Archeologische Quickscan Windpark Nij Hiddum-Houw. KSP Archeologie

Transcriptie

1 Archeologische Quickscan Windpark Nij Hiddum-Houw KSP Archeologie

2 Colofon Datum : 11 april 2017 Versie : 2.0 (definitief) Status : Beoordeeld door bevoegde overheid (provincie Fryslân) Auteur : S.M. Koeman (senior KNA Prospector) In opdracht van : Witteveen+Bos Foto s en afbeeldingen : KSP Archeologie Beheer en plaats : KSP Archeologie te Duiven documentatie Autorisatie : E.A. Schorn (senior KNA Prospector) KSP Archeologie Vleugelstraat 15 info@ksparcheologie.nl 6922 JM Duiven /87 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder bronvermelding. KSP Archeologie aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit onderhavig onderzoek of de gegeven adviezen. KSP Archeologie 2

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding Onderzoekskader Afbakening plangebied Toekomstige situatie Onderzoeksdoel 5 2 Quickscan Overheidsbeleid Bekende landschappelijke en archeologische gegevens 9 3 Conclusie en advies 10 Literatuur 11 Bijlage 1 Archeologische gegevens Lijst van afbeeldingen Figuur 1: Het plangebied op de topografische kaart schaal 1: (bron: Kadaster). 4 Figuur 2: Het plangebied op het bestemmingsplan Buitengebied Súdwest-Fryslân ( 7 Figuur 3: Het plangebied op de advieskaart voor de periode IJzertijd Middeleeuwen van de FAMKE ( kaarten). 8 KSP Archeologie 3

4 Administratieve gegevens KSP Projectnummer : Opdrachtgever : Witteveen+Bos, mevr. M.W. Andela Uitvoerder/projectleider : KSP Archeologie, S.M. Koeman (senior KNA Prospector) Provincie : Fryslân Gemeente : Súdwest-Fryslân Toponiem : Windpark Nij Hiddum-Houw Centrum-coördinaat : x: / y: Periode uitvoering onderzoek : Februari 2017 Figuur 1: Het plangebied op de topografische kaart schaal 1: (bron: Kadaster). KSP Archeologie 4

5 1 Inleiding 1.1 Onderzoekskader Provinciale Staten (PS) van Fryslân hebben besloten een Provinciaal Inpassingsplan (hierna: PIP) op te stellen voor het realiseren van een windpark bij de Kop van de Afsluitdijk (windpark Nij Hiddum-Houw). Het windpark Nij Hiddum-Houw is een initiatief van het samenwerkingsverband Brouwer Windturbines B.V., Windpark A7 BV en Nuon Wind Development. De initiatiefnemers werken het MER voor windpark Nij Hiddum-Houw in twee fasen uit. Het onderscheid tussen deze twee fasen is als volgt: - fase 1: definiëren en onderzoeken van onderscheidende en mogelijk significant negatieve milieueffecten ten behoeve van de keuze van een voorkeursalternatief (hierna: VKA); - fase 2: onderbouwing en nadere uitwerking van het VKA voor het PIP en vergunningaanvragen met alle relevante milieueffecten. Deze archeologische quickscan is in het kader van fase 1 van het MER uitgevoerd door KSP Archeologie in opdracht van Witteveen+Bos. 1.2 Afbakening plangebied Het plangebied betreft het zoekgebied waarbinnen de windmolens zullen worden geplaatst. Het zoekgebied heeft een oppervlakte van ca. 2,7 km 2 en ligt ten oosten van de Afsluitdijk langs de autosnelweg A31 en aan weerzijden van de A7 (Figuur 1). Het beslaat grote delen van de Gooijumer- Züricherpolder en de Polder Cornwerd in de gemeente Súdwest-Fryslân. 1.3 Toekomstige situatie De bestaande turbines van het huidige park Hiddum-Houw, met een totaalvermogen van 5 megawatt (verder: MW), zullen worden gesaneerd. Daarnaast is het streven om in een straal van circa 2,5 km vanuit het midden van het huidige Hiddum-Houw nog meerdere (kleine) solitaire windturbines te saneren om zo de ruimtelijke kwaliteit te vergroten, mits dit technisch, financieel en ruimtelijk mogelijk en acceptabel is (met een gezamenlijk vermogen van maximaal 3 MW). Conform het PS-besluit van december 2014 zal de planvorming gericht zijn op het toevoegen van netto 36 MW. Het saldo van gesaneerde windturbines wordt aan het nieuwe park toegevoegd. Het voornemen is een nieuw windpark te realiseren dat 42 MW groot moet worden (bron: Startnotitie Windpark Nij Hiddum-Houw). 1.4 Onderzoeksdoel Het doel van de quickscan is om een goede indicatie te krijgen van de impact die het windpark op het archeologische bodemarchief kan hebben. De resultaten van de quickscan zullen worden gebruikt als input bij de keuze van een VKA. KSP Archeologie 5

