100 jaar. Eerste Wereldoorlog in het Meetjesland. doen, zien en beleven

Transcriptie

1 100 jaar Eerste Wereldoorlog in het Meetjesland doen, zien en beleven

2 100 jaar Eerste Wereldoorlog in het Meetjesland doen, zien en beleven

3 INHOUD Inleiding... 4 Overzichtskaart Meetjesland... 6 Een uitgave van de intergemeentelijke projectvereniging COMEET. Cultuuroverleg Meetjesland is het expertisenetwerk en samenwerkingsplatform voor de cultuursector in veertien gemeenten van het Meetjesland. Eenmalige uitgave, 2015 COMEET Van Hoorebekeplein 1 b4, 9900 Eeklo Coördinatie en redactie: Sebastiaan De Coninck en Hanne Couckuyt Foto cover: Grégoire Depoorter Recente foto s: Grégoire Depoorter, COMEET, Koninklijk Atheneum Zelzate en de Meetjeslandse Gidsen Historisch beeldmateriaal: heemkundige kring De Vierschaar, prof. dr. Alex Vanneste en collectie Achiel De Vos Met dank aan: de medewerkers van de 14 cultuurdiensten, verschillende heemkundige en historische verenigingen uit het Meetjesland en andere experten, iedereen die zijn medewerking verleend heeft aan de verschillende projecten en prof. dr. Alex Vanneste. Ontwerp: De Barbaren - Druk: Drukkerij Sint-Joris Aalter... 8 Assenede...11 Eeklo...14 Evergem...17 Kaprijke...20 Knesselare...22 Lovendegem...24 Maldegem...26 Nevele...30 Sint-Laureins...32 Waarschoot...34 Wachtebeke...36 Zelzate...38 Zomergem...42 Over de doodendraad...46 Over de bunkerlinie Hollandstellung...48 Over de strijd in het Meetjesland...50 V.U. Stijn Coppejans, voorzitter COMEET, Van Hoorebekeplein 1 b4, 9900 Eeklo Dit plattelandsproject kwam tot stand dankzij de steun van Europa, Vlaanderen en de Provincie Oost-Vlaanderen binnen het Leader/PDPO-project 100 jaar Groote Oorlog - Herinneringen in het Meetjesland. Gidsen voor groepen, voer voor je fiets-gps, agenda, WOI Meetjesland in beeld en nog veel meer jaar Groote Oorlog Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland.. 3.

4 HET MEETJESLAND TIJDENS DE GROOTE OORLOG GRENS Op 4 augustus 1914 overschreed het Duitse leger de grens met België. Dat was het begin van vier jaar bezetting. Het Meetjesland grenst aan Nederland, dat neutraal bleef. Langsheen de Belgisch-Nederlandse grens installeerde de bezetter in 1915 een elektrische draadversperring, den draad (zie ook p. 46). In 1917 kwam er ook een bunkerlinie, de Hollandstellung (zie ook p. 48). DAGELIJKS LEVEN Bezet België werd onderverdeeld in zones. Meetjesland behoorde tot het Etappengebiet. Het was een rust- en bevoorradingsgebied achter het front. In het Etappengebiet heerste verhoogde waakzaamheid en beperkte bewegingsvrijheid voor de bevolking. Alle aspecten van het dagelijkse leven werden streng gereglementeerd en gecontroleerd. Materialen en voeding werden in kaart gebracht en opgeëist. Vele cafés sloten noodgedwongen hun deuren, inwoners kregen soldaten ingekwartierd, voedsel ging op de bon en reizen - al was het maar naar een volgend dorp - was niet evident. STRIJD Over het algemeen was het relatief rustig in het Meetjesland. Maar de regio werd ook opgeschrikt door hevige strijd. Zomergem (zie ook p. 42) en verschillende deelgemeenten van het huidige Nevele (zie ook p. 30), aan het Schipdonkkanaal, kregen het zwaar te verduren en werden met de grond gelijk gemaakt. De Slag bij Burkel (Maldegem) geldt als de laatste cavaleriecharge van het Belgische Leger (zie ook p. 50). SPOREN Na de Eerste Wereldoorlog werd bij wet het herdenken van de oorlog in België geregeld. De gemeenten mochten zelf beslissen of ze een plaat of een gedenkteken wilden oprichten aan gesneuvelde inwoners, iets wat vele gemeenten deden. De gedenktekens zijn vaak gelijkaardig qua ontwerp en symbolen. Ze dienden om het geleden trauma om te zetten in iets tastbaars en vaak waren ze ook religieus geïnspireerd. Vandaag zijn het stille getuigen van Den Grooten Oorlog

5

6 AALTER LANGS DE WEG De bezetting van het Meetjesland was een feit in oktober Aalter kreeg echter al vroeger bezoek van Duitsers: in augustus 1914 werden Ulanen gespot. Deze Duitse verkenners bliezen Meetjesland kende Aalter, en vooral Lotenhulle, nogal wat paniek en vernieling. De Duitse bezetter liet zich gelden en duldde geen enkele vorm van verzet. Duitse soldaten op Bellem Brug met molen Goethals rechts op de achtergrond. Collectie Heemkring Emiel Metttenanxt Bellem Maria-Aalter. Dit haalde zelfs de internationale pers. Verschillende Duitsers kwamen om en het stak een hart onder de riem van de t.h.v. Sint-Corneliuskerk uit 1919 Kerkstraat, Aalter de spoorweg op en zaaiden onrust in de streek. Bij aanvang van de oorlog in het Later kende Aalter (tot aan de bevrijding) minder geweld. In 1915 werd de bevolking opgeschud door een neergestorte Duitse zeppelin in Sint- inwoners in de bezette gebieden. Lees meer op MONUMENT MET BRONZEN RELIËFS WOI Aan de Heilig Kruiskerk Pittemstraat, Lotenhulle

