Fijn stof in lucht, jaargemiddelde,

Transcriptie

1 Indicator 4 september 2012 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Metingen geven in 2011 geen overschrijding van de grenswaarde voor jaargemiddelde fijnstofconcentraties (40 µg/m³) te zien. Modelberekeningen leren dat mogelijk zeer plaatselijk de grenswaarde kan zijn overschreden, bijvoorbeeld langs drukke straten of snelwegen en in de buurt van op- en overslagbedrijven en grote stallen. [figuurgroep] Download figuur [2] Pagina 1 van 11

2 Download figuur [3] Download data (xls) [4] Pagina 2 van 11

3 [/figuurgroep] Download figuur [5] Download data (xls) [6] Fijn stof Stof is een verzamelbegrip en duidt op het geheel aan zwevende deeltjes in de lucht. Gewoonlijk wordt met de term fijn stof PM 10 bedoeld. PM staat hier voor 'particulate matter' en de 10 duidt erop dat het om het deel van het stof in de lucht gaat waarvan (bij benadering) de deeltjes een diameter van 10 micrometer (µm) of minder hebben. Voor een volledige definitie zie bij 'Technische toelichting'. Er is sinds 2008 ook regelgeving voor de fijnere fractie van fijn stof (PM 2.5 ). Hiervoor is een aparte indicator: [indicator=nl0532]. Pagina 3 van 11

4 Concentraties De kaart geeft een beeld van de grootschalige, jaargemiddelde concentratie van fijn stof (PM 10 ) in 2011 per gebied van 1 x 1 km. De lokale verhogingen langs bijvoorbeeld drukke verkeerswegen en -straten zijn op deze kaart niet weergegeven. Het landsdekkende beeld voor jaargemiddelde fijnstofconcentraties laat in 2011 alleen nog zeer lokaal overschrijdingen zien van de grenswaarde. De concentratie neemt in grote lijnen vanuit het noorden naar het zuiden toe door de toenemende invloed van bronnen in Nederland en het aangrenzende buitenland. De jaargemiddelde achtergrondconcentratie van fijn stof bedroeg in 2011 gemiddeld over Nederland 24 µg/m 3. De achtergrondconcentratie wordt gevormd door de regionale (grootschalige) en stedelijke achtergrond. In de buurt van lokale bronnen zoals in straten of stallen kan de norm worden overschreden door de lokale bijdrage aan de fijnstofconcentratie. Berekeningen in het kader van het Nationaal Samenwerkingsverband Luchtkwaliteit (NSL; zie ook onder bij 'Trend', 'Normstelling' en 'Beleid') op een hogere ruimtelijke resolutie dan de kaart geven aan dat in 2011 langs 12 kilometer weg of straat (per rijrichting) nog overschrijding van de grenswaarde voor het jaargemiddelde voorkwam; in alle gevallen gaat het om stedelijke wegen. Ook bij veehouderijen treden overschrijdingen van de grenswaarde voor het jaargemiddelde op; dit gebeurde in 2011 in de nabijheid van 64 intensieveveehouderijen. De overschrijding wordt deels veroorzaakt, doordat de gezamenlijke uitstoot van fijn stof in gebieden met intensieve veehouderij al verhoogd is (Beijk et al, 2011). Trend De meetresultaten van fijn stof (PM 10 ) van respectievelijk straat-, stad- en regionale locaties geven geen overschrijdingen van de grenswaarde van 40 µg/m 3 voor de jaargemiddelde fijnstofconcentratie na De metingen in de periode laten een afname zien van 35% op de regionale stations en van 25-30% op de stedelijke stations (zie afbeelding 'Trend '). Een onderzoek naar de emissie van fijn stof uit verbrandingsprocessen - dat tegenwoordig als gezondheidsrelevant geldt - laat zien dat de daling door de invoering van schonere motoren grotendeels te niet wordt gedaan door de stijging van het aantal gereden kilometers en het zwaarder worden van de voertuigen (Hoogerbrugge et al., 2010; Matthijsen & Koelemeijer, 2010). Metingen van fijn stof zijn in 1992 gestart. Daarvoor werd weliswaar stof gemeten, maar dan meestal als totaal stof of Total Suspended Particulates (TSP). Met enige voorzichtigheid zou gesteld kunnen worden dat de stofniveaus sinds het begin van de jaren zeventig toch wel substantieel zijn gedaald (zie afbeelding 'Trend '; Buijsman, 2008/2009). Berekeningen in het kader van het Nationaal Samenwerkingsverband Luchtkwaliteit (NSL; zie ook onder) geven aan dat in 2015 nog maar langs 14 kilometer weg of straat (per rijrichting) overschrijding van de grenswaarde voor het jaargemiddelde zal voorkomen. Op één overschrijdingslocatie na bevonden alle overschrijdingen zich dan voor langs binnenstedelijke of provinciale wegen (Beijk et al., 2011). Bronnen Fijn stof (PM 10 ) is een verzamelbegrip. Formeel bestaat fijn stof uit de deeltjes die 'een op grootte selecterende inlaat [...] passeren met een effiencygrens van 50% bij een aerodynamische diameter van 10 µm' (EU, 2008). Fijn stof bestaat uit een scala van stoffen die op een verschillende oorsprong hebben. Op basis hiervan wordt - onder andere met het oog op het beleid - een primaire en een secundaire fractie onderscheiden: Pagina 4 van 11