6 2 Quickscan 2.1 Overheidsbeleid Het wettelijk kader voor de archeologische monumentenzorg is vastgelegd in de Erfgoedwet. Naar aanleiding hiervan houden gemeenten bij de vaststelling van een bestemmingsplan of het verlenen van een vergunning altijd rekening met in de grond aanwezige dan wel te verwachten archeologische waarden (Wet ruimtelijke ordening) Bestemmingsplan In het bestemmingsplan Buitengebied Súdwest-Fryslân is de dubbelbestemming voor archeologische waarde vastgelegd ( Daarbij wordt onderscheidt gemaakt tussen gronden zonder archeologische dubbelbestemming en gronden met de dubbelbestemming Waarde Archeologie 1 of 2. Voor de gronden zonder dubbelstemming zijn geen bouwregels met betrekking tot de archeologie opgesteld en kunnen nieuwbouwplannen zonder voorwaarden worden gerealiseerd. Binnen het plangebied zijn echter geen gebieden zonder archeologische dubbelbestemming aanwezig. Voor de gronden met een dubbelbestemming Waarde Archeologie zijn wel bouwregels vastgelegd. Deze gelden voor bouwwerken met een oppervlakte groter dan 50 m 2 en dieper dan 40 cm (Waarde Archeologie 1) of voor bouwwerken met een oppervlakte groter dan de oppervlakte die in de desbetreffende advieszone van de FAMKE (Friese Archeologische Monumentenkaart Extra) wordt aangegeven en dieper dan 40 cm (Waarde Archeologie 2). In de advieszone van de FAMKE wordt ter plaatse van Waarde Archeologie 2 binnen het plangebied de oppervlaktegrens van 500 m 2 genoemd (zie paragraaf 2.1.2). Wanneer de bovengenoemde ondergrenzen worden overschreden dan moet alvorens een omgevingsvergunning voor het bouwen van het bouwwerk wordt verleend, een rapport worden overlegd waarin, naar het oordeel van het bevoegd gezag: 1. de archeologische waarden van de gronden die blijkens de aanvraag kunnen worden verstoord in voldoende mate zijn vastgesteld; en 2. in voldoende mate is aangegeven op welke wijze de archeologische waarden worden bewaard en/of gedocumenteerd. Wanneer uit het rapport blijkt dat de archeologische waarden van de gronden door het verlenen van de omgevingsvergunning zullen worden verstoord, kan het bevoegd gezag één of meerdere van de volgende voorwaarden verbinden aan de omgevingsvergunning: 1. de verplichting tot het treffen van technische maatregelen, waardoor de archeologische waarden in de bodem kunnen worden behouden; 2. de verplichting tot het doen van opgravingen; 3. de verplichting de werken of werkzaamheden die leiden tot de bodemverstoring, te laten begeleiden door een deskundige op het terrein van archeologische monumentenzorg die voldoet aan door het bevoegd gezag bij de vergunning te stellen kwalificaties. Naast de bovengenoemde bouwregels gelden de voorwaarden ook voor andere (bodem verstorende) werkzaamheden: 1. het ontgronden, afgraven, egaliseren, mengen, diepploegen en ontginnen van gronden met dien verstande dat het werken, geen bouwwerken zijnde; 2. het graven en/of verbreden van sloten, vijvers en andere wateren; KSP Archeologie 6