7 AALTER TE BEZOEKEN WANDELING: HERDENKINGSROUTE IN AALTER Ontdek de oorlogsgebeurtenissen in Aalter via een herdenkingsfietsroute die start op de Markt in Aalter en uit twee lussen bestaat: route 1 loopt door Lotenhulle, Poeke en Bellem en route 2 door Sint-Maria-Aalter en Aalter-Brug. Beide routes zijn elk ongeveer 20 km. Langs de weg hangen er in totaal 17 informatiepanelen met foto s en uitleg over gebeurtenissen in de omgeving. Beide routes geven dus een beeld van de Eerste Wereldoorlog in Aalter. Brochure verkrijgbaar in: Gemeentehuis Aalter, Europalaan , gemeente@aalter.be Een Duitse zeppelin stortte neer in Sint-Maria-Aalter. Collectie Aeronauticum Nordholz ASSENEDE online op en (klik op fietsen en wandelen ) Of via Route You voor je fiets-gps Op 8 oktober 1914 ondervond Assenede de Groote Oorlog voor het eerst aan den lijve. Na zware verliezen in Antwerpen, rustten terugtrekkende soldaten een nacht uit in Assenede en zetten hun tocht de volgende dag verder. Niet veel later viel Assenede in handen van de Duitsers. Verschillende opgetekende getuigenissen uit die periode in Duitse patrouille aan de doodendraad in Boekhoute. Collectie heemkundige kring De Twee Ambachten Assenede Assenede spreken van voedselschaarste en de opeisingen van voorraden en oogsten door de bezetters. Maar niet alleen dat, ook werkvolk werd opgeëist voor de aanleg van een militair vliegveld en een uitkijkpost in Stoepe. Doordat Assenede aan de grens met

8 Nederland ligt, hadden de Assenedenaren van dichtbij te maken met de doodendraad, de elektrische draadversperring tussen het neutrale Nederland en België (zie ook p. 46). In de laatste dagen van de oorlog boden de Duitsers nog fel weerwerk in Assenede en omstreken. Pas begin november 1918 slaagden de geallieerden erin om Assenede te bevrijden. Lees meer op ASSENEDE LANGS DE WEG KUNSTWERK DE DODENDRAAD Haven (t.h.v. nr 83), Boekhoute RECONSTRUCTIE DEN DRAAD met het wachthuisje Braakmanstraat, Boekhoute met toevoeging WOII door Louis Willems (Zelzate) en Oscar Sinia (Gent) uit 1920 Grote Markt, Assenede met toevoeging WOII en vrijheidsboom uit Graftekens Lt. G. Brown en Capt. Haynes, neergeschoten op 23 oktober 1918 in DH 9 Begraafplaats, Boekhoutedorp, Boekhoute TE BEZOEKEN TENTOONSTELLING: BOEKHOUTE IN TIJDEN VAN OORLOG Deze tentoonstelling is opgesteld in de kerk en vertelt het verhaal van Boekhoute tijdens de twee wereldoorlogen. Je komt meer te weten over de doodendraad (zie ook p. 46) en je kan gerestaureerde wrakstukken van een neergehaalde Duitse Messerschmidt (WOII) bewonderen. Wanneer: elke dag van 9 tot 17u Waar: Heilig Kruiskerk, Boekhoutedorp, Boekhoute Contact: , toerisme@assenede.be TENTOONSTELLING: GROTE VROUWEN EN DE GROOTE OORLOG ASSENEDE uit 1921 door Aloïs De Beule en vrijheidsboom WOII Oosteeklodorp, Oosteeklo De rol van de vrouw werd vaak onderschat tijdens de oorlog. Ze stonden vaak in voor de voeding en dus het overleven van hun gezin. Een aantal onder hen raakte betrokken in het spionagemilieu. Deze tentoonstelling brengt de verhalen van enkele markante Boekhoutse vrouwen. Kinderen kunnen een spel spelen over smokkelen langs de grens. op woensdag en donderdag van 9 tot 12u en 13u30 tot 16u30, vrijdag van 9 tot 12u en 13u30 tot 15u30 Bezoekerscentrum Boekhoute, Boekhoutedorp 3, Boekhoute , toerisme@assenede.be,

9 LANGS DE WEG GEDENKPLAAT WOI De 35 m hoge toren van het belfort is een herdenkingsmonument voor de slachtoffers van WOI. N.a.v. de 40ste verjaardag van de bevrijding (WOII) kwam er in 1985 een Vredesbeiaard in. Stadhuis en belfort, Markt, Eeklo MONUMENT van de beeldhouwer Albert D Havé en kunstsmid Pieter Vandeputte. Stedelijke begraafplaats, Molenstraat, Eeklo EEKLO TWEE GEDENKPLATEN VOOR WOI Sint-Vincentiuskerk (aan de centrale hoofduitgang), Kerkplein, Eeklo HERDENKINGSMONUMENT MILITAIR HOSPITAAL Het monument heeft de vorm van een legerbrancard ter herinnering aan het militair hospitaal dat was ondergebracht in Onze-Lieve-Vrouw Ten Doorn tijdens WOI en ook WOII. Uw streek heeft nog niet geleden. Ik beklaag u, zoals ik mijn land beklaag. Dat God het bescherme. Zo sprak Koning Albert toen hij overnachtte in Eeklo tijdens zijn tocht naar Oostende. De stad werd dan ook omgebouwd tot een militair apparaat: het vredegerecht werd een Passbüro voor het verkrijgen van reispassen en voor verplichtte aanmeldingen, een school werd een hersteloord voor gewonde soldaten en Duitse soldaten op wacht voor het standbeeld van Ledeganck op het kruispunt van de Molenstraat en de Koning Albertstraat in Eeklo. Collectie Stadsarchief Eeklo als krijgsgerecht, militair politiekantoor en uitkijkposten. De bunkerlinie Hollandstellung T.h.v. kapel college Onze-Lieve-Vrouw Ten Doorn, Zuidmoerstraat, Eeklo HERDENKINGSPANEEL VOOR EDMOND VAN DE WOESTIJNE Op 8 oktober 1918 werd Edmond Van De Woestijne in Gent gefusilleerd. Hij was actief lid van het verzet. Koningin Astridplein, Eeklo Eeklo werd de hoofdplaats van een Kommandantur voor het centrum en bepaalde herbergen en hotels werden enkel nog door de bezetter gebruikt. liep ook door Eeklo en het Meetjeslandse landschap werd bezaaid met kazematten (zie ook INFOPANEEL IJZERVLAKTE EN BALGERHOEKE PANORAMA Kruispunt Balgerhoeke-Oude Staatsbaan, links van de brug, Eeklo het noorden van het Meetjesland. Grote burgerwoningen deden dienst p. 48)

