Toespraak van Jaap Smit, commissaris van de Koning in Zuid- Holland, bij de provinciale dodenherdenking, Den Haag, 4 mei 2018

Transcriptie

1 Toespraak van Jaap Smit, commissaris van de Koning in Zuid- Holland, bij de provinciale dodenherdenking, Den Haag, 4 mei 2018 Dames en heren, Hartelijk welkom in het provinciehuis. Goed dat u hier bent op deze belangrijke dag. Het is vandaag 4 mei, de dag waarop wij in Nederland en ook hier in het provinciehuis de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog en oorlogssituaties en vredesmissies nadien herdenken. Wij staan stil bij de kwetsbaarheid van vrede en vrijheid. Op vele plekken in de wereld zijn vrede, veiligheid en vrijheid in gevaar of bestaan ze zelfs niet. Sinds 1945 is het nog nooit overal op aarde vrede geweest; altijd was en is er wel ergens een gewelddadig conflict of een oorlog aan de gang. In Nederland gelukkig niet. Wij leven sinds de Tweede Wereldoorlog in vrede. Hier kunnen mensen vrij zijn. Hier zijn we zelfs zo vrij dat het soms vanzelfsprekend lijkt te worden. Op 4 mei, de dag van herdenken, worden we echter weer met de neus op de feiten gedrukt. Af en toe terugkijken in de geschiedenis is belangrijk. Vrijheid en vrede zijn niet vanzelfsprekend. Nu er steeds minder mensen zijn die zelf de jaren van bezetting hebben meegemaakt, neemt het belang van de verhalen uit die tijd almaar toe. Om de vrijheid te kunnen vieren, wat we morgen op 5 mei gaan doen, moeten we namelijk waakzaam blijven en bij de les. En daar dragen verhalen uit de bezettingstijd aan bij. Verhalen over mensen zoals u en ik, werkend voor en in de provincie Zuid-Holland. Ik heb u twee jaar geleden verteld over het Statenlid Louis de Visser, die, omdat hij communist was, van de straat werd geplukt en als Duitse gevangene omkwam. Vorig jaar stond het tragische verhaal van provincieambtenaar Henri Alter centraal. 1

2 Hij was van joodse afkomst en alleen om die reden is hij door de bezetters opgepakt en met zijn hele gezin in de gaskamers van Sobibor vermoord. Bij de herdenking vandaag gaat het over gedeputeerde Timotheus Josephus Verschuur. Hij komt in de oorlogsjaren in verzet tegen de Duitse autoriteiten, wordt gearresteerd en op verschillende plaatsen in Nederland en Duitsland opgesloten. Verschuur overleeft de oorlog niet en daarom staat ook zijn naam op ons monument hier in de hal van het provinciehuis. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei zet dit jaar bij herdenkingen en vieringen, in musea en bij educatie het verzet centraal. Het gaat daarbij om verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog en om de inspiratie die het ons nu nog biedt. Ik vertel u daarom het verhaal van Timotheus Verschuur. Zijn geschiedenis van geweldloos verzet is een illustratie van de kwetsbaarheid van onze vrijheid en het gevaar van staatsterreur. En hopelijk een bron van inspiratie. Timotheus Verschuur wordt in Utrecht geboren op 18 maart In die stad rondt hij eerst het gymnasium en daarna een studie rechtswetenschappen af. In 1910, hij is dan 24, promoveert Verschuur, waarna hij in de journalistiek terecht komt. Zijn eerste werkgever is De Maasbode, in die tijd een toonaangevend en landelijk katholiek dagblad. Daar voelt hij zich thuis, niet alleen, omdat hij een vroom katholiek is, maar ook omdat de krant veel aandacht besteedt aan economische en sociale vraagstukken. Verschuur wordt parlementair verslaggever en schrijft onder andere over sociale hervormingen en de vakbeweging. In 1919 wordt hij - niet verwonderlijk gezien zijn belangstelling voor sociale vraagstukken - voorzitter van één van de toen net opgerichte Raden van Arbeid, in Breda. Ook komt hij in het bestuur van de Vereeniging van Raden van Arbeid, waarvan hij in 1926 voorzitter wordt. 2

