Wanneer. astma. moeilijk controleerbaar is

Transcriptie

1 Wanneer astma moeilijk controleerbaar is

2 Astma is niét de bestuurder van uw leven!

3 I NHOUD Hoofdstuk 1: Inleiding...4 Hoofdstuk 2: Astma of eerder astma s?...8 Hoofdstuk 3: Getuigenissen...12 Hoofdstuk 4: Van diagnose tot behandeling...17 Hoofdstuk 5: Vooral niet wennen aan de symptomen

4 H OOFDSTUK 1 Inleiding Olivier en Marie-Louise zijn niet alleen een koppel, maar ook bondgenoten, en dat al bijna 37 jaar lang. Met vijf kinderen en een heleboel kleinkinderen, leven ze op het eerste gezicht zoals heel wat andere families. Ze zijn gelukkig, maar twaalf jaar geleden nam hun leven een onverwachte wending. Olivier kampt met een ademtekort, heeft last van een drukkend gevoel en hij heeft het moeilijk om adem te halen. Hij lijdt aan astma die moeilijk controleerbaar blijkt te zijn. Vroeger was hij bijzonder sportief, actief en dynamisch, maar hoe langer hoe meer ondervindt hij beperkingen in zijn dagelijks leven, zowel op familiaal, sociaal als professioneel vlak. Het gaat zelfs zover dat Marie-Louise moet bekennen dat ze haar man niet meer herkent. Laurence is een jonge vrouw van 28 jaar en moeder van een tweeling van drie en een half jaar. Ze kreeg astma toen ze net drie jaar geworden was. Sindsdien leeft ze volgens het ritme van herhaaldelijke ziekenhuisopnames, seizoensgebonden allergieën en afspraken die ze niet kan nakomen omdat ze er lichamelijk niet toe in staat is, zowel op privé als op professioneel domein. Haar leven verloopt in hoogten en laagten. Laurence en Olivier hebben astma die men omschrijft als moeilijk controleerbaar. Het zijn patiënten die weinig respijt krijgen omdat de klassieke astmabehandelingen bij hen niet het gewenste resultaat opleveren. De behandelingen zorgen 4

5 niet voor een optimale controle van de symptomen en eigen inspanningen (het correct innemen van de geneesmiddelen, regelmatige medische controles, enz.) veranderen daar niets aan. Laurence en Olivier willen maar één ding, een gewoon leven leiden, net zoals alle andere mensen Olivier, Laurence, John, Pablo, Yasmina, enz., wat hun voornaam ook is, hun leeftijd of hun afkomst, er zijn vandaag wereldwijd miljoenen astmapatiënten. Volgens sommige schattingen zouden het er 300 miljoen zijn (1) of 30 miljoen in Europa waarvan 6 miljoen mannen, vrouwen, kinderen, adolescenten en ouderen die met astma kampen die moeilijk controleerbaar is. Dat betekent dat er niet één soort astma is, maar wel verschillende soorten die bepaald worden in functie van de ernst (licht, matig, ernstig) en de mogelijkheid om ze onder controle te krijgen (controleerbaar of moeilijk controleerbaar). ASTMA IN CIJFERS Voor België werden de volgende schattingen gemaakt: 5 à 7% van de bevolking kampt met astma (1) ; elk jaar overlijden 5 tot 10 per astmapatiënten aan de gevolgen van de ziekte; kinderen worden behandeld voor astma ( voor intermitterend astma, voor mild tot matig astma en voor ernstig astma) (2). (1) GINA 2004 verslag (2) INS, 2001, Rabe et al,

6 H OOFDSTUK 1 Astma die omschreven wordt als ernstig of moeilijk controleerbaar is zonder twijfel de astma die de grootste negatieve impact heeft, zowel op het vlak van levenskwaliteit als op het vlak van kosten die de ziekte met zich meebrengt voor de patiënt en voor de gemeenschap. Zich neerleggen bij een ellendig bestaan dat gedicteerd wordt door symptomen, is niet langer de enige optie voor de patiënten. Er werd de laatste jaren namelijk heel wat vooruitgang geboekt: internationale experts hebben richtlijnen opgesteld om de bestaande behandelingen zo goed mogelijk aan te passen; nieuwe geneesmiddelen werden met succes getest. Ze dragen bij tot een betere behandeling van de ziekte (ontstekingsremmers, bronchodilatatoren, enz.); dankzij wetenschappelijk onderzoek is er een beter begrip 6