10 EEKLO TE BEZOEKEN KLEINE STAD IN EEN GROOTE OORLOG Een groot deel van het Meetjesland viel onder het gezag van Kommandantur Eeklo. In de smalle straatjes van Eeklo herbeleef je de Eerste Wereldoorlog in een bezette stad. Met de brochure vol verhalen en oude beelden, ontdek je tijdens een stadswandeling hoe het er in Eeklo aan toeging in Je wandelt langs de belangrijkste gebouwen in Eeklo die door de Duitsers in beslag werden genomen tijdens de 4 jaar durende bezetting. Ondertussen ontdek je ook het huidige stadscentrum. Brochure verkrijgbaar in: EVERGEM Het STIP, Molenstraat 36, Eeklo Toerisme Meetjesland, Huysmanhoeve, Bus 1, Eeklo Digitaal via (klik op fietsen en wandelen ) Stadhuis en belfort met vredesbeiaard op de Markt in Eeklo. Foto COMEET Net als Eeklo waren in Ertvelde de Duitsers altijd en overal aanwezig Gemeentehuis Ertvelde dat tijdens WOI dienst deed als hoofdplaats van de Kommandantur. Privécollectie Gerard Bauwens Zonneblomme omdat hij niet tijdens de oorlog, aangezien kon zwijgen over zijn hobby: daar de hoofdplaats was van de zonnebloemen kweken. Kommandantur voor het Oosten van het Meetjesland. De meest opvallende Sleidinge werd bevrijd op 1 en 2 chef van de Kommandantur was november Een dag later werd Hauptmann-Kommandant Wemdt. zwaar strijd geleverd tijdens de Slag Hij kreeg de bijnaam Pierke bij Wippelgem en werden Evergem

11 EVERGEM EVERGEM en Kluizen bevrijd. De Duitsers LANGS DE WEG TE BEZOEKEN bleven zich verzetten in Ertvelde en Evergem. De Evergemse kerk werd gedynamiteerd en zwaar WANDELING: DE KOMMANDANTUR IN ERTVELDE beschadigd. De dorpen lagen tot op de dag van de wapenstilstand Deze wandeling loopt langs de meest markante plaatsen, gebouwen en onder Duits artillerievuur. De regen van granaten die neerdaalde op Langerbrugge en het dorp van Evergem bleven nog lange tijd voor gevaar zorgen. De bunkerlinie Hollandstellung liep ook door Evergem en het Meetjeslandse landschap lag bezaaid met kazematten (zie ook p. 48). met toevoeging WOII door Atelier Bressers (Gent) uit 1928 Gilbert Braeckmanplein, Evergem door architect Van Aspere en beeldhouwer Vereycken (Antwerpen) uit 1924 Sleidingedorp, Sleidinge door Aloïs De Beule uit 1925 Pastorijstraat, Ertvelde monumenten waaronder de hoofdplaats van de vroegere Kommandantur, het toenmalige gemeentehuis. Verder op je weg ontdek je ook andere belangrijke Ertveldse huizen die het Duitse leger in beslag had genomen om de Kommandantur logistiek mogelijk te maken: de mess, de gevangenis, enz. Met de wandelbrochure kan je op eigen houtje op wandel in Ertvelde. Groepen kunnen de wandeling boeken met gids. Brochure verkrijgbaar in: Oud gemeentehuis Ertvelde, Marktplein 2, Evergem Toerisme Meetjesland, Huysmanhoeve, Bus 1, Eeklo In Pastorijstraat 10 was het Passbüro gevestigd. Foto Freddy Hofman Lees meer op Info en reservatie:

12 KAPRIJKE bouwwerken die je ziet te velde, LANGS DE WEG is deze zo goed mogelijk in oorspronkelijke staat hersteld. Kazematten werden vaak beschilderd om er uit te zien als gewone huizen, en dienden toch van inrichting voorzien te worden om er een viertal soldaten enkele GEDENKPLAAT WOI EN WOII Voorgevel Sint-Eligiuskerk, Bentille dagen in te laten leven. door ontwerper Jean Canneel en steen- KAPRIJKE Lees meer op kapper Louis Van Damme (Eeklo) uit 1922 Lembekedorp, Lembeke I door ontwerper Jean Canneel en beeldhouwer G. Dobbelaere (Eeklo) uit Lembekedorp, Lembeke Kaprijke en Lembeke vielen vrij vroeg in handen van de Duitsers en kwamen tijdens de bezetting onder de Eeklose Kommandantur te staan. Er is weinig Houtzagerij Sylva leverde materiaal voor spoorlijnen. Collectie Mark Dauwe van smalspoorlijnen om materiaal aan te voeren voor de bouw van de kazematten. TE BEZOEKEN BUNKER OP KINDERMAAT Wil je weten waarom de Duitse soldaten Te bezoeken op zondag of voor groepen na afspraak. documentatie over deze periode, maar we weten bijvoorbeeld wel dat de Kaprijkse houtzagerij Sylva balken aanleverde aan de bezetters, die gebruikt werden voor de aanleg In Lembeke kan je zo een kazemat, of bunker, zoals we ze vandaag noemen, van dichtbij ontdekken. In tegenstelling tot de vele bunkers bouwden in het Meetjesland? Ben je nieuwsgierig wat ze aten en hoe het leven was in de bunker? Wil je zelf eens op de uitkijk gaan liggen? Kom alles te weten over het leven van de soldaat in de Eerste Wereldoorlog in de bunker op het terrein van het Bardelaeremuseum. Open op zon- en feestdagen van maart tot eind oktober Bardelaeremuseum, Ledestraat 42, Lembeke, bardelaeremuseum@skynet.be

