7Over de auteurs 7. 9Woord vooraf Kenmerken van ADHD Diagnostiek Oorzaken Gevolgen 42
|
|
- Hidde de Jonge
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Inhoud 7Over de auteurs 7 9Woord vooraf Kenmerken van ADHD Diagnostiek Oorzaken Gevolgen Adviezen aan de patiënt Farmacotherapie Psychologische behandelvormen Literatuur Adressen en websites Bijlage Zelf-rapportage vragenlijst over aandachtsproblemen en hyperactiviteit voor volwassenheid en kindertijd Register 78
2 Kenmerken van ADHD Inleiding ADHD staat voor attention deficit hyperactivity disorder ofwel aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit. Het bekendste beeld van iemand met ADHD is dat van een druk, impulsief en onhandelbaar jongetje, een stuiterbal die niet te handhaven is. Vroeger dacht men dat kinderen er vanzelf overheen groeiden in de puberteit. Inmiddels is uit onderzoek gebleken dat dit niet zo is: 30-50% van de kinderen houdt klachten als ze volwassen zijn. In dit boek beschrijven we het beeld bij volwassenen. Het is alsof je door de regen rijdt zonder ruitenwisser, alles komt op je af. Mijn hoofd is als een motor; terugschakelen lukt echter niet, de motor blijft op volle toeren doorlopen. Het lijkt vaak alsof mijn gedachten supersnelle rondjes draaien in mijn hoofd en niet meer kunnen stoppen. Voor mensen met ADHD is het filteren van informatie en het remmen van gedrag moeilijk. Hierdoor lopen ze dagelijks tegen problemen aan op het gebied van studie, werk, sociale contacten en relaties. De hoofdkenmerken van ADHD zijn aandachtsproblemen, hyperactiviteit en impulsiviteit. Dit zijn lastige kenmerken, omdat we allemaal wel eens vergeetachtig, onrustig of impulsief zijn. Je gaat bijvoorbeeld boodschappen doen na een drukke werkdag en blijkt bij thuiskomst de helft vergeten te zijn. Iedereen heeft wel van die dagen dat het hoofd vol zit met alle dingen die nog gedaan moeten worden.
3 1 Kenmerken van ADHD 11 De meeste mensen lukt het wel om een planning te maken en belangrijke taken af te ronden. Voor mensen met ADHD is dat echter een hele opgave. Ze kunnen moeilijk prioriteiten stellen en worden constant afgeleid door prikkels uit de omgeving. Hierdoor voelen ze zich innerlijk opgejaagd en komen ze voortdurend tijd te kort. Dit heeft een grote impact op het dagelijks leven. Mensen lopen steeds tegen dezelfde problemen aan, zonder te begrijpen waarom. Vaak heeft dit een negatief zelfbeeld en stemmingsproblemen tot gevolg. Het is dan ook belangrijk om ADHD vroeg te signaleren, want er zijn goede behandelmogelijkheden. Meer kennis over ADHD kan een hoop leed voorkomen. 1.2 Kenmerken De drie hoofdkenmerken van ADHD zijn: aandachtsproblemen, hyperactiviteit en impulsiviteit. Hieronder volgt een algemeen beeld van de kenmerken. Het is daarbij belangrijk te bedenken dat geen twee patiënten hetzelfde zijn. De manier waarop de kenmerken zich uiten is bij iedereen met ADHD anders. aandachtsproblemen Wie de term aandachtstekortstoornis heel letterlijk neemt, zou kunnen denken dat iemand met ADHD niet voldoende aandacht kan opbrengen. Dit klopt slechts gedeeltelijk; het aandachtsprobleem kan beter gezien worden als moeite hebben met het richten en volhouden van de aandacht, wat tot concentratieproblemen leidt. Mensen met ADHD slagen er vaak niet in voldoende aandacht te geven aan details, of ze maken achteloos fouten bij hun werk of andere activiteiten. Wanneer een taak de interesse heeft of spannend is, lukt het meestal wel om hier de aandacht op te richten. Soms raken mensen dan echter overgeconcentreerd en kunnen ze niet meer stoppen met de activiteit. Dit wordt hyperfocus genoemd. Een voordeel hiervan kan zijn dat iemand uitblinkt in activiteiten die zijn interesse hebben, doordat hij er helemaal voor gaat en niet stopt voordat het af is. Saskia: Ik ben modeontwerpster en kan uren achter mijn naaimachine zitten. Het lijkt dan alsof de wereld om me heen verdwijnt en de tijd stilstaat. Als mijn vriend dan iets vraagt, hoor
4 12 Een patiënt met ADHD ik hem niet of reageer ik heel bot. Daar heb ik later altijd spijt van. Mensen met ADHD raken gemakkelijk afgeleid, zowel door prikkels in de omgeving - zoals het geluid van een telefoon of muziek - als door hun eigen gedachten. Hierdoor is het erg moeilijk om taken af te maken en blijven veel dingen liggen. Een ander gevolg is dat informatie moeilijk doordringt. Hierdoor lijkt het alsof iemand niet luistert en dit geeft problemen op sociaal gebied. Ook stellen mensen met ADHD taken vaak eindeloos uit. Ze zijn niet goed in het maken van een planning of hebben moeite zich eraan te houden. Dagelijkse routineklussen, zoals het bijhouden van de administratie, zijn een hele opgave. Mensen hebben weinig greep op de tijd en de dingen die ze nog moeten doen. Daarnaast zijn veel mensen met ADHD chaotisch en vergeetachtig. Ze raken spullen kwijt of vergeten afspraken. Kortom, het overzicht ontbreekt. Mensen met ADHD lijken een andere manier van denken te hebben. Hun gedachten gaan vaak razendsnel en van de hak op de tak, waardoor een ander het niet altijd kan volgen. Hierdoor zijn ze echter ook heel creatief en vindingrijk. Ze komen op oplossingen waaraan anderen nooit gedacht zouden hebben.
5 1 Kenmerken van ADHD 13 hyperactiviteit Bij hyperactiviteit functioneert de rem op gedrag en gedachten niet goed. Dit uit zich bijvoorbeeld in lichamelijke onrust, zoals moeite met stilzitten en dingen in een hoog tempo doen. Soms is dat duidelijk zichtbaar voor anderen, bijvoorbeeld wanneer iemand voortdurend opstaat, onrustig met zijn benen beweegt of aan één stuk door praat. Bij volwassenen is het soms minder zichtbaar en uit het zich subtieler, bijvoorbeeld wanneer iemand zit te friemelen. Veel volwassenen met ADHD ontwikkelen strategieën om hun onrust kwijt te raken of ze houden zich in. Dit heeft soms lichamelijke spanningsklachten tot gevolg. Michiel: Ik zit nooit stil, maar dat heeft niemand in de gaten. Ik krom mijn tenen in mijn schoenen of ik span ongezien de spieren in mijn benen aan. Ook kan hyperactiviteit leiden tot innerlijke rusteloosheid. Iemand is dan geen drukke prater of doener, maar is met name in zijn hoofd onrustig. Hij voelt zich constant opgejaagd, er is altijd wel wat te doen en tijd is kostbaar. Gedachten gaan heen en weer en zijn moeilijk te stoppen. Dit heeft vaak inslaapproblemen tot gevolg. Mensen met ADHD ontspannen zich veelal op een andere manier dan mensen zonder ADHD. Ontspanning wordt bijvoorbeeld gevonden in lichamelijke activiteiten, zoals fanatiek sporten of het opzoeken van drukte of activiteiten die spannend zijn. Rustig ontspannen, bijvoorbeeld met yoga of het lezen van een boek, is meestal niet geschikt voor mensen met ADHD. Soms worden ze er juist onrustiger van. Hyperactiviteit heeft zowel voordelen als nadelen. Een voordeel is meer gedaan krijgen in minder tijd en activiteiten extra lang volhouden. Een nadeel is uitgeput raken. impulsiviteit Veel mensen met ADHD zijn impulsief: ze voeren de ideeën die ze hebben meteen uit. Ze zijn bezig met een taak, maar reageren impulsief op prikkels die voorbijkomen (een sms, of telefoontje) waardoor ze afgeleid raken van de taak waar ze mee bezig zijn.
