De economische rol van het huwelijk: de vrouw als businesspartner in de Romeinse wereld

Transcriptie

1 Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Geschiedenis Academiejaar De economische rol van het huwelijk: de vrouw als businesspartner in de Romeinse wereld Liselotte Dobbelaere Masterproef voorgelegd tot het behalen van de graad Master in de Geschiedenis Promotor: Dr. Wim Broekaert Leescommissarissen: Drs. Wouter Vanacker en Prof. Koen Verboven

2

3 Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Geschiedenis Academiejaar De economische rol van het huwelijk: de vrouw als businesspartner in de Romeinse wereld Liselotte Dobbelaere Masterproef voorgelegd tot het behalen van de graad Master in de Geschiedenis Promotor: Dr. Wim Broekaert Leescommissarissen: Drs. Wouter Vanacker en Prof. Koen Verboven

4 Universiteit Gent Examencommissie Geschiedenis Academiejaar Verklaring in verband met de toegankelijkheid van de scriptie Ondergetekende, Liselotte Dobbelaere afgestudeerd als master in de Geschiedenis aan Universiteit Gent in het academiejaar en auteur van de scriptie met als titel: De economische rol van het huwelijk: de vrouw als businesspartner in de Romeinse wereld verklaart hierbij dat zij/hij geopteerd heeft voor de hierna aangestipte mogelijkheid in verband met de consultatie van haar/zijn scriptie: o de scriptie mag steeds ter beschikking worden gesteld van elke aanvrager; o de scriptie mag enkel ter beschikking worden gesteld met uitdrukkelijke, schriftelijke goedkeuring van de auteur (maximumduur van deze beperking: 10 jaar); o de scriptie mag ter beschikking worden gesteld van een aanvrager na een wachttijd van.. jaar (maximum 10 jaar); o de scriptie mag nooit ter beschikking worden gesteld van een aanvrager (maximumduur van het verbod: 10 jaar). Elke gebruiker is te allen tijde verplicht om, wanneer van deze scriptie gebruik wordt gemaakt in het kader van wetenschappelijke en andere publicaties, een correcte en volledige bronverwijzing in de tekst op te nemen. Gent, 10 augustus Liselotte Dobbelaere i

5 Dankwoord Een thesis schrijven is een hele onderneming en zou zonder de steun van een aantal mensen niet gelukt zijn. Daarom wil ik hier voor hen een woord van dank uitbrengen. Als eerste wil ik graag mijn promotor Dr. Wim Broekaert bedanken. Dankzij zijn expertise in de Romeinse economie wist hij een antwoord te geven op al mijn vragen. Ook wanneer de moed me soms in de schoenen zonk bij de zoektocht naar bronnenmateriaal, moedigde hij me aan om door te zetten. Zijn deur stond altijd voor me open en mijn mails werden direct beantwoord. Verder gaat mijn woord van dank ook uit naar Prof. Arjan Zuiderhoek. Hij heeft me de kneepjes van de Latijnse epigrafie bijgebracht en me in contact gebracht met de catalogus van Zimmer, die beroepen in reliëfs in kaart bracht. Speciale dank gaat ook uit naar Prof. Koen Verboven omdat hij bij mij de passie voor de Klassieke Oudheid deed aanwakkeren. Gedurende mijn geschiedenisopleiding heb ik met veel interesse zijn vakken gevolgd. Ook de andere professoren en medewerkers van de opleiding geschiedenis hebben me de voorbije vier jaar heel wat kennis meegegeven en de zin voor kritisch denken opgebouwd. Buiten de academische wereld wil ik ook graag mijn familie en vrienden bedanken. In de eerste plaats bedank ik mijn ouders omdat zij me de kans gaven geschiedenis te studeren. Ze hebben mij altijd gesteund en met veel begrip en geduld naar me geluisterd. Bedankt papa om mijn werk op tijd en stond na te lezen, bedankt mama voor de goede zorgen en bedankt zusje voor je hulp met de computer. Daarnaast verdient ook mijn buurman een woord van dank. Spontaan begon hij in zijn boekencollectie op zoek te gaan naar boeken over vrouwen in de oudheid. Tot slot mogen mijn vrienden niet vergeten worden, zowel binnen als buiten de geschiedenisopleiding. Zij hebben elk op hun manier gezorgd voor de nodige momenten van ontspanning, een luisterend oor, nieuwe suggesties en gedeeld leed. Speciale dank gaat uit naar Jelle, Janna, Lieselot, Delphine en Charlotte. Bedankt iedereen! Liselotte Dobbelaere, augustus 2012 ii

6 Inhoudsopgave Dankwoord... ii Bibliografische afkortingen... v Lijst met afbeeldingen... vi 1. Inleiding Probleemstelling en belang van het onderzoek Methodologie en structuur van het onderzoek Wettelijk kader Het huwelijk Voorwaarden en doel van het huwelijk De verschillende wettelijke huwelijksvormen en hun economische doeleinden Het huwelijk cum manu a. Coemptio b. Usus c. Confarreatio Het huwelijk sine manu Augustus huwelijkswetgeving Lex Julia de martandis ordinibus (18 v.chr.) Lex Julia de aldulteris (18 v.chr.) Lex Papia Poppaea (9 v.chr.) De bruidsschat Eigendom van man en vrouw tijdens het huwelijk Verbod op het uitwisselen van geschenken tussen man en vrouw Het senatusconsultum Velleianum Erfrecht Vrouwen en hun economische mogelijkheden in de wet Tutela mulierum Verbod op bankieren: wet en praktijk Colliberti societas Conclusie iii

7 3. Partner in crime: de vrouw als businesspartner Family Business De vrouw als businesspartner De vrouw als stille partner Man en vrouw in gedeelde arbeid Family Networking als business strategie De vrouw als raadgever De vrouw als sales manager De vrouw als administratief medewerker of boekhouder Financiële bijdragen van de echtgenote Weduwen in de spotlights? Conclusie Slotconclusie Appendix Bibliografie Primaire Bronnen Juridische bronnen Literaire bronnen Epigrafische bronnen Literatuur iv

8 Bibliografische afkortingen AE L'Année épigraphique CIL Corpus Inscriptionum Latinarum CLE Carmina Latina Epigraphica D. Digestae ICUR Inscriptiones Christianae Urbis Romae ICVaticano Le iscrizioni dei cristiani in Vaticano ILCV Inscriptiones Latinae Christianae Veteres ILLRP Inscriptiones Latinae Liberae Rei Publicae ILS Inscriptiones Latinae Selectae ILTun Inscriptions Latines de la Tunisie IRome Inscriptions from Rome IRPCadiz Inscripciones Romanas de la Provincia de Cadiz NS Notizie degli Scavi RIT Die Römischen Inschriften von Tarraco TP Tabulae Pompeianae TPSulp Tabulae Pompeianae Sulpiciorum v