13 KNESSELARE staart in de lucht. Daarbij kwam de boordschutter, die helemaal vooraan in het toestel zat, om. De andere bemanning werd onmiddellijk gevangen genomen door de bezetters. LANGS DE WEG GEDENKPLAAT WOI Gevel Sint-Medarduskerk, Ursel KNESSELARE Wanneer de oorlogsdreiging dichtbij kwam, vluchtten veel Knesselarenaren naar omliggende gemeenten en Nederland. De Duitsers zagen hun kans schoon en plunderden leegstaande huizen. De kerk werd ingericht als verblijf- en slaapplaats voor de Duitse soldaten. Ook de jongensschool van Knesselare werd als Fotomontage neergestorte tweedekker in Ursel. Montage Kurt Plyson (Werkgroep B-67) paardenstallen gebruikt. Zo werden vensterbanken, lessenaars, kasten, kapot gebeten. Op 25 augustus 1917 stortte een bommenwerper neer in het Keigat in Ursel. Na een scheervlucht belandde de tweedekker op zijn neus, met de Op 16 oktober 1918 trokken duizenden terugtrekkende Duitsers door Knesselare. Enkele dagen later was Knesselare officieel bevrijd, maar het werd nog dagelijks getroffen door verloren obussen uit de hevige strijd die in Zomergem woedde. Ook in Ursel werd er de volgende weken nog veel geschoten. Pas op 2 november 1918 was ook Ursel bommenvrij. Lees meer op OORLOGSMONUMENT ZWARTE DUIVELS Monument ter ere van het bataljon karabiniers-wielrijders, bijgenaamd de Zwarte Duivels. Deze troepen verplaatsten zich per fiets. Hooiestraat, Ursel

14 LOVENDEGEM Tijdens de bezetting vielen Lovendegem en Vinderhoute als enige gemeentes van het huidige Meetjesland onder Kommandantur Gent. Op de grens met de Kommandantur stond een bord dat men niet verder mocht zonder paspoort, in de volksmond heette dat t Plankske. t Plankske gaf de grens van de Kommandantur aan. Collectie Gerard Van Vooren Velen zochten toevlucht in het klooster van Kindsheid Jesu. Ouderlingen, zieken, wezen en vluchtelingen werden hier opgevangen. Op 29 augustus 1914 kwam een eerste groep vluchtelingen uit de streek van Mechelen in Lovendegem aan. Enkele weken later kwamen religieuzen uit de streek met 40 krankzinnige vrouwen naar het klooster. Hun gesticht was kort daarvoor door de Duitsers opgeëist voor het verzorgen van zieke Duitse soldaten. Die zusters en patiënten bleven er allemaal tot 31 oktober In de einddagen van de oorlog stonden in Lovendegem de kanonnen gericht op Zomergem, waar nog een hevige strijd woedde. Enkele dagen voor de bevrijding werden Lovendegemnaars uit hun huizen verjaagd door de Duitsers. De lege huizen werden volledig leeggeplunderd. De gemeente werd bijna twee weken beschoten door de Belgen. Op de avond van Allerheiligen trokken de Duitsers zich terug, de volgende morgen kwam het Belgische leger aan in Lovendegem. Lees meer op LOVENDEGEM LANGS DE WEG GEDENKPLAAT WAARNEMING ZEPPELIN LZ37 De Duitse zeppelin LZ37 werd door Reginald Warneford gespot boven Bierstalbrug (Lovendegem), in brand gezet boven de Brugsepoort, waarna het explodeerde en brandend neerstortte in Sint-Amandsberg. Kerkhof rond de Sint-Baafskerk, Vinderhoute met toevoeging WOII, door Gustave Pickery (Brugge) uit 1920 Kerkstraat, Lovendegem Kerkhof rond de Sint-Baafskerk, Vinderhoute

15 LANGS DE WEG MALDEGEM HERDENKINGSMONUMENT GRAAF FRANCIS DE MEEUS opgericht door zijn zoon in Kapitein-Commandant de Meeus sneuvelde bij de laatste cavaleriecharge in de Op 14 oktober 1914 trokken de eerste Duitse soldaten door Maldegem Hollandstellung (zie ook p. 48). Vanaf januari 1915 werd Maldegem Vernielde brug over het Leopoldkanaal in Collectie gemeentearchief Maldegem van de Groote Oorlog in zicht. De Slag bij Burkel op 19 oktober 1918 Francis de Meeuslaan, Maldegem met toevoeging WOII, door Karel Laloo en Georges De Sloovere uit 1921 en sommigen namen hun intrek in Operationsgebiet (gebied dichter aftocht van het Duitse leger werd Marktstraat, Maldegem leegstaande huizen. Al snel werd de bij het front) met een Kaiserliche ingezet. Het Belgische leger voerde grens afgesloten, want vele Belgen vluchtten naar het neutrale Nederland. Als grensgemeente had ook Maldegem Kommandantur en werden de Maldegemnaars geconfronteerd met nog strengere wetten en voorschriften. op 19 oktober 1918 een charge uit op de Duitse troepen bij het gehucht Burkel. De Slag bij Burkel GEDENKPLATEN WOI EN WOII geschonken door pastoor Vereecke in 1924 Sint-Adrianuskerk, Adegem-Dorp, Adegem te maken met de doodendraad. blijft in de herinnering als de laatste (zie ook p. 46) en de bunkerlinie In oktober van 1918 kwam het einde Belgische cavaleriecharge