6 14 Een patiënt met ADHD Impulsiviteit kan zich ook uiten in de manier waarop iemand praat. De zogenaamde flapuit geeft al antwoord voordat de vraag gesteld is. Mensen zijn vaak direct en eerlijk en zeggen wat ze vinden. Ongeduld is ook een vorm van impulsiviteit. Mensen met ADHD hebben vaak moeite met wachten. Ze reageren geïrriteerd wanneer ze moeten wachten in de rij voor de kassa, als de trein vijf minuten vertraging heeft of als de automobilist voor hen niet snel genoeg rijdt. In hun ogen doen andere mensen dingen veel te langzaam, waardoor ze de neiging hebben het over te nemen. Veel mensen met ADHD onderbreken anderen vanuit ongeduld of omdat ze bang zijn te vergeten wat ze wilden zeggen. Impulsief gedrag kan zowel positieve als negatieve gevolgen hebben. Positieve gevolgen zijn eerlijkheid, enthousiasme, humor, flexibiliteit en spontaniteit. Het leven van iemand met ADHD is soms een stuk spannender, doordat hij in allerlei onverwachte situaties verzeild raakt. De partner van een patiënt met ADHD zei ooit: Onze relatie is nooit saai, elke week verrast hij me weer met spontane uitjes. Negatieve gevolgen zijn schulden, conflicten en veel wisselingen in relaties en/of banen doordat men snel verveeld raakt. Bovendien verhoogt impulsiviteit het risico op verslaving. 1.3 Drie typen ADHD In de geestelijke gezondheidszorg wordt gebruikgemaakt van de Diagnostic and statistical manual of mental disorders ofwel de DSM-IV-TR (American Psychiatric Association, 2001). Dit is een overzicht van alle psychiatrische stoornissen, met de daarbij horende symptomen. De drie hoofdkenmerken van ADHD worden in de DSM-IV-TR in twee symptoomclusters onderverdeeld: aandachtsproblemen en hyperactiviteit/impulsiviteit. Deze symptomen kunnen in verschillende mate voorkomen, zodat er drie typen ADHD worden onderscheiden.
7 1 Kenmerken van ADHD 15 type 1: het gecombineerde type Bij het gecombineerde type is er sprake van symptomen uit beide clusters, dus zowel aandachtsproblemen als hyperactiviteit/impulsiviteit. Dit type komen we in de hulpverleningspraktijk het meeste tegen. Op het spreekuur meldt zich Peter, een 27-jarige man die in de bouw werkt. Peter voelt zich de laatste tijd steeds minder lekker in zijn vel zitten, doordat hij bepaalde dingen niet op orde krijgt. Hij heeft twee jaar geleden een huis gekocht, maar komt er niet toe bepaalde klussen aan te pakken. Hij moet nog steeds verven, plinten leggen en de badkamer verbouwen. Elke dag denkt hij: nu ga ik beginnen, maar als hij thuiskomt na een dag werken stapt hij liever op de motor dan dat hij de verfkwast ter hand neemt. Zijn administratie is een puinhoop. Alle papieren liggen op een hoop en hij stelt het uit om ze netjes op te bergen. Hij heeft al vaak herinneringen gehad van rekeningen die niet betaald zijn. Tot twee jaar geleden woonde hij nog thuis en hoefde hij zich nergens druk om te maken. Zijn moeder zorgde voor zijn natje en zijn droogje. Ook nu gaat hij nog driemaal per week eten bij zijn ouders, die vijfhonderd meter verderop wonen. Peter vindt zichzelf gemakzuchtig en vraagt zich af wat er met hem aan de hand is. Hij kan goed beschrijven waar hij tegenaan loopt. Het valt op dat hij zeer snel en met veel woorden spreekt. Hij is erg onrustig en neemt tijdens het gesprek vaak een andere houding aan. Bij doorvragen naar de reden van het niet aanpakken van klussen in huis vertelt Peter dat hij zijn hele leven al concentratieproblemen ervaart. Ook is hij erg onrustig en doet hij alles het liefst in een hoog tempo. Hij heeft weinig geduld en kan zich alleen focussen op dingen die snel gaan of spannend zijn, zoals motorrijden. Taken in huis vervelen hem snel: als hij eraan begint, gaat hij na vijf minuten over op iets anders. Hij raakt afgeleid door elk geluid of beeld dat voorbijkomt.
8 16 Een patiënt met ADHD De huisarts ziet voldoende aanwijzingen om Peter door te verwijzen voor een ADHD-onderzoek. De diagnose ADHD, gecombineerde type wordt inderdaad gesteld. type 2: het onoplettende type Het onoplettende type wordt in de volksmond ook wel ADD genoemd. De aandachtsproblemen staan op de voorgrond en de symptomen van hyperactiviteit/impulsiviteit zijn minder aanwezig. Deze mensen hebben veel moeite om zich te concentreren, ze zijn dromerig, afwezig, chaotisch en vergeetachtig, maar niet druk of ongeduldig. Maria is een studente die op kamers woont. Ze wordt wakker, kijkt om zich heen en denkt vrolijk: vandaag ga ik eens écht goed beginnen. Ze maakt een lijst die al gauw twintig punten bevat. Haar kleding en boeken liggen in stapels over de vloer, er moeten boodschappen gedaan worden, ze moet al dagen de tandarts bellen, de afwas stapelt zich op en ze moet ook nog studeren. Het is moeilijk te bepalen waarmee ze moet beginnen. Dan belt een studiegenoot met de vraag of ze al klaar is met haar deel van de opdracht voor morgen. Maria schrikt: is het al zover? Ze dacht nog genoeg tijd te hebben. Ze start haar computer op en wil gaan typen, maar wordt afgeleid door een binnenkomende , waarin een link staat naar een muzieksite. Ze besluit een fotocompilatie met muziek te maken van haar vakantie met haar huisgenoten. Daar gaat ze helemaal in op; ze kan niet wachten tot haar huisgenoten thuiskomen. Wanneer een huisgenoot haar op de schouders tikt en vraagt waarom ze nog niet aan het koken is, kijkt ze op de klok om te ontdekken dat het opeens drie uur later is. Ze heeft niemand binnen horen komen. Haar huisgenoot is geïrriteerd en snapt niet dat Maria het op haar vrije dag niet eens voor elkaar krijgt om te koken. Blijkbaar was ze er te lui voor, want ze had immers wel tijd voor de fotocompilatie. Ook Maria s studiegenoten zijn boos omdat ze haar deel van de opdracht niet opgestuurd heeft.