9 Lijst met afbeeldingen 1. Grafmonument van Aurelius Hermia en Aurelia Philematio. London, British Museum. Bron: M. Koortbojian. "The Freedman's Voice: The Funerary Monument of Aurelius Hermia and Aurelia Philematio," in The Art of Citizens, Soldiers and Freedmen in the Roman World, ed. E. D'Ambra and G. P. R. Métraux (Oxford: Archaeopress, 2006), 92 (1) 2. Grafmonument van C. Cafurnius Antiochus en Veturia Deutera. Roma, Palazzo di Propaganda Fide. Bron: G. Zimmer, Römische Berufsdarstellungen, vol. 12, Archäologische Forschungen (Berlin: Gebr. Mann Verlag 1982),121 (34) 3. Monument van Marcus Vergilius Eurysaces. Roma, Porta Maggiore. Bron: L. H. Petersen, "The Baker, His Tomb, His Wife, and Her Breadbasket: The Monument of Eurysaces in Rome " The Art Bulletin 85, no. 2 (2003), 231 (1) 4. Portret van Atistia en haar echtgenoot. Roma, Museo del Palazzo dei Conservatori. Bron: Petersen, The Monument of Eurysaces in Rome ", 234 (10) 5. Monument van Eurysaces, reconstructie van de oostzijde door Luigi Canina. Bron: Petersen, The Monument of Eurysaces in Rome ", 235 (12) 6. Grafmonument van C. Munatius Faustus en Naevoleia Tyche. Pompeii, Porto Ercolano. Bron: E. Fantham, Excursus: The Women of Pompeii, in Women in the Classical World: Image and Text, ed. E. Fantham, et al. (New York and Oxford: oxford University Press, 1994), 340 (12.8) 7. Grafmonument van P. Longidienus en zijn vrijgelatenen. Ravenna, Museo Nazionale. Bron: Zimmer, Römische Berufsdarstellungen, 144 (62) 8. Fragment van een grafstèle. Budapest, Szépművészeti Múzeum. Bron: Zimmer, Römische Berufsdarstellunge, 187 (123) 9. Fragment van het timpaan met scène uit een smederij. Budapest, Szépművészeti Múzeum. Bron: Zimmer, Römische Berufsdarstellungen, 188 (123) vi

10 10. Pottenbakkersscène op een grafsteen. Virginia, Virginia Museum. Bron: Zimmer, Römische Berufsdarstellungen, 200 (144) 11. Grafmonument van Iulia Agele. Roma, Vaticano, Galleria lapidaria. Bron: Zimmer, Römische Berufsdarstellungen, 204 (150) 12. Uithangbord uit Ostia. Ostia, Museo Ostiense. Bron: Zimmer, Römische Berufsdarstellungen, 220 (180) 13. Verkoopsscène op de shop van Verecundus. Pompeii, IX 7.7. Bron: J.R. Clark, Art in the Lives of Ordinary Romans. Visual Representation and Non-Elite Viewers in Italy, 100 B.C.-A.D (Berkeley: University of California Press, 2003), 110 (63) 14. Venus Pompeiana, de wolbewerkers en Verecundus. Pompeii, IX 7.5. Bron: Clark, Art in the Lives of Ordinary Romans, 107 (60) 15. Slagersscène uit Rome (Travestere). Dresden, Skulpturensammlung. Bron: Zimmer, Römische Berufsdarstellungen, 94 (2) vii

11 1. Inleiding 1.1. Probleemstelling en belang van het onderzoek Vrouwen- en gendergeschiedenis zit in de lift. Eeuwenlang hebben historici zich al beziggehouden met het onderzoek naar de politieke, economische, sociale en culturele ontwikkelingen van de mens. De focus lag daarbij vooral op wat mannen in die tijd verwezenlijkt hebben. Als reactie hierop is pas vanaf de jaren 60 in de vorige eeuw vrouwengeschiedenis in opmars gekomen. Dit is voortgekomen uit de zogenaamde tweede feministische golf, nadat in een eerste golf in de 19 e en vroege 20 e eeuw gestreden werd voor de stem van vrouwen en aandacht werd gegeven aan verschillende vormen van ongelijkheid. Hierna kon de geschiedenis van de vrouw dan ook echt bestudeerd worden. In de jaren 70 en 80 verschoof het accent naar het begrip gender. 1 Het startshot werd gegeven door Joan Scotts theoretische uiteenzetting van het begrip in The American Historical Review in Zij zag gender als een nuttig instrument in de historische analyse. Er wordt niet langer gekeken naar de biologische verschillen tussen man en vrouw, maar naar de onderlinge sociale verhouding van beide seksen. Het gaat om de culturele constructies en het geheel van ideeën rond de rol van mannen en vrouwen in het leven. 2 Genderhistorici gaan op zoek naar veranderingen in de relatie tussen mannen en vrouwen doorheen de tijd en variaties in een bepaalde samenleving op een gegeven moment in het verleden. 3 Deze benaderingswijze vinden we de laatste jaren vooral terug in het moderne en vroegmoderne onderzoek van het verleden. Op vlak van oude geschiedenis is echter nog heel wat werk aan de winkel, zeker wanneer het aankomt op de bijdrage van vrouwen in de antieke economische wereld. Berdowski wees reeds op dit probleem in 2007 in Some Remarks on the Economic Activity of Women in the Roman Empire: A Research Problem. Volgens hem is de oorzaak voor het gebrek aan onderzoek tweeledig. Enerzijds is er heel weinig bronnenmateriaal over vrouwen in de oudheid beschikbaar en anderzijds keek men ook toen reeds vanuit een mannelijk perspectief naar de handels en ondernemingswereld. We moeten vooral tussen de regels door informatie halen over de economische participatie van vrouwen in de Romeinse wereld. 4 Daarom wil ik in deze masterproef dieper ingaan op één aspect uit de antieke economische wereld van vrouwen. Vanuit het instituut van het huwelijk en de economische mogelijkheden van vrouwen 1 S. O. Rose, What Is Gender History? (Cambridge: Polity Press, 2010), J.W. Scott, "Gender: A Useful Category of Historical Analysis," The American Historical Review 91, no. 5 (1986): Rose, Gender History, 2. 4 P. Berdowski, "Some Remarks on the Economic Activity of Women in the Roman Empire: A Research Problem," in Haec Mihi in Animis Vestris Templa. Studia Classica in Memory of Professor Leslaw Morawiecki, ed. P. Berdowski and B. Blahaczek (Rzeszów: Instytut Historii UR, 2007),

