning moet de dader het ingevolge de wetsgeschiedenis vooral ook hebben doorgemaakt in een staat van kalmte en rust. Dit lijkt een utopie. Hoe kalm zal immers de persoon zijn die een besluit neemt over andermans leven? En wat wordt er verstaan onder kalmte? Door dit element lijkt de voorbedachte raad gereserveerd te worden voor die uitzonderlijke gevallen waarin de moord in koelen bloede is gepleegd. En ook dan is het mijns inziens de vraag of er geen emoties in het spel zijn die de voorbedachte raad in de weg zouden kunnen staan. Hoe heeft de rechtspraak dit criterium benaderd? In het eerder genoemde arrest uit 1909 heeft de Hoge Raad zich, naast de bevestiging van een benodigd tijdsbestek, tevens uitgelaten over het tweede criterium van de voorbedachte raad: de dader de daad heeft gepleegd, na zich in eene gemoedsstemming welke nadenken toelaat, rekenschap te hebben gegeven van de beteekenis en de gevolgen daarvan. 50 Kalmte en rust zijn door de Hoge Raad geformuleerd in termen van de gemoedsstemming van de dader. Als deze gemoedstoestand geen nadenken toelaat, dan kan voorbedachte raad in deze benadering niet aan de orde zijn. Maar als de verdachte wel kan nadenken, is daarmee dan de tweede voorwaarde ook automatisch vervuld? De Hoge Raad geeft in het arrest geen antwoord op de vraag wanneer verdachte in een staat verkeert waarin nadenken toegelaten wordt. Een mogelijk antwoord zou zijn dat een dergelijke toestand alleen bestaat als verdachte in koelen bloede handelt. Uit zijn arrest van HR 2 december 1940, NJ 1941, 293 blijkt echter dat de Hoge Raad een dergelijke stemming niet eist. 51 Een mooi voorbeeld wordt tevens gevormd door een uitspraak van het gerechtshof te Amsterdam 19 november 1942, NJ 1943, 479: Dat het Hof voorbedachten raad aanwezig acht, ofschoon het Hof tevens de overtuiging heeft verkregen, dat verdachte gehandeld heeft in een toestand van zenuwoverspanning en verwarring van gevoelens, teweeg gebracht door de vernietiging van zijn huwelijksleven, de ophanden zijnde echtscheiding en het 50 HR 22 maart 1909, W (curs. mijnerzijds; EF). 51 HR 2 december 1940, NJ 1941,

19 vooruitzicht, dat zijn vrouw en B. daarna in het huwelijk zouden treden; dat een dergelijke gemoedstoestand włl uitsluit, dat gehandeld zou zijn in koelen bloede, doch n et uitsluit het in kalm beraad en rustig overleg beramen en ten uitvoer brengen van het plan een ander van het leven te beroven; dat deze beide begrippen elkaar niet dekken; dat het kalm beraad en rustig overleg, vereischt voor voorbedachten raad, veeleer gezien moet worden in tegenstelling tot handelen in een oogenblikkelijke opwelling van drift of hartstocht, die den dader als het ware onvoorbereid vindt en hem brengt tot de onmiddellijk gevolgde daad. 52 Ook in een toestand van verwarde emoties kan de gemoedsstemming van de dader dus nadenken toelaten. Met deze wetenschap zouden we ons beter de vraag kunnen stellen wanneer er gøøn sprake is van een stemming die nadenken toelaat. Het antwoord op die vraag is al in de memorie van toelichting bij het Wetboek van Strafrecht gegeven; als de daad het gevolg is geweest van een ogenblikkelijke gemoedsopwelling. In het hiervoor genoemde arrest uit 1975 verwees ook de Hoge Raad naar deze gemoedsopwelling. 53 Vanaf dat moment heeft de jurisprudentie definitief gebroken met rust en kalmte als subjectief criterium voor de voorbedachte raad; als de daad niet het gevolg is geweest van een ogenblikkelijke gemoedsopwelling, is het tweede criterium bij de voorbedachte raad in deze benadering vervuld. 