9 1 Kenmerken van ADHD 17 Maria meldt zich op het spreekuur omdat ze vastloopt in haar leven. Niet alleen haar studie verloopt moeizaam, ook op andere gebieden ervaart ze problemen. Het organiseren van het dagelijks leven is een hele opgave voor haar. Maria heeft niet eens zo n druk sociaal leven, maar het plannen van sociale activiteiten, huishoudelijke taken en studieopdrachten is elke dag een puzzel. Prioriteiten stellen lukt niet: ze doet wat het makkelijkste is en stelt moeilijke taken uit. Pas als ze een deadline heeft, begint ze met studeren. Hierdoor heeft ze inmiddels een flinke achterstand opgelopen. Een vriendin wees haar op ADD, en toen ze op internet de symptomen las, voelde het alsof haar leven werd beschreven. type 3: het hyperactieve-impulsieve type Bij de derde variant staan juist de hyperactiviteit en impulsiviteit op de voorgrond. Deze mensen zijn heel druk, constant bezig, praten aan één stuk door en zitten nooit stil. De aandachtsproblemen zijn minder aanwezig. Dit type komen we in de hulpverleningspraktijk niet vaak tegen. Dat komt waarschijnlijk doordat deze mensen als volwassene minder tegen problemen aanlopen. Het is over het algemeen makkelijker te leven met hyperactiviteit dan met aandachtsproblemen. Zeker wanneer het lukt om een baan te zoeken waarin de hyperactiviteit een voordeel kan zijn of waarin iemand constant geprikkeld wordt.
10 18 Een patiënt met ADHD Evert is 46 jaar en gaat met zijn gezin kamperen. Op de dag van vertrek staat hij al om 5.00 uur ongeduldig naast zijn bed: hij kan niet wachten om te vertrekken. Zijn vrouw probeert overzicht te houden over de spullen die door Evert haastig zijn ingepakt en driftig naar de auto gedragen worden. Bepakt en bezakt kunnen ze eerder dan gepland vertrekken, maar dan zijn de autosleutels zoek. Uiteindelijk vindt zijn vrouw die in Everts jaszak. Op de camping aangekomen gaat Evert meteen aan de slag. In een mum van tijd liggen alle spullen uit de auto verspreid over de grond en begint hij met het opzetten van de tent. Voor anderen is zijn volgorde van doen onbegrijpelijk, maar hij krijgt het kampement razendsnel op orde. Na een dag weet iedereen op de camping wie Evert is. Hij helpt nieuwkomers ongevraagd bij het opzetten van hun tent. Hij babbelt vrolijk met mensen tijdens de afwas en schrijft zich in voor elke activiteit. Hij komt wel vaak te laat, want hij wil aan alles meedoen. Wanneer Evert s avonds voldaan in bed ligt, begint het plotseling flink te waaien. Na een rukwind ligt de familie ineens in de buitenlucht: Evert blijkt vergeten de tent vast te zetten met scheerlijnen. Evert heeft het hyperactieve-impulsieve type ADHD maar heeft daar zelf weinig last van. Hij zal zich dan ook niet snel melden op het spreekuur. Mogelijk heeft zijn omgeving wel last van zijn tomeloze energie. Zijn vrouw vraagt zich af of Evert zich niet uitput en maakt zich zorgen om de toekomst. Wanneer zijn vrouw het vraagt wil Evert wel mee naar de huisarts om het te bespreken. Tijdens het spreekuur blijkt dat Evert als kind onhandelbaar was voor zijn ouders. Er waren veel problemen thuis en op school. Evert heeft zijn leven nu echter goed op orde. Hij heeft een leuke baan, hij sport driemaal per week en zijn gezinsleden accepteren hem zoals hij is. Aangezien er op dit moment geen sprake is van disfunctioneren, is een doorverwijzing niet op zijn plaats.
11 1 Kenmerken van ADHD Prevalentie Uit onderzoek blijkt dat ADHD voorkomt bij 3-5% van de kinderen in de basisschoolleeftijd. Bij 50% persisteert ADHD in de adolescentie en bij 30% persisteert het in de volwassenheid. Dit betekent dat ADHD bij 1-2% van de volwassenen in de algemene bevolking voorkomt (Kooij, 2002). Een prevalentie van minimaal 1% in de algemene bevolking betekent dat er in een gemiddelde huisartsenpraktijk van patiënten dus minimaal 24 volwassen patiënten met ADHD zullen zijn. In de psychiatrische hulpverlening is het aantal patiënten met ADHD uiteraard groter. In Amerikaans onderzoek werd een prevalentie van 4,7% gevonden, dus iets meer dan in Nederland (Kooij, 2002). Uit een internationaal bevolkingsonderzoek in 2007, uitgevoerd in tien landen in Amerika, Europa (waaronder Nederland en België) en het Midden-Oosten, bleek een geschatte gemiddelde prevalentie van 3,4% in de onderzochte leeftijdsgroep (spreiding 1,2-7,3%). Voor Nederland werd een prevalentie van 5,0% gevonden, voor België 4,1%. ADHD werd minder frequent vastgesteld in ontwikkelingslanden (1,9%) dan in westerse landen (4,2%). ADHD komt dus in alle werelddelen voor en de prevalentie is fors (Carpentier, 2007). mannen en vrouwen De gegevens over de verschillen tussen mannen en vrouwen wisselen per onderzoek. Kooij (2006) beschrijft in haar artikel een epidemiologisch onderzoek bij volwassenen, waarbij de prevalentie tussen beide geslachten ongeveer gelijk is. In het genoemde internationale bevolkingsonderzoek uit 2007 concludeert men dat ADHD vaker bij mannen dan bij vrouwen voorkomt (M:V = 1,5:1; Carpentier, 2007). De variatie in prevalentiecijfers is voornamelijk toe te schrijven aan methodologische verschillen tussen de onderzoeken (Verhulst, 2006). jongens en meisjes De gegevens over de prevalentie bij jongens en meisjes wisselen eveneens. Buitelaar en Kooij (2000) spreken van een geslachtsverhouding van J:M = 2:1 tot 3:1 in bevolkingsonderzoek. Jongens met ADHD hebben door de sterkere samenhang met agressief gedrag een grotere kans te worden doorverwezen voor onderzoek dan meisjes.
12 20 Een patiënt met ADHD Ook in de multidisciplinaire richtlijn (Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ, 2005) staat beschreven dat ADHD meer voorkomt bij jongens dan bij meisjes. De richtlijn noemt ook een verhouding van J:M = 2:1 tot 3:1. Bij kinderen die in behandeling zijn, zou de verhouding zelfs J:M = 5:1 zijn. De prevalentie is bij kinderen dus anders verdeeld dan bij volwassenen. Dit lijkt bijzonder omdat ADHD een ontwikkelingsstoornis is die niet pas op volwassen leeftijd ontstaat. Hiervoor zijn twee verklaringen te bedenken: 1 jongens groeien vaker over de stoornis heen dan meisjes, en 2 er is sprake van onderdiagnostiek bij meisjes. De laatste verklaring lijkt de meest logische. Zoals gezegd, hebben meisjes minder last van hyperactiviteit en agressief of storend gedrag. Meisjes hebben vaker het onoplettende type (zie paragraaf 1.3). Dit type wordt minder snel herkend dan het hyperactieve of gecombineerde type, doordat de klachten en problemen meer naar binnen gericht zijn (afdwalen, dromerig zijn) in plaats van naar buiten zoals bij jongens (druk en storend gedrag). 1.5 Verschillen tussen kinderen en volwassenen De diagnose ADHD wordt bij volwassenen wel eens over het hoofd gezien, doordat de volwassene niet voldoet aan het typische beeld dat er van kinderen met ADHD bestaat. Kinderen hebben in vergelijking met volwassenen meer last van hyperactief/impulsief gedrag, terwijl volwassenen vaker last hebben van de innerlijke onrust en aandachtsproblemen. De lichamelijke onrust die kinderen veelal vertonen slaat op volwassen leeftijd als het ware naar binnen, waardoor volwassenen vooral een innerlijk opgejaagd gevoel ervaren. Er zijn ook volwassenen die wel veel last blijven houden van hyperactief gedrag, maar zij weten er vaak beter mee om te gaan dan kinderen. Ze sporten intensief of zoeken andere (spannende) activiteiten waarbij ze hun onrust kwijt kunnen. De aandachtsproblemen staan bij volwassenen dan ook meer op de voorgrond (Buitelaar & Kooij, 2000).