12 in de Romeinse oudheid, ben ik op zoek gegaan naar hun bijdrage in (zelfstandige) commerciële familieondernemingen. Centraal in dit onderzoek staan twee vragen: 1. Maakt de Romeinse wetgeving rond de instelling van het huwelijk het mogelijk om als vrouw een economische rol uit te oefenen als partner? 2. Welke mogelijkheden reiken de antieke bronnen aan tot economische participatie van vrouwen in de familieonderneming? Deze vraagstelling vormt het kader van deze thesis. Qua afbakening in tijd en ruimte zijn we noodgedwongen gebonden aan het korte verloop van dit onderzoek en de bronnen die ons worden aangereikt. We concentreren ons op de vroege keizertijd in het westelijke (Latijnse) deel van het Romeinse Rijk. Het principaat vormde hierin een periode van economische groei. Dit was mogelijk door een aantal belangrijke realisaties van Augustus. Zo maakte hij een einde aan een langdurige periode van burgeroorlogen en creëerde de voorwaarden voor een stabiele economie, al spraken de Romeinen zelf nog niet van economie, maar enkel van handel en commerce. 5 Hij luidde een periode in van vrede, richtte een relatief stabiele overheid op en ging over tot pacificatie van de vijanden van Rome. 6 Het Oostelijk deel van het Rijk laten we buiten beschouwing, net als Romeins Egypte. Hierdoor kunnen we natuurlijk geen gebruik maken van papyri, die toch wel een belangrijke informatiebron vormen voor het alledaagse leven van mannen en vrouwen in Egypte. Aan de hand van de Digesten en de Institutiones van Gaius voor het wettelijk kader en voornamelijk inscripties en reliëfs, heb ik gepoogd antwoord te bieden op de centrale vragen die we ons hier stellen. Binnen het epigrafisch bronnenmateriaal heb ik een selectie gemaakt om het onderwerp zoveel mogelijk af te bakenen. De nadruk in dit onderzoek ligt op (zelfstandige) commerciële ondernemingen tussen mannen en vrouwen die met elkaar verbonden zijn door het Romeinse huwelijk of contubernium (slavenhuwelijk). Hierdoor worden inscripties met vrouwen die tewerkgesteld zijn in private huishoudens, de familiae caesaris, boerderijen, de (keizerlijke) baksteenproductie 7 en typische vrouwenberoepen zoals medicae, nutrices, obstetrices enz. buiten 5 S. Dixon, Reading Roman Women. Sources, Genres and Real Life (London: Duckworth, 2001), P. Garnsey and R. Saller, The Roman Empire: Economy, Society and Culture (Berkeley and Los Angeles: University of California press, 1987), Over de baksteenproductie en analyse van vrouwelijke domini en officinatores op bakstenen en tegels zijn heel wat interessante studies verschenen. Ze tonen aan dat vrouwen ook managersfuncties kunnen aannemen. T. Helen, Organization of Roman Brick Production in the First and Second Centuries A.D.: An Interpretation of Roman Brick Stamps, Annales Academiae Scientiarum Fennicae. Dissertationes Humanarum Litterarum 5 (Helsinki: Suomalainen Tiedeakatemia, 1975); P. Setälä, Private Domini in Roman Brick Stamps of the Empire : A 2

13 beschouwing gelaten. Het is echter niet altijd even evident om een onderscheid te maken tussen commerciële ondernemingen en tewerkstelling in private huishoudens op basis van epigrafisch onderzoek. De scheiding tussen de private en commerciële sfeer is bovendien problematisch in de Romeinse wereld. 8 Toch heb ik geprobeerd om enkel vanuit de meest duidelijke voorbeelden van commerciële ondernemingen van echtgenoten mijn conclusies te trekken. Ondanks het feit dat het onderzoek naar de commerciële inbreng van vrouwen in het Romeinse keizerrijk nog in zijn kinderschoenen staat, hebben een aantal historici reeds belangrijke bijdragen geleverd. In eerste plaats was het werk van Susan Treggiari een grote hulp in dit onderzoek. Zij heeft als eerste in de jaren 70 verschillende artikels gepubliceerd in verband met jobs die uitgeoefend werden door vrouwen, in voornamelijk de laagste klassen van de samenleving. Haar analyse van het epigrafisch materiaal is heel zinvol. 9 Daarnaast vormt ook het werk van de Nederlandse Nathalie Kampen een grote bijdrage rond de perceptie van werkende vrouwen in de Romeinse oudheid. Haar onderzoek spitst zich vooral toe op Ostia en de rol van vrouwen als handelaars en verkopers in het Westen van het Romeinse rijk. 10 In het algemeen bracht ook de publicatie van Joshel, Work, Identity, and Legal Status at Rome: A Study of the Occupational Inscriptions (1992) heel wat nuttige informatie naar voor in de zoektocht naar vrouwen die tewerkgesteld werden in de family business. Zij stelde als eerste en enige een volledige studie op van beroepsinscripties in Rome (CIL 06) gedurende de periode van de late 1 e eeuw v.chr. tot en met de late 2 e eeuw n.chr. 11 Historical and Prosopographical Study of Landowners in the District of Rome, Annales Academiae Scientiarum Fennicae. Dissertationes Humanarum Litterarum (Helsinki: Suomalainen tiedeakatemia, 1977); P. Setälä, "Women and Brick Production. Some New Aspects," in Women, Wealth and Power in the Roman Empire, ed. P. Setälä, et al., Acta Instituti Romani Finlandiae 25 (Rome: Institutum Romanum Finlandiae, 2002). Ook vermeld in: H.J. Loane, Industry and Commerce of the City of Rome, 50 B.C.-200 A.D., Ancient Economic History (New York: Arno Press, 1979). 8 Dixon, Reading Roman World, S. Treggiari, "Jobs for Women," American Journal of Ancient History 1(1976); S. Treggiari, "Lower Class Women in the Roman Economy," Florilegium 1(1979); S. Treggiari, Roman Marriage: Iusti Coniuges from the Time of Cicero to the Time of Ulpian (Oxford: Clarendon press, 1991); S. Treggiari, Roman Social History Classical Foundations (London: Routledge, 2002); S. Treggiari, "Women in the Time of Augustus," in The Cambridge Companion to the Age of Augustus, ed. K. Galinsky, Cambridge Companion to the Classics (Cambridge: Cambridge University Press, 2007). 10 N. Kampen, Image and Status: Roman Working Woman in Ostia (Berlin: Mann, 1981); N. Kampen, "Social Status and Gender in Roman Art: The Case of the Saleswoman," in Feminism and Art History, ed. M.D. Garrard and N. Broude (London: Harper & Row, 1982). 11 S. R. Joshel, Work, Identity, and Legal Status at Rome: A Study of the Occupational Inscriptions, ed. A.J. Heisserer, Oklahoma Series in Classical Culture (Oklahoma: University of Oklahoma Press, 1992), 16. 3

14 Ook het werk van Suzanne Dixon is van grote betekenis geweest, in het bijzonder Reading Roman Women. Sources, Genres and Real Life (2001). Hierin onderzocht ze verschillende aspecten van het leven van vrouwen in de oudheid waarbij ze telkens heel dicht aanleunde bij de bronnen. Dit geeft de toekomstige historici de kans om mee te gaan in haar verhaal of op zoek te gaan naar nieuwe invalshoeken. 12 Tot slot mogen we de bijdrage van Elena Malaspina niet vergeten, die op een heel overzichtelijke manier de Latijnse terminologie van vrouwelijke beroepen in "La Terminologia Latina delle Professioni Femminili nel Mondo Antico" in het Italiaanse Mediterraneo Antico (2003) uiteenzette. 13 Al deze werken beperken zich tot de opsomming van vrouwelijke arbeid in inscripties, met de nadruk op een individuele uitoefening van de job. Er wordt zelden de link gelegd met familieondernemingen of nagegaan in hoeverre man en vrouw elkaar ondersteunen in een gemeenschappelijke zaak. Dit is net wat is hier wil onderzoeken. 12 Dixon, Reading Roman World. (volledige referentie op voetnoot 5) 13 E. Malaspina, "La Terminologia Latina Delle Professioni Femminili Nel Mondo Antico," Mediterraneo Antico 35(2003). 4