5 De primaire fractie bestaat uit deeltjes die direct door menselijk handelen en/of natuurlijke processen in de lucht worden gebracht. De belangrijkste door menselijk handelen veroorzaakte uitstoot komt van transport, industrie en landbouw. In kustgebieden vormt de zee een belangrijke natuurlijke bron voor fijn stof in de vorm van zeezoutdeeltjes. Opwaaiend bodemstof is een ander deel van de primaire fractie; het is deels van natuurlijke oorsprong. De secundaire fractie bestaat uit deeltjes die in de atmosfeer worden gevormd na chemische reacties in de lucht. Hierbij spelen zowel gassen als reeds aanwezige deeltjes een rol. Ammoniak (NH 3 ), stikstofoxiden (NO x ), zwaveldioxide (SO 2 ) en vluchtige organische koolwaterstoffen (VOS) zijn bij deze reacties de belangrijkste stoffen. Voor meer informatie over de bronnen van fijn stof, zie [indicator=nl0474] en het recente rapport van Hendriks et al. Normstelling In 2008 is een nieuwe Europese richtlijn voor luchtkwaliteit van kracht geworden. De al bestaande grenswaarden (40 µg/m³ voor het jaargemiddelde en niet meer dan 35 dagen met een daggemiddelde concentratie van 50 µg/m³) blijven echter ongewijzigd van kracht. Volgens de huidige inzichten is de grenswaarde voor daggemiddelde concentraties overigens strenger dan de grenswaarde voor het jaargemiddelde (Matthijsen & Koelemeijer, 2010). Beleid Het beleid op het gebied van fijn stof kent vier elementen: De rijksoverheid heeft hoofdzakelijk bronmaatregelen getroffen bij verkeer, waaronder de subsidiëring van roetfilters. Daarnaast omvat het maatregelenpakket ook bronmaatregelen bij de landbouw en de industrie, lokale maatregelen bij rijkswegen en financiële ondersteuning voor maatregelen van regionale en lokale overheden. De nationale wetgeving rond luchtkwaliteit is in 2007 herzien. Dit was gericht op de flexibilisering van de koppeling tussen het realiseren van bouwplannen en het voldoen aan luchtkwaliteitsgrenswaarden. In navolging van de nieuwe EU richtlijn luchtkwaliteit 2008 liggen wijzigingsvoorstellen van nationale wetgeving ter tafel met het oog op: de nieuwe normen voor PM 2.5. Het kabinet zet zich in internationaal verband in voor strengere normen voor de uitstoot van personenauto's, vrachtauto's en schepen. Provincies en gemeenten treffen regionale en lokale maatregelen, vooral bij verkeer. Deze maatregelen maken onderdeel uit van het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL). De fijnstofdeeltjes die niet door menselijk handelen in de lucht worden gebracht, kunnen volgens de nieuwe richtlijn luchtkwaliteit bij de beoordeling van de luchtkwaliteit voor fijn stof buiten beschouwing worden gelaten. Voor Nederland gaat het dan om de bijdrage van zeezout. De aftrek ervan is vastgelegd in de zogenoemde Regeling Beoordeling Luchtkwaliteit. De aftrek van zeezout komt in de praktijk neer op een verhoging van de grenswaarde voor jaargemiddelde fijnstofconcentraties (40 µg/m 3 ) met 3 tot 7 µg/m 3. De precieze grootte van de verhoging verschilt per gemeente. Recent onderzoek heeft aangetoond dat de bijdrage mogelijk minder is dan vroeger is verondersteld. De gemeten concentraties van zeezoutaerosol varieerden van 4 μg/m 3 in Rotterdam, niet ver van de kust, tot 2 μg/m 3 in Vredepeel, meer landinwaarts. Dit nieuwe inzicht is nog niet verwerkt in de Regeling Beoordeling Luchtkwaliteit. Pagina 5 van 11