13 1 Kenmerken van ADHD 21 Gunstige factoren in de kindertijd - zoals een geringe ernst, weinig of geen comorbiditeit, weinig psychosociale risicofactoren en geen familiaire belasting - hangen samen met een gunstig beloop in de volwassenheid (Biederman e.a., in Kooij, 2006). 1.6 Overige problemen naast ADHD Mensen met ADHD hebben vaak allerlei bijkomende problemen zoals slaapproblemen, verhoogde prikkelbaarheid, stemmingswisselingen en dyslexie. slaapproblemen Veel mensen met ADHD hebben slaapproblemen, vaak al vanaf de kindertijd. Het gaat daarbij zowel om inslaap- als doorslaapproblemen. De inslaapproblemen worden veelal veroorzaakt door onrustige gedachten in het hoofd, de dag niet rustig kunnen afsluiten, lichamelijke gespannenheid of een onregelmatig dag-nachtritme. Veel mensen met ADHD zijn nog niet moe om uur en gaan pas naar bed als ze wel moe zijn, wat vaak laat in de nacht is. Men vermoedt dat bij mensen met ADHD het lichaamseigen hormoon melatonine ook een belangrijke rol speelt. Melatonine is het hormoon dat de biologische klok en het dag-nachtritme regelt. Een verstoorde melatoninebalans zou de oorzaak kunnen zijn van verschillende slaapstoornissen. Wanneer de melatonineproductie s avonds te laat op gang komt, kan dit leiden tot een verlate slaapstoornis (ofwel delayed sleep phase syndrome ). Op het tijdstip dat men normaal gesproken naar bed gaat, heeft het brein dan nog niet voldoende melatonine afgescheiden. Het innemen van melatonine in de juiste hoeveelheid en op het juiste tijdstip kan helpen om het verstoorde slaappatroon te doorbreken (Kooij, 2007). De dosering bij volwassenen is: 2 mg per dag, innemen 1-2 uur voor het slapen gaan en na het eten van wat voedsel. De dosis moet gedurende drie weken worden gehandhaafd (zie het Farmacotherapeutisch kompas). prikkelbaarheid en stemmingswisselingen Mensen met ADHD geven vaak aan verhoogd prikkelbaar te zijn. Een reden daarvoor is dat ze alle prikkels uit de omgeving opmerken. Ze raken gemakkelijk afgeleid door externe prikkels en worden op die manier steeds uit hun concentratie gehaald. Dat is erg vervelend als iemand al veel moeite heeft om te focussen. Deze verhoogde prikkel-
14 22 Een patiënt met ADHD baarheid gaat vaak samen met stemmingswisselingen. Dit zijn kortdurende wisselingen in de stemming die meermalen per dag kunnen voorkomen. De stemming wisselt snel en meestal zonder duidelijke aanleiding. Mensen met ADHD hebben hier vaak al hun hele leven last van. Bij sommige mensen loopt de irritatie zo hoog op dat ze woede-uitbarstingen krijgen of zelfs agressief worden. dyslexie Dyslexie is een leerstoornis waarbij problemen optreden bij het lezen en schrijven, zonder dat dit valt te verklaren uit gebrekkig onderwijs, slechte ogen of een matige intelligentie. Mensen met dyslexie hebben leren lezen, maar blijven altijd moeite houden met technisch lezen (niet-begrijpend lezen). Het lezen gaat niet vloeiend, kost veel concentratie en gaat vaak trager. Men denkt dat naar schatting 20% van de mensen met ADHD tevens dyslexie heeft. Een mogelijke verklaring is dat ADHD en leerstoornissen dezelfde genetische kwetsbaarheid delen (Taylor e.a., 2005). Bij beide stoornissen is er sprake van een probleem met de informatieverwerking in de hersenen, maar het zijn wel twee aparte stoornissen. Soms zijn ADHD en dyslexie moeilijk uit elkaar te houden: heeft iemand moeite met geconcentreerd lezen doordat het lezen zelf moeilijk gaat of doordat er sprake is van een aandachtstekort? Dat is niet altijd duidelijk.
1 Wat is er met me aan de hand?
1 Wat is er met me aan de hand? ADHD staat voor Attention Deficit Hyperactivity Disorder oftewel aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit. Het bekendste beeld van iemand met ADHD is dat van een druk,
Nadere informatieAD(H)D bespreken. BEN/LO/ADHD/14/0003a April 2014
AD(H)D bespreken N.B.: de inhoud van dit programma is slechts van adviserende aard en dient niet als vervanging voor professioneel en/of medisch advies. Als u verdere consultatie wenst, of wanneer u zich
Nadere informatieBijlage 4b: Zelf-rapportage vragenlijst over aandachtsproblemen en hyperactiviteit voor volwassenheid en kindertijd
Bijlage 4b: Zelf-rapportage vragenlijst over aandachtsproblemen en hyperactiviteit voor volwassenheid en kindertijd Zelf-rapportage vragenlijst over aandachtsproblemen en hyperactiviteit voor volwassenheid
Nadere informatiePsychiatrie: ADHD. Dit thema gaat over ADHD als voorbeeld van een concentratie of aandachtsstoornis.
DC 13 Psychiatrie: ADHD 1 Inleiding Dit thema gaat over ADHD als voorbeeld van een concentratie of aandachtsstoornis. Beroepscontext: als onderwijsassistent kun je ingezet worden in het werken met leerlingen
Nadere informatieKinderen met ADHD. Inhoudsopgave. Wat is de oorzaak van ADHD? Wat zijn de verschijnselen van ADHD?
Kinderen met ADHD Inhoudsopgave Klik op het onderwerp om verder te lezen. Wat is de oorzaak van ADHD? 1 Wat zijn de verschijnselen van ADHD? 1 Hoe wordt de diagnose ADHD gesteld? 2 Behandeling van ADHD
Nadere informatieChaotisch gedrag, concentratieproblemen?
Chaotisch gedrag, concentratieproblemen? Hyperactief en impulsief? Diagnose en behandeling voor volwassenen met ADHD Wie had 40 jaar geleden ooit van ADHD gehoord? Matthijs (47) Ik was druk en lastig.