15 1.2. Methodologie en structuur van het onderzoek De methodologie en structuur van het onderzoek vormen een weerspiegeling van de onderzoeksvragen. Vanuit het wettelijk kader, dat besproken wordt in het eerste deel van de uiteenzetting, wordt een koppeling gemaakt aan het epigrafisch onderzoek in het tweede deel van de dissertatie. We gaan op zoek of de instelling van het huwelijk en de economische mogelijkheden voor vrouwen, vastgelegd in wetgevende teksten, overeenkomt met de mogelijkheden die aangereikt worden in het epigrafische bronnenmateriaal. Daar waar de informatie uit de oudheid ons niet voldoende inzicht kan geven over de precieze bijdrage van vrouwen in de familiezaak, vallen we terug op dankbaar comparatief materiaal. Uit latere periodes in de pre-industriële geschiedenis zijn meer informatiebronnen bewaard gebleven over de impact van vrouwen in de economische wereld. We concentreren ons op onderzoeken uit de middeleeuwse en vroegmoderne arbeidswereld. De organisatie van handel en economie in deze periodes is vaak gelijklopend aan die van de antieke zakenwereld, denk maar aan de gelijkenissen tussen collegia en gilden. 14 Deze comparatieve studie lijkt patronen te onthullen die van toepassing kunnen zijn op de algemene economische situatie in de pre-industriële samenleving. Hierbij moeten we natuurlijk opletten voor te sterke veralgemeningen en enkel terugvallen op die patronen en schema s die overduidelijke parallellen vertonen. In het wetgevende kader van dit onderzoek vallen we terug op de wettelijke teksten die bewaard zijn gebleven in de Digesten en Institutiones van Gaius. Dankzij de uitgaven van Johannes Emil Spruit (inclusief Nederlandse vertaling) zijn deze teksten heel toegankelijk. 15 Hierbij moeten we rekening houden met de ontstaansgeschiedenis van het Romeinse burgerrecht. De teksten van de rechtsgeleerde Gaius zijn opgesteld in 160 n.chr. en de Digesten maakten deel uit van het grotere Corpus Iuris Civilis dat pas onder Justinianus in de late oudheid opgesteld werd. Het Romeinse recht is ontstaan vanuit teksten van rechtsgeleerden en decreten van keizers, maar vooral vanuit pragmatische maatregelen. Door de late optekening van het Romeinse recht moeten we opletten met latere aanvullingen of interpretaties van vroegere wetten die reeds van toepassing waren in de republiek of vroege keizertijd Idee uit: W. Broekaert, "Partners in Business. Roman Merchants and the Potential Advantages of Being a Collegiatus," Ancient Society 41(2011). 15 J. E. Spruit, Corpus Iuris Civilis: Tekst En Vertaling, 6 vols. (Zutphen: Walburg pers, ). 16 K. Verboven, "Cursus Heuristiek Oude Geschiedenis: Rechtsbronnen," Faculteit Letteren en Wijsbegeerte (Gent: Universiteit Gent ). 5

16 Het grootste deel van het onderzoek bestaat echter uit een epigrafische analyse van voornamelijk grafinscripties, die vermelding maken van mannen en vrouwen die (vermoedelijk) samen een zaak hebben. Bij het gebruik van deze inscripties moeten we rekening houden met een aantal basisproblemen van de epigrafie. Als eerste knelpunt kunnen we vaststellen dat heel wat contextinformatie verloren gegaan is. Inscripties worden verzameld in dankbare corpora en databanken zoals het Corpus Inscriptionum Latinarum en het elektronische Clauss-Slaby, maar al te vaak ontbreken gegevens zoals een foto van de grafsteen, datering, juiste invulling van afkortingen, de oorspronkelijke geografische context enz. Enkel die inscripties die opgenomen zijn in deze databanken zijn toegankelijk voor de historicus als onderzoeker. 17 Ten tweede zijn heel wat inscripties door de eeuwen heen aangetast door natuurlijke veroudering en menselijke aantasting. Hierdoor zijn vaak cruciale gegevens voor historisch onderzoek verdwenen: delen van woorden zijn afgebroken, belangrijke reliëfafbeeldingen zijn verwijderd, ganse passages zijn uitgewist, overschreven of gerecupereerd. 18 Door deze aantastingen hebben epigrafen en historici pogingen ondernomen om alsnog informatie te herstellen. Door het stereotiepe uitzicht van Latijnse inscripties is het vaak mogelijk om afkortingen aan te vullen en verborgen passages in de tekst bloot te leggen, maar toch moeten we opletten voor zogenaamde History from square brackets. Hele studies zijn gebaseerd op moderne aanvullingen van antieke inscripties en dit moeten we voorkomen. 19 Ook inhoudelijk beperken inscripties ons. We moeten het stellen met grafinscripties die vaak niets meer vertellen dan een naam en afgeronde leeftijd bij overlijden, ere-inscripties, decreten, bouwopschriften, mijlstenen enz. die slechts een blik werpen op een deel van de historische werkelijkheid. In geval van dit onderzoek zijn we vooral aangewezen op grafinscripties van slaven en vrijgelatenen die hun beroep vermelden. Bijna 78% van de funeraire inscripties met beroepsvermelding uit Rome zijn afkomstig van slaven en vrijgelatenen. 20 Slechts sporadisch vermelden ook Romeinse burgers (ingenui) hun job. Voor slaven en vrijgelatenen was professioneel succes vaak de enige manier om zich te laten gelden in de maatschappij. Op deze manier konden ze opklimmen op de sociale ladder 17 Treggiari, Roman Marriage, L. Keppie, Understanding Roman Inscriptions (Baltimore: The John Hopkins University Press, 1991), E. Badian, "History from 'Square Brackets'," Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 79(1989): K. Verboven, "A Funny Thing Happened on My Way to the Market: Reading Petronius to Write Economic History," in Petronius: A Handbook ed. J. R. W. Prag and I. Repath (Malden: Blackwell Publishing Ltd., 2009), 129. op basis van tabel 2.4 in Joshel, Work, Identity, and Legal Status at Rome, 47. 6