6 Om tijdig aan de Europese grenswaarden voor de luchtkwaliteit te voldoen is in Nederland het Nationaal Samenwerkingsprogramma Lucht (NSL) opgezet (zie hiervoor onder andere ook bij 'Normstelling'). Het NSL is een samenwerkingsprogramma tussen rijk, provincies en gemeenten en bestaat uit de volgende elementen: Een saneringstool, waarmee de luchtkwaliteit in heel Nederland in beeld wordt gebracht en waarmee de effecten van nationale en lokale maatregelen zichtbaar worden. Een omvangrijk maatregelenpakket, met zowel landelijke, regionale als lokale maatregelen. Voor deze maatregelen geldt een uitvoeringsplicht; Een monitoringsinstrument, waarmee de voortgang van het NSL wordt bewaakt. Jaarlijks wordt een monitoringsrapportage opgesteld. Als hieruit blijkt dat een maatregel minder effect heeft of een project juist meer vervuiling oplevert, vereist het NSL dat er extra maatregelen worden genomen. Het NSL is juridisch vastgelegd in de Wet Milieubeheer (2007). Effecten Er is bezorgdheid over een mogelijke invloed op de gezondheid op lange termijn samenhangend met de blootstelling aan fijn stof. Daarmee wordt het luchtverontreinigingsniveau bedoeld waaraan mensen gedurende langere tijd (meer jaren of gedurende een heel leven) zijn blootgesteld. Bruikbare Nederlandse en Europese gegevens om dit risico in te schatten ontbreken vooralsnog. Wanneer risicoschattingen worden gemaakt met behulp van toonaangevende Amerikaanse studies, blijkt de omvang van deze effecten groter te zijn dan de effecten geassocieerd blootstellingen aan piekconcentraties. Op basis hiervan wordt geschat dat langdurige blootstelling aan fijn stof leidt tot een levensduurverkorting in de orde van een jaar gemiddeld voor de hele Nederlandse bevolking in vergelijking tot een leven lang zonder fijn stof. Er zijn risicogroepen waarvoor deze schatting hoger uit zal vallen, bijvoorbeeld voor mensen met een hartaandoening. Gezondheidseffecten die optreden bij kortdurende verhoogde blootstelling aan fijn stof zijn beter bekend, ook omdat hierover Nederlandse gegevens beschikbaar zijn. Deze effecten treden op als gevolg van de dagelijkse variatie in blootstelling aan fijn stof: op dagen met hogere concentraties worden meer sterftegevallen waargenomen dan dagen met een lagere concentratie. Gezondheidskundige studies, die de effecten van kortdurende blootstelling aan fijn stof belichten, wijzen uit dat in Nederland jaarlijks enige duizenden mensen vroegtijdig overlijden. De duur van deze levensverkorting is vermoedelijk kort: enkele dagen tot maanden, dus ruwweg tien maal minder dan langdurige blootstelling aan verhoogde fijnstofconcentraties. Fijn stof heeft effect op onder andere hart- en longfuncties. Zo wordt 1 à 2 procent van de spoedopnamen voor long- of hart- en vaataandoeningen in Nederland toegeschreven aan fijn stof. Dergelijke resultaten zijn niet alleen in Nederland, maar overal op de wereld gevonden en ze zijn vrij robuust. Momenteel worden ook in Europa studies gedaan om de langetermijneffecten van onder andere de blootstelling aan fijn stofnader in kaart te brengen. Voor meer informatie over de effecten van fijn stof, zie ook [indicator=nl0474]. Referenties Beijk, R., Wesseling, J., Van Alphen, A., Mooibroek, D., Nguyen, L., Groot Wassink, H. & Verbeek, C. (2011) Monitoringsrapportage NSL. Stand van zaken Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit 2011 [7]. Rapport , Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven. Pagina 6 van 11