7 3. het aanbrengen van ondergrondse transport-, energie- of telecommunicatieleidingen en drainage en daarmee verband houdende constructies, installaties of apparatuur; 4. het permanent verlagen van het waterpeil; 5. het aanplanten en/of het rooien van bos of boomgaard, waarbij stobben worden verwijderd op meer dan 40 cm diepte en/of voor zover het gaat om planten waarvan zeker is dat bij de oogst van de plant, dan wel het verwijderen van de gehele plant, de bodem dieper dan 40 cm wordt geroerd; 6. het aanleggen en/of verbreden van wegen, paden, banen en/of parkeergelegenheden. Voor het plangebied geldt grotendeels de dubbelbestemming Waarde Archeologie 2 (Figuur 2, rode kleur). Dit betekent dat de FAMKE geraadpleegd moet worden (zie volgende paragraaf). Voor vier locaties binnen het plangebied geldt de dubbelbestemming Waarde Archeologie 1 (witte kleur). Figuur 2: Het plangebied op het bestemmingsplan Buitengebied Súdwest-Fryslân ( Friese Archeologische Monumentenkaart Extra De FAMKE bestaat uit twee advieskaarten, één voor de periode Steentijd - Bronstijd ( v Chr), en één voor de periode IJzertijd - Middeleeuwen (800 v. Chr n. Chr.). Het plangebied ligt voor de periode Steentijd Bronstijd in een zone waar geen onderzoek noodzakelijk is. Er is sprake van een zeer lage archeologische verwachting of de eventuele resten uit de steentijd bevinden zich zodanig diep onder het maaiveld dat de kans op aantasting bij de meeste ingrepen zeer klein is. Resten uit de periode IJzertijd Middeleeuwen kunnen op basis van de FAMKE overal in het plangebied voorkomen (Figuur 3). Het overgrote deel van het plangebied ligt in de advieszone Middeleeuwen: Karterend onderzoek 1 (oranje kleur). Deze zone komt overeen met de dubbelbestemming Waarde KSP Archeologie 7

8 Archeologie 2 in het bestemmingplan (zie paragraaf 2.1.1). Hier is archeologisch onderzoek noodzakelijk bij ingrepen van meer dan 500 m 2. Vier locaties liggen in de advieszone Middeleeuwen: Streven naar behoud en/of Middeleeuwen: Waarderend onderzoek Terpen. Voor beide advieszones is de ondergrens voor de noodzaak voor archeologisch onderzoek gesteld op 50 m 2. Dit komt overeen met de eerder genoemde dubbelstemming Waarde Archeologie 1 in het bestemmingsplan. Figuur 3: Het plangebied op de advieskaart voor de periode IJzertijd Middeleeuwen van de FAMKE ( kaarten) Geplande bodemingrepen Bij de realisatie van het windpark zullen grootschalige bodemingrepen plaatsvinden. Dit zal uiteraard het geval zijn op de locaties waar de windmolens worden geplaatst (de funderingen) maar ook samenhangende werkzaamheden zoals bijvoorbeeld het inrichten van een opstelplaats voor een kraan, de aanleg van een ontsluitingsweg, elektriciteitskabels, het verleggen van watergangen en dergelijke. Doordat de bovengenoemde ondergrenzen door de werkzaamheden zullen worden overschreden, zullen de archeologische waarden door middel van onderzoek in kaart moeten worden gebracht en gerapporteerd. De eerste stap in het onderzoek, het bureauonderzoek, zal plaatsvinden in fase 2 van het MER. KSP Archeologie 8