16 MALDEGEM TE BEZOEKEN MALDEGEM IN DEN GROOTEN OORLOG: DE HOLLANDLINIE Een tocht van 12 km gidst je langs de Duitse bunkerlinie uit WOI aan het Leopolden Schipdonkkanaal. Laat je leiden langs de indrukwekkende bomenrijen en vergezichten. Brochure verkrijgbaar in: het UiTloket in het gemeentehuis van Maldegem, Marktstraat 7 toerisme@maldegem.be

17 NEVELE LANGS DE WEG er begin 1917 in om een draadloze uitzendpost te plaatsen op de MONUMENT ROBERT DONNY Gesneuveld in Landegem op zolder van het klooster van Nevele, Trekweg nabij de spoorwegbrug in Landegem naast de kerk. Van daaruit speelde hij via morse inlichtingen door MONUMENT ANDRÉ DELLA FAILLE DE LEVERGHEM aan de Engelsen. Hij werd eind oktober van 1918 gevat en ter Gesneuveld in Merendree op Diepestraat nabij de brug over het Schipdonkkanaal dood veroordeeld, maar gered door het einde van de oorlog. NEVELE GEDENKPLAAT WOI In de nadagen van de Groote door ontwerper Valentin Vaerwyck en beeldhouwer Oscar Sinia uit 1924 Oorlog kreeg Nevele het, net als in Zijgevel Sint-Petrus en Pauluskerk, 1914, zwaar te verduren, vanwege Hansbeke de ligging aan het Schipdonkkanaal HERDENKINGS EN WOII (zie ook p. 50). De kerken verloren Met 24 graven van Belgische soldaten gesneuveld in oktober 1918 in Landegem tijdens gevechten aan het Schipdonkkanaal hun toren, molens werden vernield en nooit meer opgebouwd en veel woningen werden vernield. In Vernielde huizen op de Markt in Nevele. Collectie Carlos Lips H et belangrijkste gevecht gebruikt. Langs het Schipdonk- in de begindagen van de kanaal sneuvelden tussen 20 hun medestrijders ongehinderd hun oktober en 1 november 1918 meer Slag bij Overbroek (Merendree). terugtocht richting IJzer konden verder dan 200 Belgische soldaten in Deze vergeten veldslag vond plaats zetten. een poging om het kanaal over te op 13 oktober 1914 langs het Tijdens de oorlog was in Nevele steken. Alle Nevelse gemeenten Schipdonkkanaal. Tien Belgische een belangrijke spion aan het bleven achter als een puinhoop. soldaten en officieren lieten werk: ingenieur Henri De Clercq, er het leven tegen een Duitse de directeur van de Nevelse Lees meer op overmacht opdat honderden van elektriciteitscentrale. Hij slaagde oorlog in Nevele was de. 30. Kerkhof van Landegem, Stationsstraat Nevele en Hansbeke werd gifgas HERDENKINGS & WOII Kerkplein van Merendree ZUIL MET DE BUSTE VAN EEN SOLDAAT uit 1920 voor de slachtoffers van WOI, met aanvulling van WOII Sint-Mauritiuskerk, Camille Van der Cruyssenstraat 1, Nevele HERDENKINGSPLAKKAAT VOOR DE SLACHTOFFERS VAN BEIDE WERELDOORLOGEN Sint-Eligiuskerk, Vosselare. 31.

18 SINT-LAUREINS noemde men dit Klein België. Moershoofde, Oosthoek en Kantijne waren zo van de rest van het dorp afgesneden. LANGS DE WEG SINT-LAUREINS Toen de Duitsers begonnen te vrezen voor een geallieerde invasie via het neutrale Nederland, bouwden ze de bunkerlinie Hollandstellung (zie ook p 48). Op 1 november 1918 werd Sint- Laureins bevrijd. Lees meer op met toevoeging van WOII, door J. De Visscher (Eeklo) uit 1920 met vrijheidsboom Dorpsstraat, Sint-Laureins GEDENKPLAAT WOI UIT 1935 Voorgevel oud gemeentehuis, Sint-Margrietestraat 53, Sint-Margriete met toevoeging van WOII, door L. Van Damme (Eeklo) uit 1921 Kerkstraat, Waterland-Oudeman Wegens zijn ligging aan de Nederlandse grens duurde het iets langer vooraleer de Duitse troepen Sint- Laureins bereikten. Kort na de bezetting werd de Moershoofdebrug in Sint-Laureins afgesloten omdat vluchtelingen de brug gebruikten om naar het neutrale Nederland te vluchten. Enkelingen probeerden Paardentelling in Watervliet. Foto privéverzameling toch al zwemmend of met een vlot het kanaal nog over te steken. Ter hoogte van Sint-Laureins kwam een stukje Belgisch grondgebied, na de verplaatsing van de elektrische versperring, tussen de rijksgrens en den draad te liggen. In de volksmond GEDENKPLAAT WOI Voorgevel Sint-Niklaaskerk, Waterland-Oudeman GEDENKPLAAT WOI EN WOII Sint-Elooikerk, Bentille met toevoeging van WOII, door J. De Visscher (Eeklo) uit 1920 en vrijheidsboom (opnieuw aangeplant in 2013) Molenstraat, Watervliet

19 WAARSCHOOT Het eten kregen ze van de veldkeuken. Er was weinig contact met de bezetter, zij vormden een gesloten kring. Getuigenis van Richard Vereecke. LANGS DE WEG WAARSCHOOT In de nadagen van de oorlog stonden meer dan 200 kanonnen opgesteld in het centrum van Waarschoot, gericht op Zomergem, waar wel nog hevig gevochten werd. Waarschoot vervulde vooral een ondersteunende functie. Op Allerzielen van 1918 werden de eerste Belgische soldaten feestelijk onthaald in Waarschoot. met toevoeging van WOII, door Jules Vits (Melle) uit 1928 Hovingen, Waarschoot De Belgische terugtrekkende troepen hadden Waarschoot nog maar net verlaten, of de vijand stond al aan de deur. Er werd in elke woning gekeken hoeveel plaatsen beschikbaar waren om Duitse soldaten in te kwartieren. De toren van de Sint-Ghislenuskerk deed dienst als Duitse uitkijkpost. Duitse soldaten en Waarschotenaren in de Schoolstraat. Collectie Pieter De Reu De ganse oorlog waren er in Waarschoot Duitsers gelegerd. Minstens 1 compagnie. Het aantal geschikte plaatsen naar logement bij particulieren werd op de deuren geschreven. Dan moesten de mensen daar ruimte voor laten. Dit werk werd gedaan door de kwartiermakers. Lees meer op