7 Buijsman, E. (2008/2009) Meten waar de mensen zijn. Tijdschrift Lucht. Ook beschikbaar op de website van het Planbureau voor de Leefomgeving onder 'Meten waar de mensen zijn [8]'. Beijk, R., Hoogerbrugge, R., Hafkenscheid, T.L., Arkel, F.T. van, Stefess, G.C., Meulen, A. van der, Wesseling, J.P., Sauter, F.J. en Albers, R.A.W. (2007) PM10: Validatie en equivalentie 2006 [9], Rapport , Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven. EU (2001) Richtlijn 2001/81/EG van het Europees parlement en de raad van 23 oktober 2001 inzake nationale emissieplafonds voor bepaalde luchtverontreinigende stoffen. [10] Publicatieblad van de Europese Gemeenschappen No L 309/22. EU (2005) Thematische strategie luchtkwaliteit [11] (opent pdf-document van 200k). EU (2008) Richtlijn 2008/50/EG van het Europees Parlement en de Raad van 20 mei 2008 betreffende de luchtkwaliteit en schonere lucht voor Europa [12]. Publicatieblad van de Europese Unie L 152/1. EU (2009) Beschikking van de Commissie van betreffende de kennisgeving van Nederland inzake uitstel van het tijdstip waarop aan de grenswaarden voor NO2 moet worden voldaan en vrijstelling van de verplichting de grenswaarden voor PM10 toe te passen [13]. [opent pdf] Hendriks, C., Kranenburg, R., Kuenen, J.J.P., Van Gijlswijk, R.N., Denier van der Gon, H.A.C. & Schaap, M. (2012) Establishing the origin of Particulate Matter concentrations in the Netherlands. [14] Rapport TNO-060-UT , TNO, Utrecht. Hoogerbrugge, R., Nguyen, P.L., Wesseling, J., Schaap, M., Wichink Kruit, R.J., Kamphuis, V., Manders, A.M.M. & Weijers, E.P. (2011) Assessment of the level of sea salt in PM10 in the Netherlands: Yearly average and exceedance days [15]. Rapport , Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven. Velders, G.J.M., Aben, J.M.M, Jimmink, B.A., Van der Swaluw, E., Van Zanten. M. & De Vries, W.J. (2012) Grootschalige concentratie- en depositiekaarten Nederland. Rapportage 2012 [16]. Rapport , Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven. Wesseling, J. & Beijk, R. (2008) Korte-termijn trend in NO2 en PM10 concentraties op straatstations van het LML [17]. Briefrapport , Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven. Wet Milieubeheer (2007) Wet van 11 oktober 2007 tot wijziging van de Wet milieubeheer (luchtkwaliteitseisen) [18]. Staatsblad 414. [Zoek in Staatsblad op '11 oktober 2007'] WHO (2006a) WHO Air quality guidelines for particulate matter, ozone, nitrogen dioxide and sulfur dioxide: global update 2005: summary of risk assessment [19]. World Health Organization, Geneva. WHO (2006b) Health risks of particulate matter from long-range transboundary air pollution [20]. Document number: EUR/05/ , WHO Regional Office for Europe, Copenhagen. Relevante informatie [indicator=nl0243] [indicator=nl0474] [indicator=nl0530] [indicator=nl0340] [indicator=nl0230] [indicator=nl0237] [indicator=nl0180] Onderzoeksprogramma ter verkleining onzekerheden fijn stof (BOP) [21] Voor een nadere uitleg over de implementatie van de Europese regelgeving voor lucht in de Nederlandse wetgeving zie Handboek Implementatie milieubeleid EU in Nederland [22]. EU (2005) Richtlijn 2004/107/EG van het Europees parlement en de raad van 15 december 2004 betreffende arseen, cadmium, kwik, nikkel en polycyclische aromatische koolwaterstoffen in de lucht. [23] (Vierde dochterrichtlijn). Publicatieblad van de Europese Gemeenschappen No L 23/3. EU (2008) Richtlijn 2008/50/EG van het Europees Parlement en de Raad van 20 mei 2008 Pagina 7 van 11