7 van astma en de mechanismen die eigen zijn aan de ziekte. Meer kennis is er ook over de factoren die het optreden van de ziekte bevorderen of de ernst van de symptomen doen toenemen; gespecialiseerde centra werden opgericht voor de diagnostiek en de behandeling van ernstig astma; Ernstig of moeilijk controleerbaar astma is als dusdanig een specialiteit op zich binnen de longziekten. Voordat een patiënt moedeloos beslist om zijn leven te laten dicteren door zijn ziekte, moet hij zich afvragen of hij er echt wel alles aan gedaan heeft om de meest geschikte behandeling te krijgen. Heeft hij al een longarts geraadpleegd? Lijdt hij niet aan andere ziekten die een rechtstreeks verband hebben met astma? Is het nodig om bepaalde zaken aan te passen in zijn levensomgeving? Reageert hij zoals het hoort op de voorgeschreven behandelingen of niet? En zo zijn er nog meer vragen. Het zijn in elk geval vragen die gesteld moeten worden en die een antwoord moeten krijgen... 7

8 H OOFDSTUK 2 Astma of astma s? Astma is per definitie een chronische ontstekingsziekte van de bronchieën die gepaard gaat met ademhalingsproblemen en symptomen zoals ademtekort, een piepende ademhaling, druk op de thorax, hoest, angst, enz. De symptomen kunnen variëren in de tijd en bovendien verschillen ze van patiënt tot patiënt. In extreme gevallen (astmacrisissen of exacerbaties) kan de permanente ontsteking van de ademhalingswegen voor een aanzienlijke vernauwing zorgen die het ademhalen bijna onmogelijk maakt en die het leven van de patiënt in gevaar brengt als hij niet snel een aangepaste urgentiebehandeling krijgt (urgentiegeneesmiddelen, ziekenhuisopname, enz.). Naast de zichtbare en soms erg indrukwekkende symptomen, is het ook zo dat de chronische ontsteking die met stille trom evolueert en de luchtwegen fragieler maakt, vaak voor problemen zorgt bij de optimale behandeling van de patiënt. Dat heeft te maken met het feit dat patiënten moeite hebben om te begrijpen dat ze aan astma lijden wanneer ze geen enkel symptoom vertonen. Zoals een ijsberg manifesteert astma zich met zijn zichtbaar deel en openbare episodes (de symptomen en crisissen) en blijft met zijn verborgen deel (de chronische ontsteking) op de achtergrond, wat het meest gevaarlijk is. Het is dan ook dat laatste aspect dat prioritair behandeld moet worden. 8

9 ASTMA STAP PER STAP De vooruitgang in de wetenschappelijke kennis van de ziekte zorgt voor een almaar betere aanpak ervan en een meer doelgerichte behandeling. Tot voor kort had men het nog over* de verschillende stadia van astma gebaseerd op de ernst van de ziekte (intermitterend astma, mild persisterend astma, matig persisterend astma en ernstig persisterend astma), maar vandaag geven experts de voorkeur aan een aanpak die gebaseerd is op de mate van controle van astma.** *GINA aanbevelingen 2004 ** Update GINA recommendations

10 H OOFDSTUK 2 Daarom bevelen ze tot nader inzien aan om de ziekte te behandelen in functie van de evaluatie van verschillende parameters die bepalend zijn voor het al dan niet controleerbaar zijn van astma. De criteria zijn de volgende: de symptomen overdag de beperking van de dagelijkse activiteiten de nachtelijke symptomen de nood aan bronchodilaterende geneesmiddelen het meten van de longfunctie (PEF of ESW) het aantal crisissen (exacerbaties). Op basis van de frequentie van deze criteria, kan men astma omschrijven als controleerbaar, gedeeltelijk controleerbaar of moeilijk controleerbaar. Deze nieuwe classificatie zorgt niet alleen voor de evaluatie van de ernst van de ziekte, ze biedt ook de mogelijkheid om na te gaan hoe de patiënt reageert op de voorgeschreven behandeling en dat is erg belangrijk om eventueel de nodige aanpassingen door te voeren (zie ook hoofdstuk 4). 10

