Betreft: standpunt eindrapport brede evaluatiecommissie derde evaluatiecommissie wet Bopz

Transcriptie

1 MW. Drs. L. Broekaar 2 e Constantijn Huygensstraat CS Amsterdam Secretariaat: MW. drs. drs. E.J.P. Gijsen T.a.v. de voorzitter, de heer mr. dr. R.B.M. Keurentjes Ministerie van VWS Postbus EJ Den Haag Amsterdam, 21 mei 2007 Betreft: standpunt eindrapport brede evaluatiecommissie derde evaluatiecommissie wet Bopz Geachte heer Keurentjes, Op 25 mei a.s. biedt u, namens de commissie, het eindrapport aan van de brede evaluatiecommissie derde evaluatie wet Bopz aan de ministers van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en de minister van Justitie. Ondergetekende had zitting in de brede evaluatiecommissie derde evaluatie wet Bopz als vertegenwoordiger van patiënten in de geestelijke gezondheidszorg, die met gedwongen opneming en/of behandeling te maken hebben, hebben gehad of kunnen krijgen. Vanuit deze positie heeft zij steeds benadrukt dat wetgeving op het gebied van gedwongen opneming en behandeling geen afbreuk mag doen aan de rechtspositie van mensen die hiermee te maken (kunnen) krijgen. Dit uitgangspunt lag ten grondslag aan de aandachtspunten en bezwaren die zij tijdens de verschillende bijeenkomsten van de evaluatiecommissie in 2006 en 2007 naar voren heeft gebracht. Ondergetekende is van mening dat haar aandachtspunten en bezwaren onvoldoende in de definitieve tekst van het eindrapport tot uitdrukking zijn gekomen. Daarnaast kan zij de conclusies en aanbevelingen zoals deze in het rapport zijn verwoord op enkele belangrijke punten niet onderschrijven. Dit vormde voor ondergetekende aanleiding om een minderheidsstandpunt in te nemen ten aanzien van het eindrapport van de brede evaluatiecommissie derde evaluatie wet Bopz. In de voorliggende reactie zal zij toelichten op welke specifieke punten haar standpunt afwijkt van de conclusie(s) en aanbevelingen in het eindrapport. Allereerst volgt een toelichting van de algemene bezwaren. Vervolgens worden de specifieke bezwaren toegelicht m.b.t. de conclusies en aanbevelingen in hoofdstuk 3 en hoofdstuk 4. Algemene bezwaren Het belangrijkste bezwaar ten aanzien van het eindrapport als geheel is het onderbelichte perspectief van patiënten en de implicaties van de conclusies en aanbevelingen in het rapport 1

2 voor de rechtsbescherming van mensen die gedwongen opgenomen en/of behandeld zijn (geweest). Zo ligt er in de toonzetting van het rapport een sterke nadruk op de beveiliging van de maatschappij en de noodzaak van behandeling en beveiliging van en voor de patiënt, die volgens de evaluatiecommissie in (nieuwe) wetgeving voor gedwongen opneming en behandeling tot uitdrukking moet komen. 1 Ondergetekende is van mening dat deze toonzetting de (rechts)positie van patiënten tekort doet. In de tweede plaats is zij van mening dat de uitspraken en conclusies in het rapport over de gewijzigde tijdgeest en de roep om een ander wettelijk kader een te absoluut karakter dragen. In de uitspraak over de roep om een ander wettelijk kader wordt voorbij gegaan aan het standpunt van patiënten, die vanaf de totstandkoming van de wet Bopz tot op heden steeds hebben gepleit voor handhaving van de wet Bopz en (het behoud van) een sterke (rechts)positie van mensen die gedwongen opgenomen en/of behandeld zijn (geweest). 2 Stichting Pandora heeft de afgelopen jaren juist steeds naar voren gebracht dat zij van mening is dat de rechtspositie van mensen die te maken (kunnen) krijgen met gedwongen opneming en/of behandeling door de diverse (beoogde) wijzigingen van de wet Bopz al in toenemende mate onder druk is komen te staan en versterking verdient. 