17 en hun sociale discriminatie compenseren. 21 Enkel de vermogende slaven en vrijgelatenen konden zich een eigen graf met grafsteen permitteren. De minder gegoeden moesten het stellen met een plaatsje in een columbarium. Het gaat dan om personeelsleden van rijke families zoals de Statilii (CIL 06, ) en leden van de familia Caesaris. 73,8% van de slaven met een beroepstitel kunnen geassocieerd worden met deze rijke huishoudens en bijna een derde van alle individuen met een beroepsvermelding werkten voor de hoogste klassen. 22 Dit betekent dat een groot deel van de Romeinse beroepswereld hierdoor niet meer in kaart kan gebracht worden, want exclusie van bepaalde categorieën mensen betekent niet dat ze afwezig waren in de reële wereld. Dit zou immers betekenen dat het Romeinse Rijk heel weinig landbouwers kende en er in bepaalde regio s geen kinderen waren. 23 Volgens kwantitatieve onderzoeken van Pertti Huttunen en Sandra Joshel bevatten slechts 10% van de funeraire inscripties een verwijzing naar een beroep. Binnen deze 10% horen ook de leden van de keizerlijke familie en bureaucratie, senatoren, equites, soldaten en artiesten in amfitheaters en circussen. 24 Het is dus belangrijk voor de moderne lezer om in het achterhoofd te houden dat beroepsinscripties de uitzondering vormen. 25 Binnen deze 10% scoren vrouwen veel slechter dan mannen, maar dit betekent echter niet dat ze minder aanwezig waren in de Romeinse arbeidswereld. Opnieuw vormen het aantal overleverde bronnen geen directe weerspiegeling van de historische realiteit. Zo zien we dat heel weinig vrouwen een vermelding krijgen voor hun werk in de textielsector, terwijl dit waarschijnlijk de grootste sector was waarin antieke vrouwen tewerkgesteld werden. 26 Dit blijkt uit een belangrijke studie van Lena Larsson Lovén die de textielmanufactuur reconstrueerde aan de hand van reliëfs op funeraire inscripties. 27 Vrouwen werden in grafinscripties vooral geprezen omwille van hun familiale rol of de vervulling van hun vrouwelijke deugden of virtutes. Dit vertelt ons vooral iets over de voorstellingswijzen van de 21 Verboven, "A Funny Thing Happened on My Way to the Market," 129; Joshel, Work, Identity, and Legal Status at Rome, 76-91; V.M. Hope, "At Home with the Dead: Roman Funeral Traditions and Trimalchio's Tomb," in Petronius: A Handbook ed. J. R. W. Prag and I. Repath (Malden: Blackwell Publishing Ltd., 2009), 153; L. H. Petersen, The Freedman in Roman Art and Art History (Cambridge: Cambridge University Press, 2006), ; M. George, "Social Identity and the Dignity of Work in Freedman's Reliefs," in The Art of Citizens, Soldiers and Freedmen in the Roman World, ed. E. D'Ambra and G. P. R. Métraux (Oxford: Archaeopress, 2006), Joshel, Work, Identity, and Legal Status at Rome, 8, Dixon, Reading Roman World, 114; Joshel, Work, Identity, and Legal Status at Rome, P. Huttunen, The Social Strata in the Imperial City of Rome. A Quantitative Study of the Social Representation in the Epitaphs Published in the Corpus Inscriptionum Latinarum, Volumen Vi, Acta Universitatis Ouluensis: Series B Humaniora 3 Historica 1 (Oulu: University of Oulu, 1974), 48; Joshel, Work, Identity, and Legal Status at Rome, 53; L. Larsson Lovén, "The Imagery of Textile Making: Gender and Status in the Funerary Iconography of Textile Manufacture in Roman Italy and Gaul" (Göteborg University, 2002), Dixon, Reading Roman World, Dixon, Reading Roman World, Larsson Lovén, "The Imagery of Textile Making", 8. 7

18 Romeinen en het moreel statement dat ze willen maken bij het overlijden van vrouwen. 28 Anderzijds bieden inscripties ons een beter beeld van de Romeinse economische wereld dan literaire bronnen. We krijgen toegang tot een groter deel van het sociaal spectrum, zeker voor wat betreft Romeins Italië. 29 Literaire bronnen besteden immers heel weinig aandacht aan de lagere bevolkingsklassen van het Romeinse Rijk. Ze werden geschreven voor en door de elite die lid waren van de senatoriale orde of de equites. 30 Ook geografisch en periodiek hebben we te maken met beperkingen. Dit is enerzijds te wijten aan de epigraphic habit zoals Ramsay MacMullen 31 de periode van de late republiek en vroege keizertijd in Rome beschrijft en anderzijds aan de klimatologische omstandigheden waarin de inscripties bewaard gebleven zijn. Steden rond de Vesuvius zoals Pompeii en het havenstadje Puteoli leveren ons veel meer informatie dan pak weg het platteland van Campania. Ook uit belangrijke steden zoals Rome en Lugdunum is veel meer epigrafisch materiaal bewaard gebleven dan uit kleinere steden of plattelandsgebieden in de provincies. Daarenboven hebben we te maken met lokale praktijken en idealen om al dan niet een beroepsverwijzing op te nemen in de laatste groet aan de overledene. Zo stelde Lena Larsson Loveén vast dat in Gallië pas vanaf de 1 e eeuw n.chr. de gewoonte overgenomen werd om beroepsverwijzingen op te nemen in funeraire inscripties, terwijl dit in Italië en zeker in Rome al veel langer het geval was. Bovendien ging het dan voornamelijk over beroepen van de elite en was het aantal inscripties die men met beroepsvermelding terugvond schaars. 32 Als historicus/ca moeten we rekening houden met deze tekortkomingen van de Latijnse epigrafie, maar tegelijkertijd ook blij zijn met deze bijzondere bronnen uit het antieke verleden. Zonder dit epigrafisch materiaal zou deze thesis immers helemaal niet mogelijk zijn. Naast het epigrafisch materiaal komen ook reliëfs en enkele literaire bronnen aan bod. 28 Dixon, Reading Roman World, Larsson Lovén, "The Imagery of Textile Making", Treggiari, "Lower Class Women," R. MacMullen, "The Epigraphic Habit in the Roman Empire," The American Journal of Philology 103, no. 3 (1982). 32 Larsson Lovén, "The Imagery of Textile Making", 13. G. Woolf, Becoming Roman: The Origins of Provincial Civilization in Gaul (Cambridge: Cambridge university press, 1998),