20 WACHTEBEKE Vanaf 1 november 1918 waren de Belgische troepen opgerukt tot tegen het kanaal Gent- Terneuzen, vanwaar ze de Duitsers in Wachtebeke bestookten met artillerievuur. Toch bleef de materiële schade relatief beperkt. LANGS DE WEG met Heilig Hartbeeld door Aloïs De Beule (Gent) uit 1938 WACHTEBEKE Lees meer op Na de val van Antwerpen op 10 oktober 1914 marcheerden de Duitsers Wachtebeke binnen. Ze bleven twee dagen. De bevolking was massaal op de vlucht geslagen, vooral de mannen, wat het voor de Duitsers gemakkelijk maakte de gemeente grondig te plunderen. Het Voedingscomité aan het werk in de Kerkstraat t.h.v. nr. 10. De broodkar wordt geladen. Collectie Paul Hesters via heemkundige kring De Vierschaar Wachtebeke ligt aan de grens met Nederland en werd dus geconfronteerd met de doodendraad (zie ook p. 46). In het gehucht Overslag werd het dorp in twee gesneden door de draad. Toen de Nederlanders ook een draad plaatsten op de grens, zaten 196 inwoners gevangen. Een koe aangeslagen in Overslag. Collectie heemkundige kring De Vierschaar

21 ZELZATE LANGS DE WEG Zelzate Brug en de Brughuizen tijdens WOI. Collectie Achiel De Windt In het kielzog van de terugtrekkende Belgische legermacht werd alle worden gelaten. Vóór de plaatsing van de doodendraad (zie ook p. 46) waren veel Zelzatenaren naar Nederland bevrijding, die uit het westen kwam. havenbedrijvigheid in Zelzate beëindigd met de sluiting van het kanaal voor de zeevaart op 12 oktober Belgische genietroepen maakten gevlucht. In Sas van Gent, over de Nederlandse grens, ontstond een Belgische kolonie van vluchtelingen en werklieden met hun families. Op 3 november boden de Duitsers nog hevig weerwerk aan het kanaal Gent-Terneuzen. Het werd pas stil in Zelzate op de dag van de met toevoeging WOII, door Louis Willems (Eeklo) uit 1921 Grote Markt, Zelzate de elektrisch aangestuurde brug Wapenstilstand, 11 november onbruikbaar en ze kon de hele oorlog enkel nog met mankracht op en neer Zelzate moest in 1918 wegens zijn ligging wat langer wachten op de Kort na de middag werden de bevrijders begroet in Zelzate. Lees meer op

22 ZELZATE TE BEZOEKEN EEN WANDELING DOOR ZELZATE TIJDENS DE GROOTE OORLOG Met de brochure ga je op stap langs Zelzaatse monumenten en lees je over hun rol tijdens WOI. Je begint op de plek waar de eerste Duitse verkenner gespot werd en eindigt aan het klooster dat dienst deed als opvangplaats voor vluchtelingen en vandaag verschillende musea huisvest, waaronder dat van het Tweede Regiment Gidsen. Leerlingen van het Koninklijk Atheneum Zelzate vertellen je aan de hand van QR-codes op de monumenten (die je kan scannen met je smartphone) meer over de geschiedenis. De wandeling (5km) is toegankelijk voor rolstoelgebruikers en buggy s. De Brughuizen. Foto Wikimedia Commons DirkVE Brochure verkrijgbaar in: online op (klik op fietsen en wandelen ). 40.

23 ZOMERGEM LANGS DE WEG Sint-Martinuskerk, Zomergem HERDENKINGS Voor de slachtoffers van WOI, en vooral de slachtoffers die in Ronsele vielen bij de terugtrekking van het Duitse leger in Kerkplein, Ronsele De eerste vijandelijke troepen kwamen op 13 oktober 1914 van over het Schipdonkkanaal Zomergem binnen. Enkele Duitsers zetten hun verdedigingslinie op aan het Schipdonkkanaal en de gemeente kwam in de vuurlinie te liggen. Zomergemnaars ontvluchtten Vernielde Sint-Martinuskerk van Zomergem. Collectie ontvlucht. Begin november was geen enkele burger meer te bespeu- GEDENKPLAAT WOI Sint-Gangulphuskerk Ronsele MILITAIRE BEGRAAFPLAATS VAN ZOMERGEM MET 108 BELGISCHE SOLDATEN Kerkhofstraat, Zomergem dagen later werd het klooster van Zomergem bezet door de Duitsers en ook Oostwinkel kreeg vijandelijk hun gemeente of zochten de schuilkelders op. Ook Ronsele en Oostwinkel lagen onder vuur. Eind oktober 1918 ren in Zomergem, de bombardementen gingen onverstoord door. De Duitsers verlieten de streek rond SOBER HERDENKINGSMONUMENT VOOR RAYMOND LAGAE Raymond Lagae kwam daar om tijdens een verkenningsopdracht enkele dagen bezoek. Op 19 oktober 1918 bereikte het Bel- werden in Zomergem gasbommen ingezet. Een groot deel van de het Schipdonkkanaal en trokken richting de tweede verdedigingsriem voor de wapenstilstand. Rostraat, Zomergem gische bevrijdingsleger Zomergem. De bevolking was de gemeente dan al rond het kanaal Gent-Terneuzen