3 Daarnaast is ondergetekende van mening dat de uitspraken en conclusies over het functioneren van de wet Bopz en de wenselijkheid van een nieuwe regeling niet op alle punten voldoende worden onderbouwd door de bevindingen uit de verschillende deelonderzoeken. Hoofdstuk 3, bevindingen over het functioneren van de wet Bopz In hoofdstuk 3 van het eindrapport wordt een beschrijving gegeven van de bevindingen van de verschillende betrokken actoren over het functioneren van de wet Bopz. Op basis hiervan wordt onder meer geconcludeerd dat de wet Bopz wordt ervaren als een ingewikkelde wet. De onleesbaarheid wordt in het rapport deels toegeschreven aan de in de wet geregelde materie het onderwerp vereist een zorgvuldigheid die ook tot uitdrukking dient te komen in de regels - en deels aan de vormgeving van de wet. 4 Tijdens de verschillende bijeenkomsten van de brede evaluatiecommissie wet Bopz heeft ondergetekende steeds naar voren gebracht dat, indien uit de verschillende deelonderzoeken van de derde evaluatie wet Bopz naar voren komt dat de wet als te ingewikkeld en onleesbaar wordt ervaren, zij een cosmetische ingreep, van de wet Bopz om dit knelpunt op te lossen 1 Eindrapport Evaluatierapport: voortschrijdende inzichten, o.a. pagina 35 t/m 40 en de aanbevelingen in hoofdstuk 3 en 4 van het eindrapport. 2 Zie hiervoor onder meer de diverse artikelen op de website van Stichting Pandora, publicaties in o.a. het Maandblad Geestelijke volksgezondheid, de elektronische dwangspecials en diverse schriftelijke beleidsreacties van Stichting Pandora aan de ministers van VWS en Justitie en aan de Eerste- en Tweede Kamerleden vanaf de totstandkoming van de wet Bopz in 1992 tot op heden. 3 In januari 2004 is het woordje ernstig geschrapt uit artikel 38, lid 5, waarmee de mogelijkheden voor dwangbehandeling zijn uitgebreid, per 1 januari 2006 is de observatiemachtiging in werking getreden, waarmee de mogelijkheid is ontstaan om mensen waarvan het ernstige vermoeden bestaat dat zij een gevaar vormen voor anderen dat voortkomt uit een psychiatrische stoornis, drie weken ter observatie kunnen worden opgenomen, en in februari 2007 is door de Tweede Kamer een wijziging aangenomen waarmee de mogelijkheden voor dwangbehandeling binnen de instelling en de mogelijkheden voor dwang en drang toepassing buiten de instelling verder worden verruimd (30 492, 1-9). 4 Eindrapport Evaluatierapport: voortschrijdende inzichten,

3 ondersteunt. Een zuivere vereenvoudiging van het wettelijke stelsel, los van inhoudelijke aanpassingen, die de toegankelijkheid van de wet sterk kan verhogen, een wet die beter leesbaar is en per definitie beter toegankelijk. 5 Ondergetekende ziet, indien aanpassingen noodzakelijk zijn, een dergelijke cosmetische ingreep, oftewel een zuivere vereenvoudiging van de wet Bopz, als een goed alternatief voor de vervanging van de wet Bopz door een nieuw wettelijk stelsel. In hoofdstuk 3 worden echter tegelijkertijd enkele aanbevelingen gedaan die wel (vergaande) inhoudelijke aanpassingen van de wet Bopz of de invoering van een nieuwe wettelijke regeling impliceren. 6 Ondergetekende ondersteunt deze aanbevelingen niet. Zo pleit de evaluatiecommissie in de aanbevelingen in hoofdstuk 3 voor het loslaten van de koppeling tussen opneming en behandeling in een eventuele nieuwe regeling. 7 Ondergetekende acht een koppeling tussen opneming en behandeling en extra terughoudendheid ten aanzien van dwangbehandeling juist noodzakelijk vanwege de directe inbreuk op de lichamelijke integriteit en persoonlijke levenssfeer, en de risico s voor de patiënt die aan diverse behandelvormen verbonden zijn. Daarnaast stelt de commissie dat wils(on)bekwaamheid een wezenlijk grotere rol moet krijgen in de wet Bopz of een nieuwe regeling. Uitgangspunt zou moeten zijn dat wilsbekwame weigering van behandeling gerespecteerd dient te worden en dat er meer waarde wordt gehecht aan wilsonbekwaam verzet. 