8 betreffende de luchtkwaliteit en schonere lucht voor Europa [12]. Publicatieblad van de Europese Unie L 152/1. Infomil > Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL) [24]. Wet Milieubeheer (2007) Wet van 11 oktober 2007 tot wijziging van de Wet milieubeheer (luchtkwaliteitseisen) [25]. Staatsblad 414. [Zoek in Staatsblad op 'Luchtkwaliteitseisen'] Staatscourant (2005) Regeling van de Minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer van 11 juli 2005, nr. LMV , houdende vaststelling van de wijze van meten en berekenen van de luchtkwaliteit. (Meetregeling luchtkwaliteit 2005) [18], Staatscourant 142. [zoek in Staatscourant op 'Meetregeling luchtkwaliteit 2005'] Buijsman, E., Beck, J.P., Bree, L. van, Cassee, F.R., Koelemeijer, R.B.A., Matthijsen, J, Thomas, R, Wieringa, K. (2005) Fijn stof nader bekeken [26]. Rapportnr , Milieu- en Natuurplanbureau/Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven. Hoogerbrugge, R., Denier van der Gon, H.A.C., Van Zanten, M.C. & Matthijsen, J. (2010) Trends in fijn stof [27]. Rapport , Planbureau voor de Leefomgeving, Bilthoven/Den Haag. Matthijsen, J. & Koelemeijer, R.B.A. (2010) Beleidsgericht onderzoeksprogramma fijn stof. Resultaten op hoofdlijnen en beleidsconsequenties [28]. Rapport , Planbureau voor de Leefomgeving, Bilthoven/Den Haag. Mooibroek, D., Berkhout, J.P.J. & Hoogerbrugge, R. (2011) Jaaroverzicht Luchtkwaliteit 2010 [29]. Rapport , Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven. Schaap, M., Weijers, E.P., Mooibroek, D., Nguyen, L. & Hoogerbrugge, R. (2010) Samenstelling en herkomst van fijn stof in Nederland [30]. Rapport , Planbureau voor de Leefomgeving, Bilthoven/Den Haag. Uitleg over de implementatie van de Europese regelgeving voor lucht in de Nederlandse wetgeving > Handboek Implementatie milieubeleid EU in Nederland [22]. Infomil > Regeling Beoordeling Luchtkwaliteit 2007 [31] en Wijziging Regeling beoordeling luchtkwaliteit 2007 [32]. Infomil > Luchtkwaliteit: wettelijk kader en toelichting [33]. EU > Informatie over het luchtkwaliteitsbeleid van de Europese Unie [34]. EU > Informatie over de verzoeken tot derogatie [35]. UN/ECE > The 1999 Gothenburg Protocol to Abate Acidification, Eutrophication and Groundlevel Ozone [36]. RIVM > Themasite Grootschalige Concentratiekaarten Nederland [37]. RIVM > Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit [38]. RIVM > Aantal dagen met een daggemiddelde concentratie van fijn stof boven de 50 µg/m3 [39]. Teletekst > Smog [40]. Informatie over de actuele en toekomstige ontwikkelingen in de luchtkwaliteit is te vinden in Balans van de Leefomgeving 2010 [41] en Nationale Milieuverkenning [42]. Technische toelichting Naam van het gegeven Jaargemiddelde concentratie van fijn stof in lucht Omschrijving Concentratie van fijn stof in Nederland op basis van meetgegevens van het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit en het Nationaal Meetnet voor Luchtverontreiniging. Verantwoordelijk instituut Pagina 8 van 11