11 ALS ASTMA MOEILIJK CONTROLEERBAAR IS Het kan gebeuren dat sommige patiënten ondanks de therapeutische inspanningen toch nog symptomen vertonen (zowel overdag als s nachts) of aanhoudende hinder ondervinden (bemoeilijkte ademhaling, een slechte longfunctie, enz.). Deze symptomen wijzen er op dat de ziekte niet voldoende onder controle is. Het lijkt wel alsof sommige patiënten resistent geworden zijn voor de toegepaste behandelingen. Daarom gaat vandaag de voorkeur uit naar astma die omschreven wordt als moeilijk controleerbaar, refractair (ongevoelig) of resistent aan de behandeling. Dit soort astma komt in België voor bij 5 à 10% van de astmapatiënten*. De diagnose stellen is en blijft moeilijk en meestal is het een zaak voor specialisten (longartsen, NKOartsen, enz.) of pluridisciplinaire teams gezien de talrijke factoren die de expressie van astma kunnen beïnvloeden (NKO-problemen, gastro-oesofagale stoornissen, allergische factoren, psychologische problemen, enz.). Zie ook hoofdstuk 4. Wanneer astma moeilijk controleerbaar is, dan is astma een rem op het leven. De ziekte hypothekeert in hoge mate de levenskwaliteit van de patiënt en ook die van zijn naasten. Dat blijkt onder meer uit de getuigenissen van Olivier en Laurence. * INS, 2001, Rabe et al,

12 H OOFDSTUK 3 Getuigenissen Olivier, een jonge grootvader van 61 jaar, is kaderlid in een firma voor maritiem transport. Hij heeft nu al 37 jaar een mooie liefdesrelatie met Marie-Louise en samen hebben ze vijf kinderen. Twaalf jaar geleden en toeval of niet, verhuisden ze van Vlaanderen naar Wallonië toen Olivier voor het eerst ademhalingsmoeilijkheden kreeg. Hij raadpleegde meteen zijn huisarts die hem doorverwees naar een specialist. Na een aantal onderzoeken viel het verdict, Olivier leed aan atypische allergie. Een aangepaste behandeling werd voorgeschreven (corticosteroïden, anti-histaminica, enz.), maar door gebrek aan resultaat moest hij al snel de dosissen verhogen. Hij besloot om voor een second opinion een andere specialist te raadplegen. Die stelde dezelfde diagnose en schreef andere geneesmiddelen voor in hogere dosissen (corticoste- 12

13 roïden, bronchodilatatoren, enz.). Maar de crisisperiodes werden intenser, zelfs in die mate dat Olivier verschillende keren per jaar een beroep moest doen op orale corticosteroïden om te kunnen ademen. Zijn echtgenote Marie-Louise maakte zich zorgen. Haar man die ooit zo sportief en actief was, was niet meer dan een schaduw van de persoon die hij was. Hij kon soms amper de trap op, was niet meer in staat om met de kleinkinderen te spelen en hij vermeed elke wandeling of uitstap omdat hij zich niet goed voelde. Het leven van het koppel was niet meer te vergelijken met vroeger. Marie-Louise durfde amper nog iets te vragen aan haar man. Ze was bang dat hij dan nog meer vermoeid zou geraken. Gelukkig houdt Marie-Louise van zingen. Ze maakt deel uit van een koor, net zoals dokter S, een longarts. Tijdens een toevallig gesprek kwam Olivier ter sprake, maar toen de arts vernam hoeveel dosissen corticosteroïden Olivier moest nemen, stelde ze aan Marie-Louise voor dat haar man eens moest langskomen. Ze stelde dezelfde diagnose als haar collega s: ernstig en moeilijk controleerbaar astma door een atypische allergie. Ze raadt Olivier wel een nieuw geneesmiddel aan dat speciaal voor deze ziekte ontwikkeld werd. Vandaag, na een behandeling van vier maanden, voelt Olivier zich beter en is zijn toestand stabiel. Uiteraard hoopt hij dat dat zo zal blijven, hij heeft nu weer meer energie. 13

14 H OOFDSTUK 3 Ik zal niet deelnemen aan de 20 km van Brussel, dat spreekt voor zich, zo zegt hij, maar ik kan nu dingen doen die ik al jaren niet meer kon doen. Ik heb minder ademhalingsmoeilijkheden en ik krijg weer meer zelfvertrouwen. Ik kan weer wandelen, sporten (ik speel golf in een heuvelachtige streek!) en vorige week ben ik er zelfs in geslaagd om hout binnen te halen! Tot voor kort zag Marie-Louise mij als een oud mannetje, maar vandaag is dat niet langer het geval! En Marie-Louise? Zij is blij dat ze haar echtgenoot terug heeft. Sinds een aantal maanden is hij merkelijk levendiger en actiever. Marie-Louise wil niet al te optimistisch zijn, maar ze gelooft er wel in. Alleen al omdat het een ware vreugde is hem te zien voetballen met zijn kleinkinderen. 14