8 Gezien de knelpunten m.b.t. de eenduidigheid bij het vaststellen van wils(on)bekwaam verzet onderschrijft ondergetekende deze aanbeveling niet. 9 Ondergetekende is van mening dat toetsing van de noodzaak van dwangbehandeling objectiveerbaar moet zijn. Zij wijst elke vorm van dwangbehandeling die (mogelijk) leidt tot willekeur en een verzwakte rechtspositie van de patiënt nadrukkelijk af. Volgens ondergetekende is het bovendien zeer opmerkelijk - en bovenal onterecht - dat de bevindingen van de diverse actoren die betrokken zijn bij de uitvoering van de wet Bopz, zoals het OM, de IGZ en de burgemeester, uitgebreid worden beschreven en als basis dienen voor de conclusies en aanbevelingen van de brede evaluatiecommissie derde evaluatie wet Bopz, terwijl de bevindingen van de patiënten zelf als actor vrijwel geheel buiten beschouwing zijn gelaten. Hiermee wordt geheel voorbij gegaan aan de mening en positie van patiënten, op wie de gedwongen opneming en behandeling uiteindelijk van toepassing is. Hoofdstuk 4, contouren van een nieuwe regeling In hoofdstuk vier van het eindrapport worden de contouren geschetst van een nieuwe wettelijke regeling. Als argumentatie wordt gegeven dat de evaluatiecommissie een handreiking wil bieden voor de situatie waarin de regering werkt aan een nieuw stelsel, terwijl ook aanpassing van het bestaande kader gewenst is. Omdat het risico bestaat dat het werken aan een verbetering van de bestaande regeling zoveel tijd en energie vergt dat het werken aan een nieuw stelsel op de lange baan wordt geschoven, zijn de aanbevelingen ter verbetering van het bestaande stelsel bewust beperkt gehouden Eindrapport Evaluatierapport: voortschrijdende inzichten Pagina Eindrapport Evaluatierapport: voortschrijdende inzichten onder meer pagina 99 t/m Eindrapport Evaluatierapport: voortschrijdende inzichten Pagina Idem. 9 Eindrapport Evaluatierapport: voortschrijdende inzichten Pagina Eindrapport Evaluatierapport: voortschrijdende inzichten Pagina 106 t/m

4 In de eerste plaats is ondergetekende van mening dat deze conclusie, en het pleidooi voor een nieuwe regeling, in strijd is met andere conclusies uit het eindrapport waaruit naar voren komt dat de wet Bopz globaal heeft voldaan aan de doelstelling zoals die ten tijde van de totstandkoming van de wet was geformuleerd: Tevens constateert de evaluatiecommissie dat de wet Bopz ondanks veelvuldige wijzigingen tot op heden min of meer werkbaar is gebleven. 11 In de tweede plaats heeft ondergetekende bezwaren ten aanzien van enkele uitgangspunten die in de contouren van een mogelijke nieuwe regeling centraal staan. Ondergetekende onderschrijft de conclusie dat een aanpassing van het bestaande wettelijk kader noodzakelijk is, en de aanbevelingen voor een nieuwe regeling, dan ook niet. Hieronder wordt toegelicht op welke punten zij de contouren van een nieuwe regeling niet ondersteunt. Wederkerigheidsprincipe In het voorstel wordt bepleit dat het uitbreiden van de mogelijkheden van gedwongen zorg gekoppeld moeten worden aan verplichtingen voor de hulpverlenende instantie: het zogenaamde wederkerigheidsprincipe. 12 Dit principe vloeit volgens ondergetekende voort uit de constatering binnen de commissie dat de mogelijkheden van hulpverlenende instanties om mensen onder dwang op te nemen en te behandelen de laatste jaren op diverse punten zijn uitgebreid. Tegelijkertijd hebben patiënten weinig tot geen mogelijkheden om aanspraak te kunnen maken op zorg, opvang en begeleiding wanneer zij daar behoefte aan hebben en/of wanneer hun wensen hieromtrent afwijken van de visie van de behandelaar en/of de hulpverlenende instantie. Momenteel worden patiënten die vrijwillig opgenomen willen worden regelmatig geweigerd vanwege een gebrek aan bedden en/of personeel of omdat