Nadere informatie6,5. Werkstuk door een scholier 1684 woorden 26 april keer beoordeeld
Werkstuk door een scholier 1684 woorden 26 april 2003 6,5 117 keer beoordeeld Vak Biologie Wat is ADHD? ADHD is de afkorting van Attention Deficit Hyperactivity Disorder en dat is een aandachtstekortstoornis
Nadere informatie[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster
[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster! Hoofdzaken Ster Copyright EffectenSter BV 2014 Hoofdzaken Ster SOCIALE VAARDIGHEDEN VERSLAVING DOELEN EN MOTIVATIE 10 9 8 10 9 8 7 6 4 3 2 1 7 6 4 3 2 1 10 9
Nadere informatieOntwikkelingsstoornisssen. GGZ Friesland ADHD. Attention Deficit (Hyperactivity) Disorder
GGZ Friesland Ontwikkelingsstoornisssen ADHD Attention Deficit (Hyperactivity) Disorder GGZ Friesland is de grootste aanbieder van geestelijke gezondheidszorg in de provincie Friesland. We bieden u hulp
Nadere informatieADHD. en kinderen (6-12 jaar)
ADHD en kinderen (6-12 jaar) ADHD, DAAR BEN JE NIET BLIJ MEE Als je bij het buitenspelen een blauwe plek oploopt, dan zit je daar niet mee. Meestal is-ie na een paar dagen weer weg. Bij ADHD is dat anders,
Nadere informatieTheorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over,
3F Wat is vriendschap? 1 Iedereen heeft vrienden, iedereen vindt het hebben van vrienden van groot belang. Maar als we proberen uit te leggen wat vriendschap precies is staan we al snel met de mond vol
Nadere informatieCure + Care Solutions
Cure + Care Solutions is hèt landelijk behandel- en expertisecentrum voor complexe psychische aandoeningen en werkt nauw samen binnen een landelijk netwerk van zorginstellingen door het hele land. Cure
Nadere informatieADHD. Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit. Hoe wordt de diagnose bij kinderen gesteld? ADHD poli
00 ADHD Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit Hoe wordt de diagnose bij kinderen gesteld? ADHD poli U bent met uw kind verwezen naar de ADHD poli. De ADHD poli is een samenwerkingsverband tussen
Nadere informatieInformatie voor patiënten van Ziekenhuis Rijnstate/Zevenaar. Het ADHD-team
Informatie voor patiënten van Ziekenhuis Rijnstate/Zevenaar Het ADHD-team Uw kind heeft AD(H)D of er bestaat het vermoeden dat uw kind deze aandachtsstoornis heeft. Op het ADHD-spreekuur van de polikliniek
Nadere informatieOverzicht. Wat heeft hij/zij? Wat is zijn diagnose? Omgaan met psychische aandoeningen voor docenten. Inleiding. 1. Inleiding
Omgaan met psychische aandoeningen voor docenten Success@School Urecht, 29 november 2018 1. Inleiding Overzicht 2. Signaleren psychische problemen 3. Invloed psychische aandoening op het studeren dr. Lies
Nadere informatieHoe je je voelt. hoofdstuk 10. Het zal je wel opgevallen zijn dat je op een dag een heleboel verschillende gevoelens hebt. Je kunt bijvoorbeeld:
hoofdstuk 10 Hoe je je voelt Het zal je wel opgevallen zijn dat je op een dag een heleboel verschillende gevoelens hebt. Je kunt bijvoorbeeld: zenuwachtig wakker worden omdat je naar school moet, vrolijk
Nadere informatieKinderneurologie.eu. Nachtmerrie. www.kinderneurologie.eu
Nachtmerrie Wat is een nachtmerrie? Een nachtmerrie is een slaapprobleem waarbij kinderen of volwassenen plotseling wakker worden nadat ze heel eng gedroomd hebben en deze droom nog heel goed kunnen herinneren.
Nadere informatieInslaapproblemen bij kinderen met AD(H)D
Inslaapproblemen bij kinderen met AD(H)D Ongeveer 30% van de kinderen met AD(H)D heeft chronische inslaapproblemen. Dit zien we ook vaak bij onder andere kinderen met een ontwikkelingsachterstand, autisme,
Nadere informatieMANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN
Blijf kalm; Verzeker je ervan dat je de juiste persoon aan de lijn hebt; Zeg duidelijk wie je bent en wat je functie is; Leg uit waarom je belt; Geef duidelijke en nauwkeurige informatie en vertel hoe
Nadere informatie3/12/2013. ADHD is een ontwikkelingsstoornis. ADHD groeit mee. ADHD is een ontwikkelingsstoornis. Stelling 1 Huilbaby s ontwikkelen later ADHD
ADHD groeit mee Babypeuter Lagere school Puberadolescent Babypeuter Stelling 1 Huilbaby s ontwikkelen later ADHD Geboorte zuigeling - peuter Al hyperactief van in de buik Moeilijke baby : Verhoogd activiteitsniveau
Nadere informatieHOOFDSTUK 1 WAT IS ADHD?
HOOFDSTUK 1 WAT IS ADHD? Wat betekent ADHD? ADHD staat voor attention deficit hyperactivity disorder. Er wordt vermoed dat kinderen ADHD hebben wanneer het voor hen moeilijk is om stil te zitten, aandachtig
Nadere informatieGIDS VOOR VOLWASSE N E N M E T A D H D HET T RA JECT VAN UW B E H A N D E L I N G
GIDS VOOR VOLWASSE N E N M E T A D H D HET T RA JECT VAN UW B E H A N D E L I N G VOORAF Uw arts heeft u een medicamenteuze behandeling voorgeschreven als hulp bij het onder controle brengen van de symptomen
Nadere informatieHoofdpijn Duizeligheid Vermoeidheid Concentratieproblemen Vergeetachtigheid
Hersenschudding In deze folder vertellen we wat de gevolgen van een hersenschudding kunnen zijn en wat u kunt verwachten tijdens het herstel. Ook geven we adviezen over wat u het beste wel en niet kunt
Nadere informatieWAAR KAN IK HULP VINDEN? Informatie over geestelijke gezondheidsproblemen
WAAR KAN IK HULP VINDEN? Informatie over geestelijke gezondheidsproblemen Tekst: Aziza Sbiti & Cha-Hsuan Liu Colofon: Deze brochure is totstandgekomen met hulp van het Inspraak Orgaan Chinezen. De inhoud
Nadere informatieRegistratieformulier medicatie bij ADHD
Bijlage 6 Registratieformulier medicatie bij ADHD Protocol ADHD bij verslaving 99 Registratieformulier medicatie bij ADHD Naam patiënt: Naam voorschrijvend behandelaar: Geneesmiddel: Datum: Dosering:
Nadere informatieAchtergrondinformatie. Hoe is het beloop van vermoeidheid na kanker? Internationale literatuur Prevalentie: uitgezet tegen tijd sinds behandeling
Achtergrondinformatie Ongeveer 99% van alle patiënten ervaart tijdens de behandeling van Drie maanden na de behandeling van heeft 2-4% van de ziektevrije patiënten last van ernstige Hoe is het beloop van
Nadere informatieWerkstuk Anders Werkstuk over ADHD
Werkstuk Anders Werkstuk over ADHD Werkstuk door J. 1065 woorden 28 januari 2013 4,9 36 keer beoordeeld Vak Anders ADHD 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Inleiding Klachten Oorzaken Voordelen van ADHD Medicatie Verhaal
Nadere informatieSlachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg
Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg Informatie voor cliënten Cliënten en geestelijke gezondheidszorg Slachtoffers van mensenhandel hebben vaak nare dingen meegemaakt. Ze zijn geschokt
Nadere informatieAD(H)D bij Volwassenen
AD(H)D bij Volwassenen https://youtu.be/fgssoj-tbsa JASPER'S REAL LIFE DSM IV-TR naar DSM 5 1950 DSM I Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders 2013 DSM 5 X DSM IV-TR naar DSM 5 Belangrijke
Nadere informatieKIJK IN JE BREIN LESMODULE BASISSCHOOL LEERLING
LESMODULE BASISSCHOOL LEERLING 1. DE HERSENEN 1.1 HOE ZIEN HERSENEN ERUIT? VRAAG WIE KAN VERTELLEN WAT HERSENEN ZIJN? VRAAG HEBBEN KINDEREN KLEINERE HERSENEN DAN GROTE MENSEN? 1.2 WANNEER GEBRUIK JE ZE?