19 2. Wettelijk kader 2.1. Het huwelijk In dit onderdeel wordt kort ingegaan op de instelling van het Romeinse huwelijk. De voorwaarden en het doel van het huwelijk worden uit de doeken gedaan, de verschillende huwelijksvormen en hun economische doeleinden, de rol van de bruidsschat, eigendom van man en vrouw tijdens het huwelijk en de regeling van het erfrecht. Er zijn al heel wat dankbare publicaties verschenen over de positie van de vrouw in het recht en het huwelijk, maar hier beperken we ons tot die zaken die van toepassing zijn in dit onderzoek Voorwaarden en doel van het huwelijk De Romeinen zagen het huwelijk als een samenwerkingsverband tussen man en vrouw. Dit verband had tot doel wettige nakomelingen te produceren, familiebanden te versterken, eigendom te verzekeren, status en familiekwaliteiten door te geven. 34 Centraal stond de concordia, of eendracht tussen man en vrouw, die ervoor moest zorgen dat het huwelijk een lang leven leidde. 35 Verschillende keizers 36 promootten dit ideaal en het is vaak een centraal thema op grafinscripties. 37 Deze concordia werd bereikt door de toewijding van de vrouw aan haar echtgenoot, maar ook door gelijkheid tussen man en vrouw: concordes pari viximus ingenio ( we leefden harmonieus samen, met een gelijk karakter ) J.P.V.D. Balsdon, Roman Women: Their History and Habits. (London: Bodley Head, 1962); S. Dixon, "Infirmitas Sexus: Womanly Weakness in Roman Law," Tijdschrift voor rechtsgeschiedenis 52(1984); J. Donaldson, "The Position and Influence of Women in Ancient Rome " in Woman: Her Position and Influence in Ancient Greece and Rome, and among the Early Christians ed. J. Donaldson (Frankfurt/Main: Minerva, 1984); J. F. Gardner, Women in Roman Law & Society (London: Croom Helm, 1986); J. F. Gardner, Family and Familia in Roman Law and Life (Oxford: Clarendon press, 1998); Treggiari, Roman Marriage; Treggiari, "Women."; M.-T. Raepsaet- Charlier, "La Vie Familiale Des Élites Dans La Rome Impériale: Le Droit Et La Pratique " Cahiers du Centre G. Glotz V(1994); S. B. Pomeroy, Goddesses, Whores, Wives, and Slaves: Women in Classical Antiquity (New York: Schocken books, 1995); J.-J. Aubert and A. J. B. Sirks, Speculum Iuris: Roman Law as a Reflection of Social and Economic Life in Antiquity. (Ann Arbor: University of Michigan press, 2002); J. Evans-Grubbs, Women and the Law in the Roman Empire. A Sourcebook on Marriage, Divorce and Widowhood (London: Routledge, 2002); M.W. Wethmar-Lemmer, "The Legal Position of Roman Women: A Dissenting Perspective " Fundamina: A Journal of Legal History 12, no. 2 (2006); K. K. Hersch, The Roman Wedding: Ritual and Meaning in Antiquity (Cambridge: Cambridge University Press, 2010). 34 Evans-Grubbs, Women and the Law, 81. D ; D ; D Treggiari, Roman Marriage, Bijvoorbeeld: CIL 14, waarin Antonius Pius en zijn vrouw Faustina hun goed huwelijk op basis van concordia propageerden aan de rest van de Romeinse bevolking die de wij-inscriptie in Ostia te zien kregen. 37 CIL 02, 03596; CIL 06, 09663; CIL 06, 10215; CIL 06, 13300; CIL 06, 18414; CIL 06, 21165; CIL 06, 26926; CIL 06, 33087; CIL 06, 37556; CIL 09, CIL 09, 01837; Treggiari, Roman Marriage,

20 Om de doelstellingen van het huwelijk te bereiken was nood aan een wettelijk huwelijk of matrimonium iustum, dat slechts bereikbaar was nadat aan bepaalde voorwaarden voldaan werd. 39 Ten eerste moesten beide partners Romeinse burgers 40 zijn en de volwassen leeftijd hebben bereikt. Dit hield in dat meisjes de minimumleeftijd van 12 jaar moesten hebben en jongens minimum 14 jaar moesten zijn. 41 Eenmaal ze de puberteit naderden, konden Romeinse burgers en dochters van Romeinse burgers een huwelijk aangaan, tenminste als ze geen te nauwe familie met elkaar waren. 42 Daarnaast moest ook de pater familias (vaderlijk hoofd van de familie) van beide partijen zijn toestemming geven om het huwelijk te voltrekken en mocht er logischerwijs geen ander huwelijk reeds voltrokken zijn. 43 Later zullen we zien dat de huwelijkswetgeving van Augustus deze voorwaarden zal verstrengen. Deze bepalingen impliceren dus dat slaven geen recht hadden op een legaal huwelijk. Slaven werden immers beschouwd als eigendom van hun meester. Ook hun kinderen kwamen in handen van de meester van de moeder. Slavernij beknotte bijgevolg de mogelijkheid om een formeel Romeins huwelijk aan te gaan. De enige mogelijkheid die ze hadden, was het voltrekken van een informeel huwelijksarrangement, beter bekend als contubernium (samenwonen). Het voltrekken van een slavenhuwelijk werd gezien als privilege dat geschonken werd door de slaveneigenaar. Slaven kozen hun partner meestal binnen de familia van de meester en in een uitzonderlijk geval kregen ze ook de toestemming om samen te wonen met een slaaf uit een andere familia. Buiten dit klein voorrecht konden ze ook een peculium bezitten. Dit was een geldsom of andere vorm van persoonlijk bezit waarmee ze eigen slaven konden veroorloven en tal van andere investeringen maken. Hierdoor groeide hun afkoopsom en konden ze zich uiteindelijk vrijkopen met behulp van het rendement dat ze gemaakt hadden. Verder bepaalde de Lex Aelia Sentia (4 n.chr.) dat slaven konden vrijgelaten worden op een minimumleeftijd van 30 jaar. De wet liet een meester ook toe om een slaaf vrij te laten om met hem of haar te trouwen. Na de vrijlating behielden de ex-slaaf en zijn eigenaar een patroon-cliënt relatie en verkreeg de libertus een beperkt Romeins burgerschap. 44 Niet alleen slaven werden beperkt in het sluiten van een huwelijk, maar ook vreemdelingen konden geen wettelijk huwelijk afsluiten met een Romeinse burger. Niet alleen je wettelijke status en 39 Hersch, The Roman Wedding, 20; Treggiari, Roman Marriage, 13; Evans-Grubbs, Women and the Law, Gaius, Institutiones Gaius, Institutiones 1.196; D ; D ; D ; D Gaius, Institutiones Hersch, The Roman Wedding, 20-21; Gardner, Women in Roman Law 41; D. Heirbaut, Romeins Recht Vroeger En Nu (Antwerpen: Maklu, 1999), Donaldson, "The Position and Influence of Women," 80; Pomeroy, Goddesses, Whores, Wives, and Slaves, ; Joshel, Work, Identity, and Legal Status at Rome, 59. Gaius, Institutiones 1.19; D