de patiënt als lastig of uitbehandeld wordt beschouwd. Daarnaast worden patiënten die onder dwang opgenomen zijn op grond van deze argumenten, of omdat de wens van de patiënt m.b.t. een bepaalde behandeling afwijkt van de visie van de behandelaar over de beoogde behandeling, geconfronteerd met een gedwongen ontslag. De evaluatiecommissie was van mening dat een evenwichtigere balans tussen de behandelaar en de patiënt m.b.t. wederzijdse rechten en plichten over de beoogde behandeling gewenst was. De introductie van een wederkerigheidsprincipe moest een versterking bieden van de rechtspositie van patiënten m.b.t. de aanspraken op opvang, begeleiding en zorg voorafgaand, tijdens en na een gedwongen opneming en/of behandeling. Het principe van wederkerigheid is vergelijkbaar met de uitgangspunten van de zelfbindingsverklaring, waarin de patiënt in samenspraak met de behandelaar afspraken maakt over de gewenste behandeling, opvang, zorg en begeleiding. Het gevolg van afspraken volgens het principe van wederkerigheid zou zijn dat niet alleen de patiënt verplichtingen heeft m.b.t. het nakomen van afspraken over de behandeling, maar ook de behandelaar de verplichting heeft zich aan de gemaakte afspraken te houden en niet eenzijdig een behandeling kan stopzetten of een patiënt kan confronteren met een (gedwongen) ontslag. Ondergetekende is van mening dat de wijze waarop in het eindrapport invulling is gegeven aan het wederkerigheidsprincipe niet overeenkomt met de definitie en invulling van het 11 Eindrapport Evaluatierapport: voortschrijdende inzichten Pagina 106, Eindrapport Evaluatierapport: voortschrijdende inzichten Pagina

5 wederkerigheidsprincipe zoals dat tijdens de vergaderingen van de evaluatiecommissie is besproken en overeengekomen, en hierboven is toegelicht. Een wederkerigheidsprincipe volgens de definitie in het eindrapport van de evaluatiecommissie, waarbij een voortzetting van de betreffende dwangopneming en/of behandeling is gerechtvaardigd als er (nog) geen sprake is van woonruimte, voldoende financiële middelen, zinvolle dagbesteding en een sociaal netwerk, betekent per saldo juist een aanzienlijke verzwakking van de rechtspositie van de patiënt. Hierbij wordt geheel voorbij gegaan aan de persoonlijke vrijheid en integriteit van de patiënt zelf. Ondergetekende is van mening dat de inspanning van de behandelaar of hulpverlenende instantie tot het creëren van woonruimte, voldoende financiële middelen en zinvolle dagbesteding van de patiënt te allen tijde nagestreefd moet worden en tevens voortvloeit uit het goed hulpverlenerschap. Ondergetekende is echter tegelijkertijd van mening dat het ontbreken van een van deze voorwaarden, zoals een sociaal netwerk van de patiënt, nooit een voortzetting van de gedwongen opneming mag rechtvaardigen. Bovendien ontbreekt het aan heldere en eenduidige criteria op grond waarvan vastgesteld wordt of er aan de genoemde voorwaarden is voldaan. Een wederkerigheidsprincipe volgens de definitie en uitgangspunten in het eindrapport ondersteunt ondergetekende derhalve niet. Commissie psychiatrische zorg In het eindrapport is gesteld dat de evaluatiecommissie de introductie van een commissie psychiatrische zorg als actor voor een goede uitvoering van een nieuwe wettelijke regeling noodzakelijk acht. Deze commissie zou een centrale rol toebedeeld moeten krijgen bij de uitvoering van de nieuwe regeling voor continue zorg. Het werkterrein van de commissie zal het volledige traject bestrijken vanaf de voorbereiding van de rechterlijke beslissing tot en met de nazorg voor de patiënt. 