54 Het criterium is bovendien geobjectiveerd: het al dan niet bestaan van een ogenblikkelijke gemoedsopwelling kan door de rechter worden afgeleid uit feiten en omstandigheden. Het treffen van voorbereidingshandelingen speelt in die beoordeling mee. Een mooi voorbeeld wordt gevormd door HR 25 januari 2000, NJ 2000, 280. De casus was als volgt. Verdachte wist niet dat hij belaagd zou worden, althans niet in die bewuste nacht. Hij wist dat hij door de politie werd gezocht maar had geen weet van het arrestatieteam dat zijn huis binnendrong. Op het moment dat verdachte door lawaai werd gewekt haalde hij zijn doorgeladen pistool uit een la onder zijn bed en maakte het schietklaar. Daarna is hij bovenaan de trap gaan staan en vanuit die positie heeft hij het latere slachtoffer beschoten. De tijd die verstreek tussen het binnendringen door het arrestatieteam en het neerschieten van het slachtoffer is kort geweest. Het hof veroordeelde verdachte voor moord. De Hoge Raad overwoog hieromtrent: Het Hof heeft vastgesteld dat de verdachte wist dat hij door de politie werd gezocht, dat hij rekening heeft gehouden met mogelijke acties tegen zijn huis en zijn persoon, dat hij tevoren al had besloten dat hij zou handelen zoals hij heeft gedaan als hij belaagd zou worden en dat hij tijdens zijn slaap een nagenoeg schietklaar wapen onder zijn directe bereik hield. Het oordeel van het Hof dat deze voorgeschiedenis in aanmerking genomen de verdachte, die 52 Hof Amsterdam 19 november 1942, NJ 1943, HR 6 mei 1975, NJ 1975, HR 10 januari 2006, LJN AU7125, HR 4 april 2006, LJN AU9428, HR 22 februari 2011, LJN BO

20 - wordt gewekt door het lawaai dat met het binnentreden door het arrestatieteam van de politie gepaard ging; - in een reflex zijn wapen grijpt en voorzover nog nodig - in enkele seconden schietklaar maakt; - daarna naar de trap, die toegang geeft tot zijn woning, loopt; - daar vervolgens blijft staan wachten; - schiet zodra hij beneden aan de trap iemand ziet, de aan de gevolgen van dit schot overleden persoon, die [slachtoffer] was genaamd, met voorbedachten rade van het leven heeft beroofd en dat dit handelen niet werd bepaald door een ogenblikkelijke gemoedsopwelling, geeft geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en is niet onbegrijpelijk. 55 Ook als de uitvoeringshandelingen langere tijd in beslag nemen, kan dit door de rechter als aanknopingspunt worden gebruikt dat verdachte niet in een ogenblikkelijke gemoedsopwelling heeft gehandeld. Dit was aan de orde in HR 8 september 2009, NJ 2009,423. De casus is als volgt. Verdachte is door het hof veroordeeld tot moord omdat hij zijn vrouw zou hebben verdronken. Het hof was van oordeel dat: de levensberoving van het slachtoffer niet het gevolg is geweest van een onmiddellijke gemoedsbeweging, doch dat verdachte tijd en gelegenheid heeft gehad zich op dit voornemen te bezinnen. Verdachte heeft immers het slachtoffer onder water gebracht, vervolgens met haar hoofd in de modder gebracht en gehouden en bewerkstelligd dat zij in levenloze toestand raakte. Inherent aan deze handelingen is dat daarmee, naar de ervaringsregels leren, geruime tijd gepaard moet zijn gegaan, in elk geval voldoende tijd waarin verdachte zich had kunnen bezinnen en het nodige had kunnen verrichten om op zijn voornemen terug te komen, zoals zijn handelingen staken, zonodig daarna hulp te verlenen of hulp in te roepen. Verdachte heeft dit nagelaten. Ook de voorbedachte raad is daarmee bewezen. 56 De Hoge Raad overwoog: Het Hof heeft blijkens hetgeen hiervoor is weergegeven, geoordeeld dat de levensberoving van het slachtoffer niet het gevolg is geweest van een onmiddellijke gemoedsbeweging, doch dat verdachte tijd en gelegenheid heeft gehad zich op dit voornemen te bezinnen. Blijkens deze overweging heeft het Hof de onder 2.3. weergegeven maatstaf niet miskend, zodat zijn oordeel niet van een onjuiste rechtsopvatting getuigt. 57 Door de rechtsontwikkeling van de verschillende elementen lijkt het leerstuk van de voorbedachte raad steeds verder weg te drijven van de oorspronkelijk de wetgever voor ogen 55 HR 25 januari 2000, NJ 2000, Te kennen via HR 8 september 2009, LJN BI HR 8 september 2009, NJ 2009,