15 Laurence is een jonge moeder van een tweeling van drie jaar en een half. Ze is 28, gehuwd en ze heeft een baan als verkoopster bij een bakker in de streek van Luik. Sinds de leeftijd van drie jaar lijdt Laurence aan astma. De ziekte is moeilijk controleerbaar en dat maakt dat ze heel wat tijd moet doorbrengen in het ziekenhuis, dat ze veel last heeft van seizoensgebonden allergieën en ook dat ze als kind heel wat frustraties moest doorstaan (afzondering, niet kunnen spelen met andere kindjes, niet mogen sporten, niet altijd naar school kunnen gaan, enz.). En later moest ze heel wat afspraken afzeggen met vriendinnen en collega s en soms kon zelfs haar vakantie niet doorgaan. Ik had vaak de indruk dat ik in vergelijking met anderen door mijn ziekte heel wat moest missen en daar had ik het best wel moeilijk mee. Met de tijd leert Laurence leven met haar ziekte en met de symptomen ervan, hoe ambetant die ook zijn, zoals ze het zelf verwoordt. Ze is niet iemand die gemakkelijk klaagt en als het niet goed gaat, houdt ze zichzelf voor dat het mor- 15

16 H OOFDSTUK 3 gen wel beter zal gaan. Ze probeert de symptomen zo goed mogelijk onder controle te krijgen maar ze blijft wel zoeken naar een oplossing. Sinds haar kindertijd wordt ze gevolgd door artsen (kinderarts, longarts en huisartsen) en informeert ze zich over elke mogelijke vooruitgang op wetenschappelijk vlak omdat ze bang is dat ze op een dag een crisis krijgt die ze niet zal overleven. Ze vertelt dat ze tijdens haar zwangerschap verlost was van de ziekte, maar dat drie dagen na de bevalling alles weer was zoals voordien. De moeilijkheden van de drie jaar voor de bevalling, toen ze constant corticosteroïden moest nemen, staken snel weer terug de kop op. Gelukkig stelde haar longarts haar vijf maanden geleden voor om een nieuwe behandeling te volgen. Ze is ingegaan op het voorstel en vandaag is ze nog altijd heel erg blij dat ze dat gedaan heeft. Vroeger deed ze niet aan sport, vandaag sport ze met plezier. Ze is vijftien kilo lichter en ze heeft een betere levenskwaliteit dan ooit. Ze heeft de afgelopen maanden maar één lichte crisis gehad, en die was niet te vergelijken met de crisissen die ze in het verleden kende. Het feit dat de ziekte gestabiliseerd is, is voor Laurence al heel veel waard. Ze blijft hopen dat de ziekte op een dag genezen kan worden, maar al bij al heeft ze genoeg relativeringsvermogen om te zeggen dat er andere ziekten zijn die nog veel moeilijker om dragen zijn. 16

17 H OOFDSTUK 4 Van diagnose tot behandeling Het mag duidelijk zijn dat astma een ziekte is die soms moeilijk vast te stellen en te behandelen is. Elke astmapatiënt moet aandacht hebben voor heel wat aspecten om de artsen te helpen een zo gepast mogelijke astmabehandeling voor te schrijven. Als de patiënt nood heeft aan het verhogen van de dosissen van de basisbehandeling of als hij regelmatig een beroep moet doen op corticosteroïden of noodbronchodilatatoren, dan is het duidelijk dat de ziekte niet stabiel is en de behandeling niet optimaal. In dat geval moet de patiënt zijn longarts raadplegen. Dat moet ook in de volgende gevallen: wanneer de patiënt nood heeft om elke dag een geneesmiddel toe te voegen aan de basisbehandeling (bronchodilatatoren, anti-leukotrieën, enz.); wanneer de patiënt dagelijks urgentiegeneesmiddelen moet nemen (bronchodilatatoren met korte werkingsduur, enz.); als de patiënt regelmatig aanzienlijke ademhalingsmoeilijkheden heeft; wanneer de patiënt een of meerdere keren per jaar naar de spoeddienst moet; 17