24 ZOMERGEM In Zomergem stond niets meer overeind. Op 6 november 1919 kreeg Zomergem bezoek van koning Albert I. In een toespraak verklaarde het koninklijk echtpaar dat in Vlaanderen, behalve de IJzerstreek, geen enkele gemeente zo zwaar vernield was als Zomergem. Lees meer op TE BEZOEKEN WANDELEN IN HET SPOOR VAN DE GROOTE OORLOG Zomergem was voor een groot deel van de oorlog een typisch dorp in bezet gebied. Haar strategische positie langs het Schipdonkkanaal maakte van de gemeente tijdens het eindoffensief in oktober 1914 een ware rampzone. Op 6 november 1919 kreeg Zomergem bezoek van koning Albert I. In een toespraak verklaarde het koninklijk echtpaar dat in Vlaanderen, behalve de IJzerstreek, geen enkele gemeente zo zwaar vernield was als Zomergem. De wandelbrochure door Zomergem geeft aan hoe het er tijdens de oorlog aan toe ging, en houdt halt aan de laatste getuigen uit die periode. Het is een interactieve route op maat van het hele gezin. Brochure verkrijgbaar in: Gemeentehuis, Markt 1, Zomergem Bibliotheek, Den Boer 15, Zomergem Cultuurdienst, Hofbouwstraat 1, Zomergem Digitaal via en (klik op fietsen en wandelen )

25 THEMA DE DOODENDRAAD Vanaf het voorjaar van 1915 bouwde de Duitse bezetter langs de Belgisch- Nederlandse grens een elektrische draadversperring. Om praktische redenen werd de grens niet overal van nabij gevolgd. Dat had voor tal van grensbewoners soms nare gevolgen, zoals in Sint-Laureins (zie p. 32) en in Wachtebeke (zie p. 36). Van de drie rijen draden stond enkel de middelste rij onder een spanning van volt. Den draad of de doodendraad moest het smokkelen van mensen, oorlogsvrijwilligers, informatie en goederen een halt toeroepen. Hij werd dag en nacht bewaakt. In totaal kwamen meer dan duizend mensen om bij de elektrische draadversperring. Ondanks het schrikaanjagend en moordend karakter van dit nieuwe wapen, werd de grensversperring duizenden keren overschreden. De creativiteit van spionnen, passeurs, smokkelaars en vluchtelingen kende geen grenzen. Ze gebruikten passeurskaders, houten fietsvelgen, rubberen pakken, een polsstok, geïsoleerde hefboomkniptangen en tal van andere middelen. Ze groeven een greppel onder de versperring door of kochten gewoon de grenswachters om

26 THEMA BUNKERLINIE HOLLANDSTELLUNG De Duitse bezetter vreesde in 1916 voor een geallieerde landing via het neutrale Nederland. Ze dachten dat geallieerde troepen het Westfront aan de IJzer in de rug zouden aanvallen door via Zeeuws-Vlaanderen te ontschepen. De Duitsers startten vanaf de herfst van 1916 met de bouw van de zogenaamde Hollandstellung, een versterkte linie van 75 km die opgetrokken werd tussen Knokke en Antwerpen, en gericht is op verdediging tegen een invasie vanuit Nederland. De Hollandstellung begon in het Zwin en volgde op een afstand de Belgisch-Nederlands grens tot Strobrugge in Maldegem. Ook het Schipdonkkanaal met hier en daar bunkers en draadversperring maakte er deel van uit. De linie liep verder via Eeklo, Lembeke, Oosteeklo, Ertvelde, Kluizen en Terdonk. Vanaf het kanaal Gent-Terneuzen liep de Hollandstellung met een minder zware verdediging verder door het Waasland tot aan Antwerpen en sloot zo aan bij de daar bestaande forten. In het totaal richtte de Duitse bezetter meer dan 850 bunkers op. De gevreesde geallieerde invasie vanuit het neutrale Nederland is er nooit gekomen. In de volksmond werden de bunkers van een bunker sinds WOII, daarvoor onderstant genoemd, verwijzend naar werd het woord enkel in associatie het Duitse Unterstand of schuilplaats. of steenkool in schepen. Een kazemat gebracht met opslagplaatsen van olie Het woord kazemat is eigenlijk de is een bomvrij schuiloord. correcte benaming. Men spreekt pas KAZEMATTEN KIJKEN! Het Meetjesland ligt nog steeds bezaaid met kazematten. Op staat per gemeente op de kaart aangegeven waar er nog bunkers liggen. Er is ook een fietstocht die vele van de kazematten aandoet doorheen verschillende gemeenten