21 staande subjectieve benadering. Naast de objectieve tijdsruimte waaraan bovendien geen bijzondere eisen worden gesteld, wordt thans ook het tweede vereiste voor voorbedachte raad geobjectiveerd en dankzij de invulling van de Hoge Raad verruimt de toepassing van voorbedachte raad tevens. Het derde, van oorsprong subjectieve, criterium heeft zich in de rechtspraak ook verder ontwikkeld. Hoe deze ontwikkeling valt te duiden komt hieronder ter sprake Overleggen, nadenken, beramen Het met zichzelf overleggen of beramen van het plan is al bij de bespreking hierboven van de totstandkoming van het Wetboek van Strafrecht aan de orde gekomen. Hiermee onderscheidt het Wetboek zich van de Franse Code PØnal waar slechts vereist was dat het plan zich voorafgaand aan de daad in het hoofd van de dader heeft gevormd. Wanneer is dit echter niet het geval? Ook een opwelling om iemands leven af te nemen wordt gevormd door een plan, al zal de tijdsspanne tussen het plan en het begin van de uitvoering soms niet langer zijn dan een fractie van een seconde. Voorbedachte raad bij artikel 289 Sr verlangt daarom dat de dader over zijn plan heeft nagedacht. Dat hij een moment heeft gehad om tot bezinning te komen. Want dat maakt moord zoveel ernstiger dan doodslag, het feit dat de dader in relatieve kalmte heeft nagedacht over zijn plan om iemand te doden en, eventueel na het tegen elkaar afwegen van de voors en tegens, t ch heeft volhard. 58 Maar waarover moet de verdachte dan hebben nagedacht; wanneer is beramen toereikend om als voorwaarde van voorbedachte raad te mogen fungeren? Bij de totstandkoming van het Wetboek van Strafrecht is deze vraag niet aan de orde gekomen. In het eerder besproken arrest van 1909 heeft de Hoge Raad zich wel uitgelaten over het bezinningscriterium en bepaald dat nadenken moet worden uitgelegd als het zich rekenschap geven van de betekenis van zijn daad en de gevolgen daarvan. Deze uitleg vormt sindsdien een vast onderdeel bij de voorbedachte raad in rechtspraak. 59 Of een verdachte zich daadwerkelijk rekenschap heeft gegeven van die betekenis en de gevolgen is natuurlijk moeilijk te bewijzen. Het is een subjectieve eis en niet altijd zal verdachte toegeven dat hij heeft nagedacht. In HR 27 juni 2000, NJ 2000, 605 kwam dit nadrukkelijk aan de orde. In cassatie werd geklaagd dat de voorbedachte raad niet uit de bewijsmiddelen kon worden afgeleid, omdat nergens bleek dat verdachte zich daadwerkelijk rekenschap had gegeven van de betekenis en de gevolgen van zijn voorgenomen daad. De Hoge Raad overwoog het volgende: 58 Gaarthuis 2009, p Zo ook de meerderheid van de Commissie in de Tweede Kamer. Smidt II 1881, p HR 2 december 1940, NJ 1941, 293. HR 6 mei 1975, NJ 1975, 416. HR 25 januari 2000, NJ 2000,

22 Voor de in de toelichting op het middel vervatte stelling dat van voorbedachte raad slechts sprake is als de verdachte zich rekenschap heeft gegeven van de betekenis en de gevolgen van zijn voorgenomen daad, is in zijn algemeenheid geen steun te vinden in het recht. Voldoende is dat verdachte tijd had zich te beraden op het te nemen of het genomen besluit, zodat de gelegenheid heeft bestaan dat hij over de betekenis en de gevolgen van zijn voorgenomen daad heeft nagedacht en zich daarvan rekenschap heeft gegeven. 60 Deze rechtsregel is sindsdien vaste jurisprudentie. 61 Niet langer is vereist dat komt vast te staan dat verdachte over zijn daad heeft nagedacht, ook de verdachte die dat niet heeft gedaan terwijl hij daartoe wel de gelegenheid had kan mits voldaan aan alle voorwaarden voorbedachte raad worden toegerekend. Met deze rechtsregel is dus ook de objectivering van het derde criterium van voorbedachte raad, het nadenken, een feit en daarmee tevens het bereik van het bestanddeel verruimd Samenvatting Het onderscheid tussen moord en doodslag gaat ver terug. De historie laat zien dat het onderscheid vroeger was gelegen in de daad zelf; was deze heimelijk gepleegd dan volgde veroordeling voor moord. Maar als de dader de daad achteraf bekend maakte verviel daarmee het heimelijke karakter en werd hij veroordeeld voor doodslag. Met de komst van de Code PØnal en de introductie van premeditation wijzigde het stelsel van moord en doodslag. Niet meer van doorslaggevend belang was het heimelijke karakter van de daad, vanaf nu keek men naar de dader om te beoordelen of er sprake was van moord of doodslag. Bij de totstandkoming van het Wetboek van Strafrecht werd deze zienswijze overgenomen en premeditation werd vervangen door voorbedachte raad. Men heeft zich nog de vraag gesteld of het onderscheid tussen moord en doodslag niet beter kon worden afgeschaft maar die vraag werd negatief beantwoord; voorbedachte raad zag men als een bijzondere kwalificatie waardoor het misdrijf een veel ernstiger karakter aanneemt en de bijzondere aard van het feit zag men in het tijdsbestek van kalm overleg, van bedaard nadenken, dat aan de moord voorafgaat. 