18 H OOFDSTUK 4 als de patiënt regelmatig corticosteroïden in tabletten moet nemen; wanneer de toestand van de patiënt verergert na een daling van de dosis corticosteroïden; als de patiënt in levensgevaar was na een crisis. Elk van deze situaties wijst er op dat de ziekte niet voldoende onder controle is en dat er nieuwe vragen gesteld moeten worden. Is de diagnose correct? Is de behandeling pertinent? Moet de voorkeur niet uitgaan naar een globale behandeling? In die omstandigheden moet men dan ook van uitgangspunt veranderen DE DIAGNOSE LIGT NIET ALTIJD VOOR DE HAND Maar de diagnose van astma die moeilijk controleerbaar is, is vaak behoorlijk complex. Daarom wordt er in de meeste gevallen een beroep gedaan op een longarts of op een gespecialiseerd centrum dat met een pluridisciplinair team werkt (longarts, NKO-arts, enz.). De diagnostiek is de sleutel van de voor te schrijven behandeling. De vooruitgang op het vlak van kennis maakt vandaag duidelijk dat moeilijk controleerbaar astma bepaald wordt door verschillende factoren. Deze worden onderverdeeld in vijf grote categorieën: omgevingsfactoren van plantaardige, dierlijke, schimmel of chemische oorsprong (nicotine, industrieel stof, lak, ontsmettingsmiddelen, enz.); geneesmiddelen, zowel geneesmiddelen die abusievelijk genomen worden (inhalatiecorticosteroïden) of in onvoldoende hoeveelheden, als geneesmiddelen die bovenop de geneesmiddelen voor astma genomen worden (bètablokkers om hypertensie te behandelen, hartproblemen of glaucoom); het voorkomen van andere aandoeningen als chronische problemen met de sinussen ter hoogte van de sinussen en de 18

19 neus (poliepen, rinosinusitis, enz.), maagproblemen (gastrooesofagale reflux), obesitas, enz.; een allergie aan aspirine of een gelijkaardige substantie; genetische factoren (een hypothese stelt dat bepaalde mensen niet adequaat kunnen reageren op de behandelingen). Astma en allergie Bij volwassenen heeft astma in 75% van de gevallen te maken met een allergie Bij kinderen is er in 90% van de gevallen sprake van een allergie GINA 2004 verslag INS, 2001, Rabe et al, 2000 Het is dan ook erg belangrijk om over voldoende gegevens en kennis te beschikken om de diagnose van moeilijk controleerbaar astma te kunnen stellen. Al naargelang het geval en de potentiële invloed van bepaalde factoren zal de behandeling verschillen. DE ROL VAN DE ARTS Bij astma die moeilijk controleerbaar is, speelt de huisarts een sleutelrol in de begeleiding van de astmapatiënt, maar vaak is het aangewezen om de patiënt door te verwijzen naar een longarts of een gespecialiseerd centrum om de diagnose te bevestigen of te verfijnen wanneer geen enkele behandeling het gewenste resultaat levert. Op basis van de diagnose zal de arts de patiënt ook moeten sensibiliseren omtrent het belang van de leefomstandigheden. Als het duidelijk is dat astma veroorzaakt wordt door het roken, dan moet de arts erover waken dat de patiënt de nodige begeleiding krijgt om hem te helpen veranderen van gewoonten. Hij moet de patiënt ook wijzen op de nodige voorzorgsmaatregelen in geval van seizoensgebonden allergieën, enz. 19

20 H OOFDSTUK 4 DE GENEESMIDDELENBEHANDELING Om astma beter onder controle te kunnen krijgen, beschikken artsen vandaag over een hele waaier aan geneesmiddelen. Die kan men indelen in twee grote groepen: geneesmiddelen voor de onderhoudsbehandeling en geneesmiddelen voor noodsituaties. Beide soorten geneesmiddelen moeten op elkaar afgestemd zijn. Geneesmiddelen voor de onderhoudsbehandeling worden voorgeschreven om de chronische ontsteking ter hoogte van de luchtwegen beter onder controle te krijgen. Deze geneesmiddelen maken deel uit van een preventieve behandeling. In deze categorie zitten onder meer: Ontstekingsremmers in de vorm van een inhalator of verstuivers (puffs) op basis van corticosteroïden die verhinderen dat pro-inflammatoire mediatoren aangemaakt worden. De dosissen worden beperkt omdat deze geneesmiddelen ook voor ongewenste effecten zorgen. in de vorm van sliktabletten die de ontsteking van de luchtwegen (roodheid, zwellingen, slijmen) reduceren. Omdat ze veel nevenwerkingen hebben, worden deze geneesmiddelen alleen voorgeschreven in laatste instantie en gedurende een heel korte periode. Deze geneesmiddelen zorgen voor een snelle hervatting van de controle van de ontsteking. in de vorm van tabletten die men leukotrieënantagonisten noemt. Het zijn geneesmiddelen die bepaalde stoffen blokkeren die betrokken zijn bij het vernauwen van de bronchi en de productie van slijm die leiden tot het optreden van astmacrisissen. Deze geneesmiddelen versterken de werking van de corticosteroïden en zorgen er vaak voor dat de dosissen ervan beperkt kunnen worden. 20