3 In 1929 krijgt Verschuur de ministerspost op het departement van Arbeid, Handel en Nijverheid in het derde kabinet-ruijs de Beerenbrouck. Daarna zit hij in het tweede kabinet-colijn als minister van Economische Zaken en Arbeid, zeker in de crisisjaren dertig van de vorige eeuw een cruciale post. Niet om politieke, maar om gezondheidsredenen moet Timotheus Verschuur in 1934 aftreden. Nadat hij is hersteld, zit hij op verzoek van het Rijk enkele commissies voor en ook is hij rijksbemiddelaar voor de drie zuidelijke provincies. In 1938 wordt Verschuur voorzitter van de Rooms-Katholieke Staatspartij - de RKSP -, destijds met 30 procent van de stemmen verreweg de grootste politieke groepering van het land. Namens zijn partij komt Verschuur in 1939 bij de provincie Zuid- Holland. Op 4 juli van dat jaar wordt hij Statenlid en de dag erna wordt hij ook, toen had je nog het monisme, gekozen als gedeputeerde. Met in zijn portefeuille belangrijke dossiers als waterstaat en personeelszaken. Hij fungeert ook als voorzitter van de Algemeene Commissie voor georganiseerd overleg in ambtenarenzaken, een positie waarin hij de belangen van werkgever en werknemers kan afwegen. In maart 1940, als de oorlog in Europa al woedt, maar in Nederland nog niet, spreekt Verschuur een rede uit tijdens de partijraad van de RKSP. In zijn toespraak waarschuwt hij dat democratie en vrijheid in gevaar zijn. Letterlijk zegt hij: Wij kennen allen het boosaardige hysterische gebral, waarbij de democratie voor alle ellende verantwoordelijk wordt gehouden. De Duitse inval van 10 mei 1940 komt voor Verschuur niet als een verrassing. Hij neemt al snel het initiatief de leiders van politiek Nederland bij elkaar te roepen. 3

4 Op 1 juli 1940 wordt hier in Den Haag een eerste in een reeks van vergaderingen gehouden, waar behalve Verschuur ook kopstukken als Colijn, Drees, Vorrink, Telders, Joekes en Tilanus aanwezig zijn. De belangrijkste politieke partijen zitten aan één tafel. Onder leiding van Verschuur spreken de politici af samen te werken, met drie doelen: 1) herstel van de onafhankelijkheid 2) terugkeer van de constitutionele monarchie onder het Huis van Oranje en 3) behoud van de geestelijke vrijheid en de daarop gebaseerde volksrechten. Het is evident dat geen van deze doelen in het straatje van de Duitse bezetters past. Aanvankelijk is er overleg tussen de samenwerkende politici en de Duitsers, die uiteraard graag willen volgen wat de leiders van Nederland van plan zijn. Die leiders, op hun beurt, wegen voortdurend af in hoeverre zij het overleg met de bezetters nog zinvol en verstandig vinden. Als in 1941 alle politieke partijen zijn verboden, verandert de situatie. De communicatie met de Duitse autoriteiten wordt afgekapt. Het overleg van de politieke kopstukken gaat ondergronds, met als doel het verzet te organiseren en te steunen en klaar te staan om op elk moment de leiding in Nederland weer over te kunnen nemen. Timotheus Verschuur doet in 1942 en 1943 in dat illegale circuit volop mee. Ondertussen blijft hij ook aan als gedeputeerde in Zuid-Holland. Tot hij, net als anderen uit het ondergrondse overleg, op 1 april 1943 wordt opgepakt. Voor Verschuur volgt een zware periode van vijf maanden eenzame opsluiting in de gevangenis van Scheveningen, beter bekend als het Oranjehotel. Daar heeft hij niets te lezen en niets te doen. Eind augustus 1943 gaat de celdeur open. Timotheus Verschuur wordt overgeplaatst naar het interneringskamp Beekvliet te St. Michielsgestel. Daar kunnen de gevangenen buiten zijn, berichten van thuis ontvangen en onderling contact houden. Er wordt in het geheim zelfs over politiek gesproken. 4