62 In de loop der jaren is voorbedachte raad verder uitgewerkt in de jurisprudentie en dat heeft geresulteerd in de vraag of verdachte tijd heeft gehad om zich te beraden op het te nemen of het genomen besluit, zodat de gelegenheid heeft bestaan dat hij over de betekenis en de gevolgen van 60 HR 27 juni 2000, NJ 2000, 605 (curs. mijnerzijds; EF). 61 HR 11 juni 2002, LJN AE1743, HR 4 april 2006, LJN AU9428, HR 30 juni 2009, LJN BI4070 en HR 8 september 2009, NJ 2009, Smidt 1881-II, p

23 zijn voorgenomen daad heeft nagedacht en zich daarvan rekenschap heeft gegeven. 63 Die tijdsspanne kan heel kort zijn, zo bleek in paragraaf In paragraaf bleek dat de gelegenheid wordt ingelezen in het tijdsbestek, tenzij de daad het gevolg was van een ogenblikkelijke gemoedsopwelling. Wanneer dat het geval is, wordt door de rechter afgeleid uit feiten en omstandigheden. Het treffen van voorbereidingshandelingen speelt in die beoordeling mee alsmede de duur van de uitvoeringshandelingen voordat het slachtoffer kwam te overlijden. In paragraaf zagen we dat het voornemen van de dader voor een deel naar de achtergrond is verschoven omdat niet alleen de dader die over zijn daad heeft nagedacht onder het bereik van voorbedachte raad valt, maar ook de dader die niet heeft nagedacht terwijl hij daartoe wel in staat was. 63 HR 8 september 2009, NJ 2009, 423, HR 11 januari 2011, LJN BO5354, HR 22 februari 2011, LJN BO

24 3. Voorbedachte raad in het internationale strafrecht 3.1. Inleiding De Tweede Wereldoorlog en de gewapende conflicten in onder andere voormalig Joegoslaviº en Rwanda hebben het besef doen ontstaan dat bepaalde misdaden dermate gruwelijk zijn dat de verantwoordelijken nergens ter wereld aan berechting en bestraffing zouden moeten kunnen ontkomen. 64 Dit heeft geleid tot de ontwikkeling van internationale misdaadbestrijding: begin 1993 werd op initiatief van de VN-Veiligheidsraad het Joegoslaviº-Tribunaal (verder te noemen: ICTY 65 ) opgericht en naar aanleiding van de gruwelen in Rwanda besloot de Veiligheidsraad een jaar later tot de oprichting van het Rwanda-Tribunaal (verder te noemen: ICTR 66 ). De twee ad hoc Tribunalen hebben tot taak het berechten van de daders van oorlogsmisdrijven, genocide en misdrijven tegen de menselijkheid, begaan in het voormalige Joegoslaviº en in Rwanda. 67 Maar hier bleef het niet bij. In 1998 werd in Rome overeenstemming bereikt over het instellen van een permanent internationaal strafhof. Het vormt het sluitstuk van de internationale strafrechtsontwikkeling. In de preambule van het Statuut van Rome inzake het Internationaal Strafhof (verder te noemen: Statuut Internationaal Strafhof) wordt pakkend omschreven waarom een permanent strafhof noodzakelijk is. In het kort komt het er op neer dat de ernstigste misdrijven, die een gevaar vormen voor de vrede, de veiligheid en het welzijn van de wereld, niet ongestraft dienen te blijven en dat een doeltreffende vervolging verzekerd dient te worden door het versterken van de internationale samenwerking. 68 Het Hof heeft rechtsmacht met betrekking tot misdrijven die zijn begaan na 1 juli De rechtsmacht is beperkt tot de meest ernstige misdrijven die de internationale gemeenschap in haar geheel aangaan, zo lezen we in artikel 5 Statuut Internationaal Strafhof. In die bepaling worden limitatief opgesomd: a) het misdrijf genocide; b) misdrijven tegen de menselijkheid; c) oorlogsmisdrijven; d) het misdrijf agressie. 64 Van Sliedregt e.a. 2008, p International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 66 International Criminal Tribunal for Rwanda. 67 Swart 2000, p Statuut van Rome inzake het Internationaal Strafhof, Trb. 2000, Dit was de eerste dag van de maand na de zestigste toetreding van een staat, zie art. 126 Statuut Internationaal Strafhof. 24