27 THEMA Schipdonkkanaal in het Meetjesland. Vanaf 23 oktober hadden de wegtrek- versperd door gevallen brokstukken. Gelukkig, want we waren anders kende Duitsers zich met kanonnen en recht in het schietveld van de Duit- STRIJD IN HET MEETJESLAND mitrailleurs opgesteld aan de overkant van het Kanaal Gent-Terneuzen en hielden daar de aanrukkende Belgische troepen onder vuur tot aan de wapenstilstand op 11 november. GETUIGENIS sers gekomen. Dan langs achter in de hof gelopen waar we ons gebukt wegstopten onder het struikgewas. Het was reeds avond en donker. Opeens zagen we een paar schimmen op ons toekomen, ze riepen ons iets toe in de Franse taal. Mijnheer Verbiest, een Frans Van Maldeghem uit Nevele gewezen onderwijzer, die dat verstond, TERUGTREKKEN NAAR DE IJZER DE BEZETTER TERUGDRINGEN schreef over het eindoffensief aan het Schipdonkkanaal in zijn dagboek. riep onmiddellijk nous sommes des Belges, nous sommes des Belges. Na de val van Antwerpen op 10 Op 15 oktober 1918 stortte het Duitse Onmiddellijk zijn we met de Franse oktober 1914 trokken de Belgische front in elkaar en trokken de Duitsers Rond 20 oktober werd de eerste soldaten in de kelder gegaan terwijl troepen zich terug naar de kust en de zich terug. De Belgen konden bijna beschieting uitgevoerd. Langs de buiten de beschieting in alle hevigheid Westhoek. De Duitsers marcheerden ongehinderd over de IJzer komen. De vaartoever stonden een viertal kleine voortwoedde. We begonnen te bidden. het Meetjesland binnen. In onze streek Duitsers probeerden de opmars te woningen, eigendom van de familie moest de vijand opgehouden worden stuiten door het gebruik van mitrail- Buysse-Loveling. Daarin hadden de s Anderendaags in de voormiddag om het Belgische leger de tijd te geven leurvuur en gasgranaten. Duitsers mitrailleuzen opgesteld en was het kalmer, maar in de namiddag zich met manschappen en materieel terug te trekken. Spoorwegen en bruggen moesten nog enkele uren en dagen operationeel gehouden worden. In Merendree (Nevele) werd de Slag bij Overbroek uitgevochten (zie p. 30), waardoor voor de Belgische soldaten kostbare tijd gewonnen werd. Op 19 oktober vond de Slag bij Burkel, een gehucht van Maldegem, plaats. Het Belgische leger voerde toen een charge uit op de Duitse troepen. Die slag wordt herinnerd als de laatste charge met paarden. Tegen mitrailleurs was de ruiterij niet meer opgewassen. Op 21 oktober trokken de Duitsers zich terug tot achter het vuurden zonder ophouden naar de eerste soldaten van de verbonden legers. Al met eens was er een geweldige granaatinslag in de woning van Verbiest, waar we in de kelder schuilden. We liepen, dood van schrik, allen naar boven. De ene langs voren, de andere langs achter. Ikzelf, mijn vader en Verbiest waren naar de voordeur gelopen. Deze was kwam een Frans officier ons melden dat we moesten vertrekken omdat weldra een groot offensief zou ingezet worden: We zullen het niet overleven, maar gij moet zeker vertrekken. We hadden eigenlijk wat te lang gewacht. De gemelde aanval was reeds begonnen. Toen zijn we langs achter weggelopen, om ons heen floten de kogels. ( ) Bron: Van Maldeghem F., Oorlogsbelevenissen en 1940, Het Land van Nevele, jg. XXII, afl. 4, p PROMOPA

28 PRAKTISCH ONLINE Op vind je een agenda terug met WOI-activiteiten in de streek, fiets- en wandelroutes (o.a. via Route You), lokale WOI-geschiedenis, nieuws, boeken, groepsaanbod, MEETJESLANDSE GIDSEN De Meetjeslandse Gidsen brengen thematische wandelingen, fietstochten, lezingen en busrondritten doorheen de verschillende gemeenten van het Meetjesland. Naar aanleiding van de herdenking van 100 jaar Eerste Wereldoorlog hebben ze ook specifiek aanbod: Rondleiding voor jongeren: Ontdek de grens Tijdens de Eerste Wereldoorlog - Assenede Wandeling: De Kommandantur in Ertvelde - Evergem Belevingswandeling: Klein België voor groepen - Sint-Laureins Belevingswandeling: Vluchtroute 14 - Boekhoute (Assenede) Tentoonstelling en wandeling: Maldegem in Den Grooten Oorlog Maldegem Alle info op (klik op cultureel en Eerste Wereldoorlog ) ERFGOEDBANK MEETJESLAND Op Erfgoedbank Meetjesland, het digitale geheugen van het Meetjesland, staat ook een collectie historische foto s over de Eerste Wereldoorlog in het Meetjesland. Ga naar (klik op e-expo en thema s ). MEER INFO OVER HET MEETJESLAND? TOERISME MEETJESLAND De regionale toeristische dienst is gevestigd in Provinciaal Streekcentrum de Huysmanhoeve, Bus 1, 9900 Eeklo info@toerismemeetjesland.be 53.

29 FOTOBOEK DE OORLOG VERSLAAN In dit Meetjeslands boek vind je een interessante mix van poëzie en oude en nieuwe foto s. Fotograaf Grégoire De Poorter trok naar de plaatsen die afgebeeld staan op oude foto s uit Wereldoorlog I. De nieuwe foto s die hij daar maakte staan in het fotoboek naast de oude. Naast foto s staan in het boek ook gedichten van de hand van poëet Herman Leenders, maar ook oude teksten en historische duiding. Het boek helpt de herinnering levend te houden aan de verschrikkingen van de oorlog. Maar het laat ook in contrast daarmee een mooi, welvarend en kleurrijk land zien. Het boek kost 9 euro en is verkrijgbaar in: Toerisme Meetjesland, Huysmanhoeve, Bus 1, Eeklo STIP Eeklo, Molenstraat 36, Eeklo Bezoekerscentrum Boekhoute, Boekhoutedorp 3, Assenede Kantoor COMEET, Van Hoorebekeplein 1, Eeklo Online te bestellen via de webshop van. Stationsstraat in Eeklo in 1914 en vandaag. Foto boven: collectie Stadsarchief Eeklo. Foto onder: Grégoire De Poorter

30 . 56.

31 Het Meetjesland was dan wel geen frontstreek, toch leed ook deze regio zwaar onder de Eerste Wereldoorlog. Strijd en vernieling bij het oprukken en terugtrekken van de Duitsers, den doodendraad en de bunkerlinie Hollandstellung aan de grens en een hard dagelijks leven onder aanwezigheid van de bezetter, dat was de Eerste Wereldoorlog in het Meetjesland. En dat liet zijn sporen na in de regio. COMEET bundelt in deze brochure die zichtbare (en soms onzichtbare) sporen, net als de verschillende initiatieven die tussen 2014 en 2018 beschikbaar zijn in onze streek. De herdenking duurt nog tot Voor nieuwe activiteiten surf je best ook eens naar: 100 jaar Groote Oorlog