Nadere informatieAMIGA4LIFE. Hooggevoelig, wat is dat? WWW.AMIGA4LIFE.NL T. 06-424 99985 @AMIGA4LIFECOACH VLAARDINGEN
AMIGA4LIFE Hooggevoelig, wat is dat? 7-10 jaar WWW.AMIGA4LIFE.NL T. 06-424 99985 @AMIGA4LIFECOACH VLAARDINGEN 1 voorlichtingsbrochure hooggevoeligheid - www.amiga4life.nl Ik heb een talent! Ik kan goed
Nadere informatieWanneer de vlag de lading niet meer dekt: over het gebruik van labels voor stoornissen
Wanneer de vlag de lading niet meer dekt: over het gebruik van labels voor stoornissen Het moeilijke kind stelt ons vragen: Wie is de volwassene is die hem of haar zo moeilijk vindt? Met welke ver(w)achtingen
Nadere informatieOnline Psychologische Hulp Overspanning & Burn-out
Online Psychologische Hulp 2 Therapieland 3 Therapieland Online Psychologische Hulp In deze brochure maak je kennis met de online behandeling Overspanning & Burn-out van Therapieland. Je krijgt uitleg
Nadere informatieZELFINVULLIJST DEPRESSIEVE SYMPTOMEN (INVENTORY OF DEPRESSIVE SYMPTOMATOLOGY: IDS-SR) 1 (In te vullen door patiënt)
ZELFINVULLIJST DEPRESSIEVE SYMPTOMEN (INVENTORY OF DEPRESSIVE SYMPTOMATOLOGY: IDS-SR) 1 (In te vullen door patiënt) Naam:.. Datum: - - Kruis bij elke vraag het antwoord aan dat de afgelopen zeven dagen
Nadere informatie2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S
2 Ik en autisme In het vorige hoofdstuk is verteld over sterke kanten die mensen met autisme vaak hebben. In dit hoofdstuk vertellen we over autisme in het algemeen. We beginnen met een stelling. In de
Nadere informatieInformatie voor patiënten
Informatie voor patiënten gegeneraliseerde angststoornis: wat is dat precies? Bij u is na de intakeprocedure de diagnose gegeneraliseerde angststoornis gesteld. Om deze diagnose te kunnen krijgen moet
Nadere informatieEEN DIERBARE VERLIEZEN
EEN DIERBARE VERLIEZEN 994 Inleiding Deze folder is bedoeld voor nabestaanden. U leest hierin over de gevoelens die u kunt ervaren en hoe u in deze moeilijke tijd goed voor uzelf kunt zorgen. U heeft kort
Nadere informatieEen land waar. mensen goed geïnformeerd zijn over handicaps
Een land waar mensen goed geïnformeerd zijn over handicaps Lilian (48) vraagt haar zoontje om even een handje te komen geven. Dat doet hij en dan gaat hij weer lekker verder spelen. Wij nemen plaats aan
Nadere informatieScouts met een beperking
! Scouts met een beperking Kinderen met ADHD In de volksmond verklaart men de afkorting ADHD wel met Alle Dagen Heel Druk. Hierbij legt men de nadruk op het hyperactieve gedrag, waarbij het motorisch onrustige,
Nadere informatieKlachten na een hersenschudding algemene informatie
Een hersenschudding ontstaat door een klap op het hoofd, bijvoorbeeld bij een ongeluk. Je wordt duizelig of raakt bewusteloos. Meestal duurt het enige tijd voor de hersenen hiervan herstellen. Zolang de
Nadere informatieHet is de familieblues. Je kent dat gevoel vast wel. Je zit aan je familie vast. Voor altijd ben je verbonden met je ouders, je broers, je zussen.
De familieblues Tot mijn 15e noemde ik mijn ouders papa en mama. Daarna niet meer. Toen noemde ik mijn vader meester. Zo noemde hij zich ook als hij lesgaf. Hij was leraar Engels op een middelbare school.
Nadere informatiePersoonlijkheidsstoornis Cluster C
Persoonlijkheidsstoornis Cluster C Deze folder geeft informatie over de diagnostiek en behandeling van cluster C persoonlijkheidsstoornissen. Wat is een cluster C Persoonlijkheidsstoornis? Er bestaan verschillende
Nadere informatieeen dierbare verliezen
een dierbare verliezen een dierbare verliezen U heeft kort geleden iemand verloren. Dat kan heel verwarrend zijn. Vaak is het moeilijk te accepteren dat iemand er niet meer is. Soms is het verdriet of
Nadere informatieregio Gooi en Vechtstreek Niet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid www.cjggooienvechtstreek.nl
regio Gooi en Vechtstreek Niet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid www.cjggooienvechtstreek.nl n Niet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid We slapen gemiddeld zo n zeven tot acht uur per nacht. Dat
Nadere informatieTerrorisme en dan verder Wat te doen na een aanslag?
Terrorisme en dan verder Wat te doen na een aanslag? Publieksversie Ga zo veel mogelijk door met uw normale dagelijkse activiteiten. Dat geeft u het gevoel dat u de baas bent over de situatie. Dit is ook
Nadere informatieGIDS. voor een. rustige nacht
GIDS voor een rustige nacht Lekker geslapen? Lekker slapen en uitgerust wakker worden. Voor veel mensen is het een verre droom. Naar schatting één op de vijf mensen in ons land kampt geregeld met slaapproblemen.
Nadere informatieAngststoornissen. Verzekeringsgeneeskundig protocol
Angststoornissen Verzekeringsgeneeskundig protocol Epidemiologie I De jaarprevalentie voor psychische stoornissen onder de beroepsbevolking in Nederland wordt geschat op: 1. 5-10% 2. 10-15% 15% 3. 15-20%
Nadere informatieMEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind
MEE Nederland Raad en daad voor iedereen met een beperking Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Inhoudsopgave
Nadere informatieGeweld in huis raakt kinderen. Informatie en advies voor ouders. huiselijkgeweldwb.nl 0900 126 26 26. 5 cent per minuut
Geweld in huis raakt kinderen Informatie en advies voor ouders Grafisch ontwerp: Ontwerpstudio 2 MAAL EE Bij huiselijk geweld tussen (ex-)partners worden kinderen vaak over het hoofd gezien. Toch hebben
Nadere informatieAdviezen voor patiënten met licht schedel/hersenletsel
Patiënteninformatie Adviezen voor patiënten met licht schedel/hersenletsel rkz.nl In deze folder leest u wat de gevolgen van een hersenschudding kunnen zijn en wat u kunt verwachten tijdens het herstel.