9 2.2 Bekende landschappelijke en archeologische gegevens Het plangebied ligt in een kwelderlandschap. De hoger gelegen kwelderwallen vormden geschikte bewoningslocaties. Ongeveer 2500 jaar geleden (vanaf de Midden IJzertijd) waren de kwelderwallen in het oude kwelderlandschap bewoond. De bewoningsplaatsen werden in veel gevallen nog niet opgehoogd. Lokaal maakte men bij de vestiging een kleine woonheuvel of wierp deze op bij ongunstiger geworden wooncondities. Veel terpen op de kwelderwallen groeiden aaneen tot relatief omvangrijke terpen (Jongmans e.a. 2011). Binnen het plangebied zijn vier terplocaties bekend. Voor het overgrote deel van het plangebied geldt echter een algemene verwachting voor archeologische resten vanaf de IJzertijd. Het gebied is op de FAMKE aangemerkt als de advieszone Middeleeuwen: Karterend onderzoek 1. Uit het archeologisch informatiesysteem Archis blijkt dat in het gebied tot op heden nog geen archeologische vondsten zijn gedaan. Een belangrijke reden hiervoor kan het gebrek aan onderzoek zijn. Er zijn de afgelopen jaren in dit gebied weinig projecten gerealiseerd waardoor ook de gelegenheid om onderzoek te doen ontbrak. Het enige onderzoek dat heeft plaatsgevonden, betreft een bureauonderzoek voor een zone aan weerzijde van de autosnelweg A7 voor de aanleg van een kabeltracé (OM-nummer ). Dit onderzoek dateert uit 2015 maar de resultaten daarvan zijn niet te raadplegen in Archis. Mogelijk is vervolgonderzoek (veldonderzoek) aanbevolen maar dat is tot op heden in ieder geval nog niet uitgevoerd. Omdat het onderzoek een literatuuronderzoek betrof en (nog) niet was gericht op het opsporen van archeologische resten (veldonderzoek), is de verwachting dat de resultaten van weinig belang zijn voor de keuze van een VKA. Drie van de vier terplocaties zijn aangemerkt als de advieszones Middeleeuwen: Streven naar behoud (Figuur 3). Dit zijn archeologische monumenten (AMK-terreinen, Bijlage 1). In het noordwesten van het plangebied ligt de terp Golkematerp/Ottenburen (Ottenbuursterlaan 5 in Zurich/Surch) die is aangemerkt als monument van zeer hoge archeologische waarde (AMK-terrein 7866). De terp is niet meer geheel intact want hij is deels afgegraven en deels bebouwd. Met een booronderzoek zijn terplagen en diepere sporen met organisch materiaal aangetroffen (OM-nummer ). De datering ligt tussen de Midden IJzertijd en de Late Middeleeuwen. In het centrale deel van het plangebied ligt de terp Hiddum (Hayumerlaan 5 in Cornwerd/Koarnwert) die is aangemerkt als monument van hoge archeologische waarde (AMK-terrein 7867). Ook dit terrein is gedeeltelijke afgegraven en deels bebouwd. De niet bebouwde delen van de terp zijn gediepploegd maar tijdens een booronderzoek werd hier nog een dun terprestant aangetroffen (OM-nummer ). De terp is gedateerd tussen de Midden IJzertijd en de Late Middeleeuwen. Op de FAMKE is het terrein ten noorden van het monument aangemerkt als advieszone Middeleeuwen: Waarderend onderzoek Terpen (Figuur 3). Ook hier kunnen bewoningssporen uit de IJzertijd Middeleeuwen worden verwacht. Ten oosten van de bovengenoemde terp ligt de terp Hayum (Hayumerleane 2 in Wons/Wúns) die is aangemerkt als een monument van archeologische waarde (AMK-terrein 9893). Hier ligt een afgegraven terp die door een weg wordt doorsneden. Uit een booronderzoek is gebleken dat het terrein een terpzool (restant onderkant van de terp) van ca. 50 cm dikte bevat. De terp is gedateerd in de periode Midden IJzertijd Nieuwe Tijd Laat. De terp is op de FAMKE aan de westzijde van het monumentterrein uitgebreid met de advieszone Middeleeuwen: Waarderend onderzoek Terpen (Figuur 3). Ook hier kunnen bewoningssporen uit de IJzertijd Middeleeuwen worden verwacht. De boerderijplaats Gooium (Gooyumerlaan 6 in Wons/Wúns) in het noorden van het plangebied is niet aangemerkt als archeologisch monument omdat geen sprake (meer) is van een waarneembare verhoging in het terrein zoals wel het geval is bij de bovengenoemde AMK-terreinen. Op de FAMKE is deze locatie daarom aangemerkt als advieszone Middeleeuwen: Waarderend onderzoek Terpen (Figuur 3). KSP Archeologie 9