21 afkomst bepaalden bijgevolg je huwelijksmogelijkheden, maar ook het feit of je een militaire functie bekleedde. Soldaten mochten immers niet trouwen tijdens hun dienst in het legioen. Septimius Severus maakte het in de 3 e eeuw wel mogelijk voor Romeinse vrouwen om te huwen met een soldaat uit een legioen of een officier van de Romeinse administratie in de provincie. 45 Wanneer toch aan alle voorwaarden voldaan werd en het huwelijk voltrokken was, bouwden de partners een eigen gezin op en gingen ze buiten hun oorspronkelijke familie wonen. De banden met de eigen familie werden echter niet verbroken want iedere partner (afhankelijk van het soort huwelijk) bleef onderworpen aan de potestas (macht) van zijn of haar pater familias De verschillende wettelijke huwelijksvormen en hun economische doeleinden De Romeinse antieke wereld kende verschillende legale huwelijksvormen doorheen de tijd. Het verschil ligt voornamelijk in de positie van de vrouw ten opzichte van haar pater familias en haar echtgenoot. We leggen de nadruk op de voor- en nadelen van de verschillende huwelijksvormen voor de economische positie van de vrouw en gaan op zoek naar die huwelijksvorm(en) die vrouwen toeliet(en) om inspraak te leveren in de financiële doeleinden van het huwelijk Het huwelijk cum manu Het manushuwelijk of het huwelijk cum manu is de oudste Romeinse huwelijksvorm en dankt zijn naam aan het feit dat bij deze huwelijksvoltrekking de vrouw onder manus (letterlijk: hand) van haar echtgenoot terechtkwam. Dit betekende dat ze niet langer onder het gezag van haar vader viel, maar onder het toezicht kwam van haar echtgenoot. Deze formele echtverbintenis zorgde er bijgevolg ook voor dat ze niet langer deel uitmaakte van haar originele familie, maar lid werd van de familie van haar partner. Een ander gevolg van deze huwelijksband is dat ze geen eigen vermogen kon bezitten. Wat ze verkreeg, kwam direct in handen van haar echtgenoot. 47 Het huwelijk cum manu kon op drie manieren voltrokken worden: via coemptio, usus of confarreatio. 48 a. Coemptio Een eerste vorm van huwelijk cum manu is de coemptio, letterlijk bruidkoop. In aanwezigheid van vijf getuigen doet de bruidegom een fictieve koop van zijn bruid. Hij betaalde een koperen muntje 45 Balsdon, Roman Women, 175. D ; D J. Crook, " His and Hers: What Degree of Financial Responsibility Did Husband and Wife Have for the Matrimonial Home and Their Life in Common, in Roman Marriage? " in Parenté Et Stratégies Familiales Dans L antiquité Romain, ed. J. Andreau and H. Bruhns (Paris & Rome: Ecole Française de Rome, 1990), Wethmar-Lemmer, "The Legal Position of Roman Women," 175; Heirbaut, Romeins Recht, 88-89; Gardner, Women in Roman Law 11-14, 67, 71; Hersch, The Roman Wedding, Gaius, Institutiones

22 (nummus unus) aan de vader of tutor (voogd) van de bruid en kreeg hiervoor in ruil de bruid zelf. Gaius beschreef in zijn Institutiones de coemptio als een vorm van symbolische verkoop waarbij de vrouw gekocht werd door haar toekomstige echtgenoot in wiens handen ze terecht zou komen. 49 b. Usus De tweede manushuwelijksvorm wordt usus genoemd en verwijst naar een samenwoningcontract. Dit contract hield in dat de echtgenoot manus verkreeg over zijn toekomstige vrouw wanneer zij één jaar hadden samengewoond. De vrouw kon ontsnappen aan deze manus wanneer zij drie nachten in dit jaar afwezig was geweest uit het huis van haar echtgenoot. Deze huwelijksvorm verdween als eerste, nog voor het einde van de republiek. 50 c. Confarreatio De derde en laatste vorm van huwelijk cum manu is de confarreatio of godsdienstige huwelijksplechtigheid. In aanwezigheid van tien getuigen werd een huwelijksceremonie voorgeleid door de pontifex maximus en priester van Jupiter. Er werden verschillende offers gebracht aan de goden zoals schapen, speltbrood, fruit en zoute cake en de priesters verklaarden de bruid en bruidegom plechtig tot man en vrouw. Binnen het manushuwelijk was dit de oudste huwelijksplechtigheid die aanvankelijk voorbehouden werd voor de patriciërs. 51 Deze drie vormen van manushuwelijk kwamen tegen het einde van de republiek steeds minder voor. 52 Dit betekende dat de vrouw vrijgesteld werd van het keurslijf van haar man en bijgevolg de mogelijkheid had om eigen bezit te creëren dat ze eventueel kon investeren in een gemeenschappelijke onderneming Het huwelijk sine manu Vanaf de 3 e eeuw v.chr. kwam het huwelijk sine manu in gebruik (letterlijk: zonder hand) en zal het tegen het einde van de republiek en zeker vanaf het begin van de keizertijd het huwelijk cum manu vervangen. Deze huwelijksvorm zal dus vooral in het kader van dit onderzoek belangrijk zijn, want 49 Balsdon, Roman Women, 179; Wethmar-Lemmer, "The Legal Position of Roman Women," 176. Gaius, Institutiones 1.113, Balsdon, Roman Women, 179; Wethmar-Lemmer, "The Legal Position of Roman Women," 177. Gaius, Institutiones Balsdon, Roman Women, 180; Wethmar-Lemmer, "The Legal Position of Roman Women," 175. Gaius, Institutiones J. Pölönen, "The Division of Wealth between Men and Women in Roman Succession (C.A 50 Bc-Ad 250)," in Women, Wealth and Power in the Roman Empire, ed. P. Setälä, et al., Acta Instituti Romani Finlandiae 25 (Rome: Institutum Romanum Finlandiae, 2002), 149; Balsdon, Roman Women,

23 het wordt de belangrijkste huwelijksvorm in de periode die we hier bestuderen. Het huwelijk sine manu bood grotere onafhankelijkheid aan de vrouw omdat ze niet meer in handen kwam van haar echtgenoot. Ze bleef lid van haar eigen familie en onder het gezag van haar pater familias of tutor. Hierdoor kon ze zelf beschikken over eigen bezittingen, zowel onroerend als roerend goed, en beslissingen nemen zonder toedoen van haar echtgenoot. De financiële onafhankelijkheid van de vrouw werd groter en scheiden werd ook gemakkelijker. Tegen de tijd van Justinianus in de 6 e eeuw werd het huwelijk cum manu beschouwd als een relikwie uit het verleden waardoor enkel het huwelijk sine manu bewaard gebleven is in de Digesten Augustus huwelijkswetgeving Ten tijde van Augustus werd het huwelijk sine manu onderworpen aan verschillende nieuwe wetten die de voorwaarden voor het wettelijke Romeinse huwelijk verstrengden. Augustus wilde met zijn nieuwe wetgeving de bevolkingsgroei stimuleren en het wettelijk huwelijk promoten. 54 De originele tekst van de wetgeving is slechts in verschillende paragrafen en uittreksels bewaard gebleven en heeft eeuwen van aanpassingen gekend. 55 Hieronder worden ze kort besproken Lex Julia de martandis ordinibus (18 v.chr.) De eerste wet dateerde uit 18 v.chr. en had tot doel het huwelijk tussen leden van de senatoriale orde en voormalige slaven te verbieden. Daarnaast werd ook het huwelijk tussen senatoren en acteurs nietig verklaard. Bovendien werden alle andere vrijgeboren mannen verboden een huwelijk te sluiten met een koppelaarster, een vrouw die vrijgelaten werd door een koppelaar(ster), die veroordeeld werd door de rechtbank, die betrapt was op overspel of die acteerde. 56 Hiermee wilde Augustus duidelijk de sociale status van de senatoriale orde behouden. Hij was bang dat het instituut van het huwelijk de positie van vooraanstaande senatoren en hun familie teniet zou doen. Eigendom en status moesten binnen dezelfde orde blijven volgens hem Balsdon, Roman Women, 180; Wethmar-Lemmer, "The Legal Position of Roman Women," Donaldson, "The Position and Influence of Women," Evans-Grubbs, Women and the Law, 84; T. A. J. McGinn, "The Augustan Marriage Legislation and Social Practice: Elite Endogamy Versus Male "Marrying Down"," in Speculum Iuris: Roman Law as a Reflection of Social and Economic Life in Antiquity, ed. J.-J. Aubert and A. J. B. Sirks (Ann Arbor: The University of Michigan Press, 2002), Evans-Grubbs, Women and the Law, 84; Heirbaut, Romeins Recht, 87; McGinn, "The Augustan Marriage Legislation ", 50-51; Raepsaet-Charlier, "La Vie Familiale Des Élites Dans La Rome Impériale," D ; D ; D ; D ; D McGinn, "The Augustan Marriage Legislation ",