13 In de omschrijving van de taken van deze commissie psychiatrische zorg is te lezen dat de commissie zowel een materiele als formele taak krijgt toebedeeld. De commissie wordt verantwoordelijk voor het inhoudelijk voorbereiden van de rechterlijke beslissing, het toezicht houden op de toepassing van de door de rechter opgelegde gedwongen zorg het erop toezien dat het behandelingsplan waartoe de rechter heeft gelegitimeerd op de juiste wijze wordt uitgevoerd en het beslissen over de beëindiging van de gedwongen zorg. 14 In de eerste plaats ondersteunt ondergetekende de visie over de noodzaak van de introductie van een commissie psychiatrische zorg niet. In de tweede plaats is zij van mening dat er volgens de taakomschrijving van deze commissie in het eindrapport een veel te grote concentratie van macht ontstaat bij één orgaan. Volgens ondergetekende is het een zeer onwerkbare en onwenselijke situatie als een dergelijke commissie tegelijkertijd wordt belast met een adviserende, inhoudelijk voorbereidende taak, een uitvoerde taak en een controlerende of toezichthoudende taak. Een dermate grote verantwoordelijkheid van de commissie betekent in feite dat zij zichzelf moet gaan controleren. Ondergetekende is van mening dat adviserende, uitvoerende en controlerende taken te allen tijde gescheiden moeten blijven en uitgevoerd moeten worden door afzonderlijke organen. Bovendien hoort de beslissingsbevoegdheid bij de rechter te blijven liggen en de onafhankelijkheid van diens uitspraken gewaarborgd te blijven. 13 Eindrapport Evaluatierapport: voortschrijdende inzichten Pagina Eindrapport Evaluatierapport: voortschrijdende inzichten Pagina

6 Daarnaast is het feit dat de rol van de verschillende actoren die tot op heden betrokken (dienen te) zijn bij de uitvoering van de wet Bopz, zoals de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ), de laatste jaren sterk is afgekalfd geen argument om ter vervanging hiervan een nieuw orgaan te introduceren. De constatering dat de IGZ haar rol momenteel niet naar behoren uitvoert is des te meer reden om aan te dringen op een hervatting van de taak van de IGZ, zoals zij bij de totstandkoming van de wet Bopz was bedoeld. Wettelijk kader passende zorg In aansluiting op de contouren van een nieuwe regeling wordt uiteengezet dat de evaluatiecommissie een systeem voor staat waarbij passende zorg het uitgangspunt is en waarbij de zorg en de mate van dwang wordt afgestemd op de zorgbehoefte van de patiënt. Daarbij staat de commissie een systeem voor, waarbij een enkele rechterlijke machtiging legitimeert tot inbreuken op de vrijheidsrechten en de lichamelijke integriteit van een patiënt ter afwending van gevaar ten gevolge van zijn psychiatrische aandoening. Vervolgens wordt omschreven welke interventies een toekomstige machtiging legitimeert: deze kunnen betrekking hebben op huishoudelijke ondersteuning, activerende begeleiding, behandeling (medicatie, deelname aan therapieën) of beveiliging. 15 Tevens moet een nieuwe regeling volgens de evaluatiecommissie meer beveiligingsmogelijkheden bieden. 16 De aanbeveling van de evaluatiecommissie tot het bieden van meer mogelijkheden tot beveiliging vloeit volgens ondergetekende mede voort uit een aantal constateringen gedurende de vergaderingen binnen de commissie die zij hieronder beschrijft. De evaluatiecommissie constateerde dat er in het huidige tijdgewricht een sterke nadruk ligt op het behandelen van patiënten met medicijnen, terwijl sommige patiënten niet (meer) met bepaalde medicijnen te behandelen zijn. Deze patiënten kunnen wel behoefte hebben aan zorg en opvang. In aansluiting op deze constatering stelde de evaluatiecommissie vast dat hulpverlenende instanties tevens een asielfunctie moeten bieden voor patiënten waarbij een bepaalde behandeling, bijvoorbeeld met medicatie, niet (meer) werkt. In de tweede plaats constateerde de evaluatiecommissie dat sommige (gedwongen) opgenomen patiënten zich onveilig voelen vanwege gevaarlijk gedrag van andere