10 Voor de locatie geldt een zeer hoge verwachting op archeologische resten uit de Midden IJzertijd Middeleeuwen. 3 Conclusie en advies Uit de quickscan is gebleken dat in het hele plangebied archeologische resten vanaf de IJzertijd kunnen voorkomen. Afgezien van de vier terplocaties zijn er geen concrete vindplaatsen bekend. Een belangrijke reden hiervoor kan het gebrek aan onderzoek zijn. Het advies is om bij de keuze voor het voorkeursalternatief rekening te houden met de vier terplocaties en het windpark niet op deze locaties te plannen (Figuur 3, rode en lichtpaarse zones). Drie (delen van de) terplocaties zijn aangemerkt als archeologisch monumentterrein waardoor gestreefd moet worden naar behoud van deze terpen (rode zones). De vierde terplocatie en aangrenzende terreindelen van twee terplocaties zijn weliswaar niet aangemerkt als monumentterreinen maar hier zou in het geval van bodemingrepen waarderende onderzoeken moeten worden uitgevoerd om vast te stellen of sprake is van behoudenswaardige archeologische resten (lichtpaarse zones). In de rest van het plangebied liggen geen bekende archeologische vindplaatsen die door de ontwikkeling van het windpark verloren kunnen gaan. De ontwikkeling van het windpark kan echter wel een bedreiging vormen voor het archeologische bodemarchief omdat in het hele plangebied archeologische resten vanaf de IJzertijd kunnen voorkomen. Het is echter niet bekend waar zich eventuele archeologische vindplaatsen in de bodem bevinden, hier zal nader onderzoek voor moeten plaatsvinden. Dit onderzoek zal plaatsvinden op het moment dat een voorkeursalternatief is gekozen (fase 2), omdat bij de realisatie van het windpark de gestelde ondergrenzen in het bestemmingsplan van bodemingrepen groter dan 500 m 2 en dieper dan 40 cm zal worden overschreden. De archeologische waarden zullen door middel van onderzoek in kaart moeten worden gebracht. De resultaten van dat onderzoek worden gerapporteerd en ter beoordeling voorgelegd aan de bevoegde overheid. De bevoegde overheid neemt op basis van het onderzoeksrapport een beslissing over de noodzaak van vervolgonderzoek en de eventuele strategie die daarbij gevolgd moet worden. Omdat het plangebied relatief groot is en de geplande ingrepen divers van aard zijn, wordt in eerste instantie een archeologisch bureauonderzoek geadviseerd conform de BRL SIKB 4000 (versie 4.0). In het bureauonderzoek worden gegevens verzameld ten aanzien van de huidige situatie, de historische situatie, mogelijke bodemverstoringen, archeologische gegevens, eventuele (ondergrondse) bouwhistorische resten en aardwetenschappelijke gegevens. Hiervoor zal ook het rapport van het bureauonderzoek worden opgevraagd dat is uitgevoerd voor een zone aan weerzijde van de autosnelweg A7 voor de aanleg van een kabeltracé (zie paragraaf 2.2). Op basis van deze gegevens wordt een specifiek archeologisch verwachtingsmodel voor het plangebied/voorkeursalternatief opgesteld. Vervolgens wordt een inschatting gemaakt wat voor invloed de geplande werkzaamheden (kunnen) hebben op het archeologische bodemarchief. Op basis daarvan wordt de noodzaak voor vervolgonderzoek (veldonderzoek) vastgesteld en worden aanbevelingen gegeven ten aanzien van het vervolgonderzoek. KSP Archeologie 10

11 Literatuur Archeologische Monumentenkaart (2014). Geraadpleegd via Bestemmingsplan: Friese Archeologische Monumentenkaart Extra: kaarten. Jongmans, A.G./ M.W. van den Berg/ M.P.W. Sonneveld/ G.J.W.C. Peek/ R.M. van den Berg van Saparoea, 2011: Landschappen van Nederland. Geologie, bodem en landgebruik. Wageningen Academic Publishers. Topografische kaart van Nederland schaal 1: (rasterbestand) via WMS server: KSP Archeologie 11

12 Bijlage 1 Archeologische gegevens KSP Archeologie