24 Lex Julia de aldulteris (18 v.chr.) De tweede wet, die samen met de vorige doorgevoerd werd in 18 v.chr., legde een straf op voor overspelige echtgenoten. Overspel werd gedefinieerd als een seksuele relatie tussen een gehuwde partner en een ongehuwde man of vrouw die niet zijn of haar echtgenote of echtgenoot was. Personen die veroordeeld werden, werden verbannen naar een eiland en hun eigendom werd geconfisceerd. Vrouwen moesten de helft van hun bruidsschat afstaan en een derde van hun ander bezit, voor mannen betekende dit het afzien van de helft van hun eigendom. Met deze wet werden seksuele veroordelingen voor het eerst een zaak van de staat. In de republiek was het nog de taak van de pater familias om overspelige vrouwen te veroordelen Lex Papia Poppaea (9 v.chr.) De derde en laatste huwelijkswet van Augustus werd in 9 v.chr. in werking gesteld en genoemd naar de twee consuls die dat jaar aan zet waren. 59 De lex verplichtte het huwelijk voor iedere mannelijke burger tussen 25 en 60 jaar en iedere vrouwelijke burger van 20 tot 50 jaar, met uitzondering van mannen en vrouwen die reeds drie wettige kinderen hadden verwekt, respectievelijk gebaard. Dit betekent dat Augustus met deze wet vooral de demografische groei van zijn rijk wilde opkrikken. Romeinse burgers werden verplicht om in hun vruchtbare jaren te huwen en te zorgen voor wettige nakomelingen. Augustus had immers voldoende Romeinse burgers nodig om belastingen te betalen, waarmee hij de kosten van zijn immense rijk kon betalen. Wanneer tijdens het huwelijk een partner kwam te overlijden, werd de weduwe of weduwnaar verplicht te hertrouwen binnen de twee jaar. Gescheiden partners moesten al hertrouwen in de eerste 18 maanden na hun scheiding. Wie niet aan deze huwelijksverplichting voldeed, werd in het erfrecht benadeeld. Zo kond men geen erfenissen en legaten meer ontvangen van aanverwanten die niet binnen zes graden van verwantschap vielen. Diegene die toch gehuwd waren, maar geen kinderen konden krijgen, ontvingen slechts de helft van deze legaten en konden slechts één tiende van elkaars bezit erven. Wie wel aan de huwelijksverplichting voldeed en voldoende kinderen had verwekt, werd beloond. Zo verkregen vrouwen met meer dan drie kinderen het ius liberorum. Dit recht bevrijdde hen van de noodzakelijke aanwezigheid van een tutor voor wettelijke en zakelijke transacties (infra 2.2.). Echtgenoten met het ius liberorum konden elkaar meer dan één tiende van hun eigendom nalaten door middel van een testament Evans-Grubbs, Women and the Law, 84; T. A. J. McGinn, "Concubinage and the Lex Iulia on Adultery," Transactions of the American Philological Association 121(1991). D M. R. Lefkowitz and M. B. Fant, Women's Life in Greece and Rome (London: Duckworth, 1982), Evans-Grubbs, Women and the Law, 84; Gardner, Women in Roman Law 77-78; Heirbaut, Romeins Recht, 87; Pölönen, "The Division of Wealth,"

25 Vooral deze laatste wet is belangrijk in het kader van dit onderzoek. De Lex Papia Poppaea impliceert immers dat vrouwen pas onafhankelijke zeggenschap verkregen over hun financiële toestand, wanneer zij voldoende kinderen hadden gebaard. De maatregelen van Augustus hebben echter weinig succes gekend. Senatoren bleven stiekem zelf hun huwelijkskandidaat kiezen, overspel werd niet altijd berecht en huwelijken volgden elkaar minder snel op dan Augustus zelf gewild had. Het was immers moeilijk om dit te controleren, want in tegenstelling tot het hedendaagse huwelijk, ging het Romeinse huwelijk niet gepaard met de nodige formaliteiten. Een huwelijk werd gesloten van zodra man en vrouw samen leefden (affectio maritalis) en derden weet hadden van hun overeenkomst. De manier waarop ze dit duidelijk maakten aan de buitenwereld, maakte niet veel uit. Er was enkel nood aan een ceremonie De bruidsschat Naast de formele wetgeving rond de verschillende huwelijksvormen en de wetgeving van Augustus, die de voorwaarden van het matrimonium iustum verstrengde, is ook de bruidsschat een belangrijk element in het onderzoek naar de vrouw als businesspartner binnen het huwelijk. De bruidsschat bepaalde immers voor een groot deel het vermogen van de echtgenote en het koppel in het algemeen. Hieronder wordt kort de samenstelling en overdracht van de bruidsschat besproken binnen het huwelijk sine manu. Het schenken van een bruidsschat door de vader van de bruidegom aan de toekomstige echtgenoot was geen verplichting bij de Romeinen, maar toch probeerde de pater familias van de bruid (of haar tutor) in alle sociale lagen van de bevolking een bruidsschat te voorzien. 62 Een tutor trad meestal op als de vader van de bruid reeds overleden was. Dit was niet zo ongewoon aangezien de hoge mortaliteit in de Romeinse samenleving. Een vrouw kon zelf niet instaan voor de schenking van haar bruidsschat, ze had de toestemming van een tutor nodig bij economische transacties. 63 Daarnaast konden ook andere aanverwanten en vrijgevige vrienden bijdragen leveren aan de bruidsschat van de toekomstige bruid. Een bekend voorbeeld is Plinius de jongere die bijdroeg aan de bruidsschat van de dochter van zijn vriend Quintilianus. Ze had kledij en slaven nodig om te voldoen aan de positie van haar toekomstige echtgenoot. Hij hielp ook Calvina die na de dood van haar vader opgezadeld 61 Heirbaut, Romeins Recht, 87; Treggiari, "Women," ; Evans-Grubbs, Women and the Law, 82. D ; D : Niet bijslaap maar wilsovereenstemming brengt een huwelijk tot stand, vertaling uit: J. E. Spruit, Corpus Iuris Civilis: Tekst En Vertaling, vol. 6: Digesten (Zutphen: Walburg Press, 2001), Gardner, Women in Roman Law 68, Evans-Grubbs, Women and the Law,