21 Langwerkende bronchodilatatoren in inhalatievorm. Deze geneesmiddelen verwijden de luchtwegen, ontspannen de spieren en voorkomen de vernauwing van de bronchi. Ze hebben een werkingsduur van ongeveer twaalf uur. Deze geneesmiddelen worden altijd voorgeschreven in combinatie met inhalatiecorticosteroïden. Daarom maken bepaalde farmaceutische firma s inhalatoren met zowel corticosteroïden als een bronchodilatator waardoor ze samen kunnen worden ingenomen. Theophylline Een luchtwegverwijdend geneesmiddel dat de spieren van de luchtwegen meteen doet ontspannen. Het wordt vooral voorgeschreven bij benauwdheid tijdens de slaap. Ook dit geneesmiddel moet heel precies gedoseerd worden. Een antistof Niet lang geleden deed een nieuwe substantie haar intrede in de behandeling van allergisch astma: anti-ige. Het is een antilichaam dat zich tegen de elementen richt die een belangrijke rol spelen bij de allergische reactie en het ontstekingsmechanisme: immunoglobuline-e. Noodgeneesmiddelen Ondanks de preventieve behandeling met controlegeneesmiddelen, kan het gebeuren dat een acute opstoot opduikt. In dat geval moet een bijkomend beroep gedaan worden op geneesmiddelen voor noodsituaties om de ziekte te behandelen. Deze geneesmiddelen moeten de symptomen snel verlichten: hoesten, drukkend gevoel op de borst, piepende ademhaling, kortademigheid, enz. 21

22 H OOFDSTUK 4 Kortwerkende bronchodilatatoren De inhalator zorgt ervoor dat kortwerkende bronchodilatatoren snel werken door de bronchi te verwijden en de spieren van de wanden van de bronchi te ontspannen. Het gebruik van deze geneesmiddelen moet voorbehouden blijven voor crisissituaties, maar het is niet uitgesloten dat ze niet snel genoeg werken. In dat geval moet de patiënt zo snel mogelijk naar het ziekenhuis overgebracht worden. BEHANDELING: KEUZES EN AANPASSINGEN Het soort astma, de ernst van astma en de reactiviteit van de voorgeschreven behandeling zijn fundamenteel voor de behandeling van de patiënt. Daarom stellen experts vandaag voor om de behandeling aan te passen in functie van de bekomen controlegraad. Om dat te kunnen doen hebben ze schema s opgesteld met de opeenvolgende stappen in de behandeling. Een verandering van controlegraad is bepalend voor het overschakelen naar een andere graad (hoger of lager). Zo kan men op basis van de wetenschap de geneesmiddelen en hun dosis voor de onderhoudsbehandeling van de ziekte aanpassen. 22

23 H OOFDSTUK 5 Vooral niet wennen aan de symptomen Men mag nooit vergeten dat er bij moeilijk controleerbaar astma ook een persoon hoort. Een persoon die zo aangenaam mogelijk wil leven en die net als andere personen recht heeft op een behoorlijke levenskwaliteit. Het is daarom uiterst belangrijk dat alle astmapatiënten, ook patiënten met een moeilijk controleerbare vorm van de ziekte, een correcte diagnose krijgen en een optimale behandeling, follow-up en begeleiding, maar het is net zo belangrijk dat patiënten werk maken van hun leefomstandigheden en dat ze zich niet neerleggen bij de ziekte. Astma is een ernstige aandoening die niet geminimaliseerd mag worden, niet door de patiënten en niet door anderen. En dat geldt ook voor de invloed van de ziekte op het leven van de patiënt. Astma zou nooit iemands leven mogen overnemen of regisseren. Daarom is het van het allergrootste belang dat de ziekte gecontroleerd wordt, dag in dag uit. 23

24 Si vous souhaitez protéger votre enfant des infections à pneumocoques dès le plus jeune âge, demandez conseil à votre médecin. 100 Horzelstraat Brussel - Tel.: 02/ Fax: 02/ Afgevaardigd bestuurder en verantwoordelijke uitgever: Ben Houdmont Algemeen directeur: Peter De Clercq - Hoofdredactrice: Nathalie Dumont Deze brochure kunt u gratis downloaden op