patiënten. Een onveilige sfeer binnen de instelling kan leiden tot traumatische ervaringen voor patiënten en een negatief effect op het herstel van diens toch al kwetsbare (geestelijke) gezondheidssituatie. Om de orde en veiligheid binnen een psychiatrische instelling te handhaven komt het momenteel geregeld voor dat er maatregelen getroffen worden, zoals het aanscherpen van de huisregels, die ten koste gaan van de vrijheid en interne rechtspositie van de patiëntenpopulatie binnen de psychiatrische instelling als geheel. Een dergelijke situatie achtte de meerderheid van de leden van evaluatiecommissie ongewenst. De evaluatiecommissie stelde dat meer differentiatiemogelijkheden voor de beveiliging binnen psychiatrische instellingen een oplossing zouden kunnen bieden ter voorkoming van bovengenoemde knelpunten. Ondergetekende is echter van mening dat de bovengenoemde constateringen binnen de commissie, die mede de achterliggende motivatie vormden voor de aanbeveling voor meer differentiatiemogelijkheden voor de beveiliging binnen psychiatrische instellingen, onvoldoende tot uitdrukking komen in de tekst van het eindrapport. 15 Eindrapport Evaluatierapport: voortschrijdende inzichten Pagina Eindrapport Evaluatierapport: voortschrijdende inzichten Pagina 123,

7 Bovendien heeft ondergetekende tegelijkertijd steeds benadrukt dat in de formulering over meer differentiatiemogelijkheden tot beveiliging van hulpverlenende instanties duidelijk tot uitdrukking moet komen dat beveiliging nooit het karakter mag krijgen van het opbergen van uitbehandelde patiënten en/of het uit het straatbeeld verwijderen van lastige, ingewikkelde patiënten en dat resocialisatie van de patiënt in de samenleving, eventueel met begeleiding, te allen tijde het uitgangspunt moet blijven. Ondergetekende is van mening dat dit nadrukkelijke verzoek m.b.t. de formulering over meer differentiatiemogelijkheden van de beveiliging binnen psychiatrische instellingen niet tot uitdrukking komt in de tekst van het eindrapport. Wijze totstandkoming wettelijke regeling Met betrekking tot de totstandkoming van een nieuwe wettelijke regeling wordt gesuggereerd dat aansluiting gezocht kan worden bij de totstandkoming van de fiscale wetgeving, waarbij de volksvertegenwoordiging maximaal terughoudendheid heeft betracht in het amenderen en het treffen van rechtvaardige regelingen voor uitzonderingsgevallen. Vervolgens wordt een sterke vereenvoudiging van het totstandkomingproces van de regeling bepleit. 17 Ondergetekende is van mening dat het ongepast is en niet voorbehouden aan de commissie om dergelijke uitspraken te doen over de wijze van totstandkoming die voorbij gaat aan reguliere besluitvormingsprocessen van de Eerste en Tweede Kamer der Staten Generaal. Zij ondersteunt een dergelijke wijze van totstandkoming van wetgeving dan ook niet, noch m.b.t. eventuele aanpassingen van de huidige wet Bopz, noch m.b.t. een eventueel nieuw wettelijk stelsel ter vervanging van de wet Bopz. Samenvattend Op basis van bovengenoemde bezwaren ondersteunt ondergetekende niet de conclusies en aanbevelingen in het eindrapport over het functioneren van de wet Bopz en de noodzaak en contouren van een eventuele nieuwe regeling, ter vervanging van de huidige wet Bopz. Ondergetekende verzoekt de voorzitter om het (minderheids)standpunt van ondergetekende en toegelichte motivatie hiervoor in de voorliggende brief - bij de aanbieding van het eindrapport van de brede evaluatiecommissie derde evaluatiecommissie wet Bopz aan de ministers van VWS en Justitie duidelijk kenbaar te maken. Ondergetekende vertrouwt erop dat aan bovenstaand verzoek gehoor wordt gegeven. Hoogachtend, MW. Drs. L. Broekaar Beleidsmedewerker Stichting Pandora 17 Eindrapport Evaluatierapport: voortschrijdende inzichten Pagina