5 Beekvliet is voor Verschuur een verademing in vergelijking met het Oranjehotel, maar het blijft een gevangenis. Er zijn twee documenten bewaard gebleven die aan Verschuurs verblijf in Beekvliet herinneren en iets zeggen over de situatie daar. Het eerste archiefstuk is een brief van Verschuur zelf, die in perfect Duits aan de kampcommandant vraagt of hij de begrafenis van zijn zwager mag bijwonen. Met als argument dat hij zijn echtgenote Alberdina wil steunen en troosten nu zij haar broer heeft verloren. Het antwoord staat in hanenpoten onderaan de brief: abgelehnt (afgewezen). Het tweede bewaard gebleven document is een brief van de kamparts die zich zorgen maakt over de gezondheid van Verschuur, die hartproblemen, hoge bloeddruk en vocht in zijn benen heeft. De Duitse staatsterreur wordt grimmiger. Verschuur en onder anderen ook de socialistische leider Koos Vorrink gaan in het voorjaar van 1944 op transport naar Duitsland. Ze komen terecht in concentratiekamp Sachsenhausen, 30 kilometer van Berlijn. Verschuur wordt ondergebracht in het hospitaal. Het leven is daar iets beter dan in de barakken. Verschuur sluit in de ziekenboeg vriendschap met een Belgische gevangene en samen maken ze er het beste van. Ze wandelen, ze dammen en ze spreken weesgegroetjes voor elkaar uit. Verschuur krijgt de opdracht in de kelder van het hospitaal opgeslagen overlijdenspapieren van gestorven gevangenen te ordenen. Doel van de Duitsers is de families van de overledenen individueel in te lichten. Dat lijkt nobel, maar is bedoeld om te voorkomen dat een totaaloverzicht van het aantal doden kan worden gemaakt. Later wordt het archief door de Duitsers vernietigd. Sachsenhausen ontwikkelt zich in de loop van 1944 en 1945, als de Duitse nederlaag eraan komt, meer en meer tot een hel. 5

6 Gevangenen lijden honger, worden geslagen en moeten urenlang op appèl staan. De Duitsers raken in toenemende mate in paniek en verplaatsen koortsachtig enorme groepen geïnterneerden. Voor Timotheus Verschuur begint in februari 1945 een verschrikkelijke en fatale tocht. Eerst wordt hij per trein van Sachsenhausen naar Bergen-Belsen gebracht. In dat kamp - waar in die dagen ook Anne Frank omkomt - heerst vlektyfus. Van Bergen-Belsen wordt Verschuur, ziek en verzwakt, lang staand in een veewagon, naar kamp-messenthin in Pölitz, bij Stettin, getransporteerd. Het is dan april 1945 en vanuit het kamp zijn de Russische kanonnen heel goed te horen. Bevrijdingsmuziek noemen de gevangenen dat. De bevrijding komt voor Timotheus Josephus Verschuur echter te laat. Over de dag van zijn overlijden verschillen de bronnen. De meest genoemde datum is 17 april Diezelfde maand nog wordt het kamp door de Russen ontzet. Dames en heren, Timotheus Josephus Verschuur is 59 jaar geworden. Hij zette zich in voor het algemeen belang, het bestuur van land en provincie. Hij verzette zich tegen de overweldigende macht van de Duitsers. Dat kostte hem uiteindelijk zijn leven. Ik nodig u uit met mij naar het monument te gaan waarop zijn naam - Timotheus Josephus Verschuur - en die van de andere provinciale slachtoffers staan vermeld. We leggen kransen ter nagedachtenis. En we zijn twee minuten stil uit respect voor hen die vielen. Ik dank u voor uw aanwezigheid en aandacht. 6