Nadere informatieSlaapproblemen? Gezonde slaap
Dit is een folder van www.orthoconsult.nl geschreven door dhr. drs. Ard Nieuwenbroek, trainer/ therapeut bij Ortho Consult. Deze folder is op een aantal punten aangepast en aangevuld door de stressbegeleiders
Nadere informatieKinderneurologie.eu ADHD. www.kinderneurologie.eu
ADHD Waar staat de afkorting ADHD voor? De letters ADHD staan voor de engelse woorden Attention Deficit - Hyperactivity Disorder. In het Nederlands vertaald betekent dat een aandoening die gekenmerkt wordt
Nadere informatieHersenschudding Volwassenen en kinderen > 6 jaar. Afdeling Spoedeisende Hulp
00 Hersenschudding Volwassenen en kinderen > 6 jaar Afdeling Spoedeisende Hulp U of een van uw naasten heeft een hersenschudding opgelopen door een ongeluk of plotselinge beweging van het hoofd. Dit wordt
Nadere informatieRusteloze benen restless legs syndrome (RLS)
Rusteloze benen restless legs syndrome (RLS) Albert Schweitzer ziekenhuis januari 2015 pavo 1159 Wat zijn rusteloze benen? Het rusteloze benen syndroom (ofwel restless legs syndrome, afgekort RLS) is een
Nadere informatiePace vragenlijst Physician-based Assessment and Counseling for Exercise
Pace vragenlijst Physician-based Assessment and Counseling for Exercise Dit formulier bepaalt uw lichamelijke activiteiten niveau. Lees dit formulier door en kies de zin die het beste aansluit bij uw huidige
Nadere informatie1.1 Relatie verslaving
1.1 Relatie verslaving Typering Iemand wordt relatieverslaafd genoemd als hij denkt niet zonder relatie te kunnen leven. Soms zijn mensen zo afhankelijk van een relatie, dat ze er alles voor doen om die
Nadere informatieAls opvoeden even lastig is
Als opvoeden even lastig is Hoe pak je dat dan aan? Soms weet ik niet meer wat ik moet doen om hem stil te krijgen. Schattig? Je moest eens weten. Hoezo roze wolk? Mijn dochter kan af en toe het bloed
Nadere informatieADHD en ASS. Bij normaal begaafde volwassen. Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG
ADHD en ASS Bij normaal begaafde volwassen Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG Disclosure belangen spreker (potentiële) Belangenverstrengeling Geen Voor bijeenkomst mogelijk relevante
Nadere informatieAnders denken over drukke, dwarse en dromerige kinderen
Anders denken over drukke, dwarse en dromerige kinderen Laura Batstra 25 november 2014 In deze online lezing: Druk, dwars, dromerig of ADHD? ADHD en de hersenen ADHD en de maatschappij Stepped Diagnosis
Nadere informatiePsychiatrisering en de terreur van het perfecte kind. Prof. Dr. Stijn Vanheule Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen
Psychiatrisering en de terreur van het perfecte kind Psychiatriseren = Het moeilijke kind stelt de volwassene vragen: Wie is de volwassene is die hem of haar zo moeilijk vindt? Met welke ver(w)achtingen
Nadere informatie!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! Uitgave van Stichting Be Aware Januari 2015 WIL JE MINDER GAMEN?
Uitgave van Stichting Be Aware Januari 2015 WIL JE MINDER GAMEN? Je vindt dat je teveel tijd doorbrengt met het spelen van games. Je beseft dat je hierdoor in de problemen kunt raken: je huiswerk lijdt
Nadere informatieInhoud Hoofdstuk 1: Wat is ADHD?
Spreekbeurt door een scholier 2088 woorden 17 mei 2007 6,3 261 keer beoordeeld Vak Nederlands Inhoud Hoofdstuk 1: Wat is ADHD? Hoofdstuk 2: Concentratiestoornissen. Hoofdstuk 3: Wanneer heeft iemand ADHD
Nadere informatieHet puberbrein. 1 Inleiding
DC 50 Het puberbrein 1 Inleiding Over het puberbrein is veel geschreven. Ging men er eerst vanuit dat de hersens van kinderen met 6 jaar volgroeid waren, tegenwoordig weet men dat dat pas rond het 23e
Nadere informatieKOPPen bij elkaar en schouders eronder. Informatie voor kinderen van ouders met psychiatrische problemen
KOPPen bij elkaar en schouders eronder Informatie voor kinderen van ouders met psychiatrische problemen Mama, waarom huil je? Mama, ben je nu weer verdrietig? Papa, gaan we naar het zwembad? Waarom niet?
Nadere informatieMelatonine bij verlate slaapfase Experiment, nog geen bewijzen
Melatonine bij verlate slaapfase Experiment, nog geen bewijzen Door Sandra Kooij Nieuwsbrief voor Patiënten, Programma ADHD bij volwassenen, jaargang 4, nummer 2, mei 2008. De meerderheid (zo'n 70%) van
Nadere informatieVraag aan de zee. Vraag aan de tijd. wk 3. wk 2
Bladzijde negen, Bladzijde tien, Krijg ik het wel ooit te zien? Ander hoofdstuk, Nieuw begin.. Maar niets, Weer dicht, Het heeft geen zin. Dan probeer ik achterin dat dikke boek. Dat ik daar niet vaker
Nadere informatieSchizofrenie. Leven in een andere wereld. Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over schizofrenie
ggz voor doven & slechthorenden Schizofrenie Leven in een andere wereld Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over schizofrenie Herkent u dit? Denkt u wel eens dingen te zien
Nadere informatieOntdek je kracht voor de leerkracht
Handleiding les 1 Ontdek je kracht voor de leerkracht Voor je ligt de handleiding voor de cursus Ontdek je kracht voor kinderen van groep 7/8. Waarom deze cursus? Om kinderen te leren beter in balans te
Nadere informatieADHD en lessen sociale competentie
ADHD en lessen sociale competentie Geeft u lessen sociale competentie én heeft u een of meer kinderen met ADHD in de klas, dan kunt u hier lezen waar deze leerlingen tegen aan kunnen lopen en hoe u hier
Nadere informatieWil jij minderen met social media?
Wil jij minderen met social media? Uitgave van Stichting Be Aware Januari 2016 Hulpboekje social media 1 Hoe sociaal zijn social media eigenlijk? Je vindt dat je teveel tijd doorbrengt op social media.
Nadere informatieBorderline. Als gevoelens en gedrag snel veranderen. Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over borderline
ggz voor doven & slechthorenden Borderline Als gevoelens en gedrag snel veranderen Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over borderline Herkent u dit? Bij iedereen gaat wel
Nadere informatieKinderen met hardnekkig druk gedrag
Interline Achtergronden casusschetsen Kinderen met hardnekkig druk gedrag Versie 15 juli 2002 Casusschets 1 Vraag 1: Vooral druk en beweeglijk (3), + concentratieproblemen (1). Zie diagnostiek, obligate
Nadere informatieNiet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid. Jeugd en Gezin Gooi en Vechtstreek
Niet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid We slapen gemiddeld zo n zeven tot acht uur per nacht. Dat is ongeveer een derde van ons hele leven. Er zijn wel verschillen in de behoefte aan slaap. Waar de
Nadere informatieADHD bij volwassenen met een angststoornis
ADHD bij volwassenen met een angststoornis Impuls Symposium AD(H)D, een hype? (Differentiaal) Diagnostiek en Comorbiditeit woensdag 1 april 2009 Anke Roodbergen, psychiater i.o. De Jutters/PsyQ, Den Haag
Nadere informatieKanaries in de leerfabriek. Stijn Vanheule. Prof. Dr. Stijn Vanheule Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen
Kanaries in de leerfabriek. Stijn Vanheule Centrale vragen: 1. Welke ideologie en mensbeeld zit impliciet in onze onderwijspraktijk? 2. Welk effect heeft deze ideologie op identiteitsvorming? Welke ideologie?