9 Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) Berekeningswijze Jaargemiddelde concentraties berekend uit uurwaarden. Voor de berekening van een geldig jaargemiddelde is het criterium gehanteerd dat er minimaal 75% van het maximaal mogelijke aantal uurwaarden in een jaar beschikbaar moet zijn. Basistabel Reken- en Informatiesysteem Lucht van het Centrum voor Milieumonitoring van het RIVM. Geografisch verdeling 1) De kaart is gebaseerd op de uitkomsten van de meest recente GCN-berekeningen. 2) De trendfiguren zijn gebaseerd op meetgegevens van acht regionale stations van het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit, vier staddstations respectievelijk vijf straatstations. 3) De trendfiguur is gebaseerd op meetgegevens een stadsstation van DCMR Milieudienst Rijnmond ('Stof') en een stadsstation van het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit ('Fijn stof') Het gaat om stations die (vrijwel) de gehele periode operationeel zijn geweest. Er is geen eenvoudige relatie bestaat tussen individuele resultaten van TSP-metingen en de huidige metingen volgens de PM10-methode. Gewoonlijk wordt voor geaggregeerde meetwaarden een indicatieve omrekening gehanteerd van [PM10] = (0,7-0,9) x [TSP]. Andere variabelen Het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit levert ook informatie over andere luchtverontreinigende stoffen als ammoniak, koolmonoxide, ozon, stikstofoxiden en zwaveldioxide. Verschijningsfrequentie Jaarlijks Achtergrondliteratuur Grootschalige concentratie- en depositiekaarten Nederland. Rapportage (Velders et al., 2012; zie bij 'Referenties'). Jaaroverzicht luchtkwaliteit 2010 (Mooibroek et al., 2011; zie bij 'Referenties'). Meten waar de mensen zijn (Buijsman 2009/009; zie bij 'Referenties'). Opmerking 1) De volledige (en juiste) definitie van PM10 luidt: 'Deeltjes die een op grootte selecterende inlaat als omschreven in de referentiemethode voor bemonsteren en meten van PM10 passeren met een efficiencygrens van 50 % bij een aerodynamische diameter van 10 μm'. 2). De jaargemiddeldes zijn berekend op basis van een stationsset, waarvan de stations gedurende de gehele beschouwde periode in bedrijf zijn geweest. Ook andere berekeningswijzen zijn mogelijk; de resultaten kunnen dan anders uitpakken (Wesseling & Beijk, 2008). De verschillen bedragen echter niet meer dan 2 µg/m³. 3). De meetreeks is in 2007 op basis van kalibratie aan de Europese referentiemethode naar beneden bijgesteld. Het gevolg hiervan is dat alle jaargemiddelde concentraties 3 tot 5 µg/m3 lager zijn dan vroeger werd verondersteld (Beijk et al., 2007). Betrouwbaarheidscodering Kaart: C (Schatting, gebaseerd op een groot aantal (accurate) metingen; de representativiteit is Pagina 9 van 11

10 grotendeels gewaarborgd). Trend (regionale stations): C (Schatting, gebaseerd op een groot aantal (accurate) metingen; de representativiteit is grotendeels gewaarborgd). Trend (stad- en straatstations): D (schatting, gebaseerd op een aantal metingen, expert judgement, een aantal relevante feiten of gepubliceerde bronnen terzake). Trend : D (schatting, gebaseerd op een aantal metingen, expert judgement, een aantal relevante feiten of gepubliceerde bronnen terzake) Referentie van deze webpagina CBS, PBL, RIVM, WUR (2012). [43] (indicator 0241, versie 11, 4 september 2012 ). Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), Den Haag; PBL Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag; RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven; en Wageningen University and Research, Wageningen. Bron-URL: Links [1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] ge_nsl_stand_van_zaken_nationaal_samenwerkingsprogramma_luchtkwaliteit_2011 [8] [9] [10] [11] [12] [13] [14] s_onderzoeksprogramma_fijn_stof [15] alt_in_pm10_in_the_netherlands_yearly_average_and_exceedance_days?sp=cml2bxe9zmfsc2u7c2v hcmnoymfzzt01otiwmdtyaxztct1mywxzzts=&pagenr=5921 [16] e_en_depositiekaarten_nederland_rapportage_2012 [17] [18] [19] [20] [21] [22] [23] l&numdoc=32004l0107&model=guichett [24] [25] [26] [27] [28] [29] [30] Pagina 10 van 11

11 [31] [32] [33] [34] [35] [36] [37] [38] [39] [40] [41] [42] [43] Pagina 11 van 11