Nadere informatiePraktische opdracht ANW Depressies
Praktische opdracht ANW Depressies Praktische-opdracht door een scholier 1714 woorden 27 februari 2002 7,9 16 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding: Deze brochure gaat over depressies. Op het moment hebben
Nadere informatieDe vrouw van vroeger (Die Frau von früher)
Roland Schimmelpfennig De vrouw van vroeger (Die Frau von früher) Vertaling Tom Kleijn Personen FRANK, midden veertig CLAUDIA, zijn vrouw ROMY VOGTLÄNDER ANDI, zoon van Frank en Claudia TINA, Andi's vriendin
Nadere informatieSociale/pedagogische vragenlijst
Bijlage 1 Sociale/pedagogische vragenlijst voor ouders en begeleiders van mensen met een matige tot (zeer) ernstige verstandelijke beperking, al dan niet in combinatie met een lichamelijke beperking 1
Nadere informatieTerrorisme en dan verder
Terrorisme en dan verder Hoe kunt u omgaan met de gevolgen van een aanslag? - Ga zo veel mogelijk door met uw normale dagelijkse activiteiten. Dat geeft u het gevoel dat u de baas bent over de situatie.
Nadere informatieWeer naar school. De directeur stapt het toneel op. Goedemorgen allemaal, zegt hij. * In België heet een mentor klastitularis.
Weer naar school Kim en Pieter lopen het schoolplein op. Het is de eerste schooldag na de zomervakantie. Ik ben benieuwd wie onze mentor * is, zegt Pieter. Kim knikt. Ik hoop een man, zegt ze. Pieter kijkt
Nadere informatieVerslaving. Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over verslaving. Als iemand niet meer zonder... kan
ggz voor doven & slechthorenden Verslaving Als iemand niet meer zonder... kan Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over verslaving Herkent u dit? Veel mensen gebruiken soms
Nadere informatieRusteloze benen. restless legs syndrome (RLS) Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op
Rusteloze benen restless legs syndrome (RLS) Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Wat zijn rusteloze benen? Het rusteloze benen syndroom (ofwel restless legs syndrome, afgekort
Nadere informatieDEEL 1. WERKBOEK 5 Eigen keuze. 2015 Monique van Dam YOU: De keuze is aan jou!
DEEL 1 1 WERKBOEK 5 Eigen keuze Inhoud 2 1. Hoe zit het met je keuzes? 3 2. Hoe stap je uit je automatische piloot? 7 3. Juiste keuzes maken doe je met 3 vragen 9 4. Vervolg & afronding 11 1. Hoe zit het
Nadere informatiePrentenboeken kikker Gebruiksmogelijkheden in het kader van Waarnemen > Begrijpen > plannen > realiseren
Prentenboeken kikker Gebruiksmogelijkheden in het kader van Waarnemen > Begrijpen > plannen > realiseren Expertsysteem ZIEN! voor het primair onderwijs november 2010 ZIEN! is een product van, in samenwerking
Nadere informatieTijdschrift Kindermishandeling April 2013 Onderwijsspecial deel 2. 8 tips voor een goed gesprek met je leerling
8 tips voor een goed gesprek met je leerling Edith Geurts voor Tijdschrift Kindermishandeling Het kan zijn dat je als leerkracht vermoedt dat een kind thuis in de knel zit. Bijvoorbeeld doordat je signalen
Nadere informatieHet verlies van een dierbare
Het verlies van een dierbare Het Zorgpad Stervensfase is gebaseerd op de Liverpool Care Pathway for the dying patient (LCP). De LCP is door het Erasmus MC Rotterdam en het IKNL locatie Rotterdam integraal
Nadere informatieU in het middelpunt Die migraine hè Levenservaring verzilveren
Welzijn op recept Welkom bij SWOA. Uw huisarts heeft u met ons in contact gebracht. De dokter kan u op dit moment geen passende behandeling (meer) bieden. Toch voelt u zich niet lekker, of heeft u pijn.
Nadere informatieDeel I Wat we weten over de stoornis ADHD
Inhoud Inleiding 12 Deel I Wat we weten over de stoornis ADHD Hoofdstuk 1 Kenmerken van ADHD 1.1 De basiskenmerken 16 1.2 Aandachts- en concentratiestoornissen 17 1.3 Impulsiviteit 17 1.4 Hyperactiviteit
Nadere informatieDit doe je zelf tegen stress. Informatiekit om uw medewerkers te helpen bij het voorkomen van werkstress
Dit doe je zelf tegen stress Informatiekit om uw medewerkers te helpen bij het voorkomen van werkstress 1 Inhoud Inleiding 3 A Pak stress op tijd aan 4 - Herken eerst wanneer stress ongezond wordt - Tips
Nadere informatieGedwongen opname met een IBS of RM *
Gedwongen opname met een IBS of RM * Informatie voor cliënten Onderdeel van Arkin Inleiding In deze folder staat kort beschreven wat er gebeurt als u gedwongen wordt opgenomen. De folder bevat belangrijke
Nadere informatieDepressie. Meer dan een somber gevoel. Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over depressie
ggz voor doven & slechthorenden Depressie Meer dan een somber gevoel Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over depressie Herkent u dit? Iedereen is wel eens somber of treurig.
Nadere informatieKALMEER- EN SLAAPMIDDELEN DE AFBOUW
KALMEER- EN SLAAPMIDDELEN DE AFBOUW Ik wil stoppen met slaapmiddelen In het kort Een goede voorbereiding maakt stoppen met slaapmiddelen makkelijker. Uw huisarts helpt u graag bij het stoppen. Als u stopt,
Nadere informatieKinderneurologie.eu. Hoofdbonken.
Hoofdbonken Wat is hoofdbonken? Hoofdbonken is een bewegingsstoornis tijdens de slaap waarbij voornamelijk kinderen tijdens het inslapen of midden in de nacht met hun hoofd tegen de bedrand aanbonken.
Nadere informatieWerkboek Het is mijn leven
Werkboek Het is mijn leven Het is mijn leven Een werkboek voor jongeren die zelf willen kiezen in hun leven. Vul dit werkboek in met mensen die je vertrouwt, bespreek het met mensen die om je geven. Er
Nadere informatieMEE. Ondersteuning bij leven met een beperking. Wonen & Samenleven
MEE Ondersteuning bij leven met een beperking Wonen & Samenleven Als mijn zoon begeleid zelfstandig gaat wonen, staat er dan altijd iemand voor hem klaar? Ik wil graag een traplift. Bij wie vraag ik die
Nadere informatieWAAROM DIT BOEKJE? VERBODEN
WAAROM DIT BOEKJE? Dit boekje gaat over seksuele intimidatie op het werk. Je hebt te maken met seksuele intimidatie als een collega je steeds aanraakt. Of steeds grapjes maakt over seks. Terwijl je dat
Nadere informatieDe Budget Ster: omgaan met je schulden
De Budget Ster: omgaan met je schulden Budget Ster Copyright EffectenSter BV 2014 Budget Ster MOTIVATIE EN VERANTWOORDELIJKHEID STRESS DOOR SCHULDEN BASISVAARDIGHEDEN STABILITEIT FINANCIEEL ADMINISTRATIEVE
Nadere informatieIn de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen
14 In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen einde, alleen een voortdurende kringloop van materie
Nadere informatieBen jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou!
Hallo Ben jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou Als je ouders uit elkaar zijn kan dat lastig en verdrietig zijn. Misschien ben je er boos over of denk je dat het jouw
Nadere informatieSlaapproblemen? Een aantal feiten. Gezonde slaap. Soorten Slecht Slapen
Niet waar Soms waar Wel waar Slaapproblemen? Een aantal feiten Uit onderzoek blijkt dat èèn op de 10 jongeren zo nu en dan last heeft van slaapproblemen. Dit kan iedereen overkomen en eigenlijk is het
Nadere informatie