van droge landbouwgronden

Transcriptie

1 Boomsoortenkeuze Boomsoortenkeuze bij de bebossing van droge landbouwgronden Choice of tree species In afforestation of dryf former arable land E. J. Dik en K. Jager Rijksinstituut voor onderzoek In de bos- en landschapsbouw "De Dorschkamp" Wageningen Inleiding Summary Een van de belangrijkste problemen bij de bebossing van droge, zandige landbouwgronden is de boomsoortenkeuze, in een vorige publikatle (5) is aangetoond dat in verband met de geringe vochtvoorziening loofhoutsoorten in het algemeen niet voor bosaanleg op deze gronden in aanmerking komen. Uit het onderzoek naar de groeiplaatseisen van naaldhoutsoorten is gebleken dat de chemische bodemvruchtbaarheid van droge landbouwgronden weliswaar voldoende is, doch dat de vochtvoorziening voor veel van deze soorten de beperkende factor vormt (3,6,7 en 9). Als gevolg hiervan komen bl] de boomsoortenkeuze alleen Pinus soorten en douglas in aanmerking voor bosaanleg op deze gronden. Uit het in dit verband verrichte onderzoek blijkt echter dat douglascultuur op droge gronden op basis van andere overwegingen (verwildering, expositie e.d.) problematisch is (5). In ieder geval zijn de aanlegkosten hoog, terwijl de kans op mislukking groot blijft. Daarom zal aan bosaanleg met Pinus soorten de voorkeur moeten worden gegeven. Om na te gaan welke Pinus soorten op droge landbouwgronden de beste groei vertonen is in de boswachterij Grubbenvorst een soortenproef opgezet. 2 Onderzoek Het onderzoek werd uitgevoerd op een voormalige aspergegrond. Bodemkundig wordt deze grond tot de vorstvaaggronden gerekend. Dit zijn humusarme gronden met lemig, fijn zand die in Limburg in een brede strook langs de Maas voorkomen. De bovengrond is licht van kleur als gevolg van het lage humusgehalte (<2%), daaronder bevindt zich een 60 è' 80 cm dikke geelbruine ondergrond met een open structuur. De C-horizont is eveneens licht van kleur, Verschijnt tevens als Mededeling 6 van "De Dorschkamp". Foto's: "Da Dorschkamp". Choice of tree species is one of the most important aspects of afforestation of dry sandy soils, formerly used for agriculture. Because of the poor moisture supply, only Douglas fir and Pinus species can be considered as an adapted choice. Under these conditions afforestation with Douglas fir, however, is expensive and besides there is a high chance for failure. So the choice is limited to Pinus species. The development of various Pinus species was compared in a sample plot to determine growth, vitality and quality of stands and trees. According to growth and quality of individual trees, Corsican pine and Koekelaere pine are most suitable for these soils. A good second choice is Austrian pine. Scots pine should preferably not be used because of the risk of attack by Fomes annosus. There are strong indications that timely thinning improves stability and development of the stands. hierin komen vaak inspoelingsbandjes voor. Deze laag is door een dichte structuur minder goed doorwortelbaar. De grondwaterstand op deze gronden is diep (Gt VII). Door het voormalige landbouwkundig gebruik is de ph-kci verhoogd tot 4,5 è 5,0, terwijl het P-totaalcijfer in het algemeen hoger is dan 40 (mg P /00 g grond). De proef is in tweevoud aangelegd met de volgende soorten: Pinus sylvestris, herkomst Ommen Pinus sylvestris, herkomst Walsrode, Duitsland Pinus nigra ssp. nigra, Oostenrijkse den Pinus nigra ssp. laricio, Corsicaanse den Pinus nigra ssp. laricio, Koekelaere den Pinus contorta Pinus ponderosa Nadat in 959 de grond 30 cm diep was geploegd werd in het voorjaar van 960 geplant met tweejarige dennen. Bij de Koekelaere den moest gebruik wor3

2 Pinus sylvestris, herkomst Ommen, 8 jaar oud, lopende aanwas per jaar,5 m a. Pinus sylvestris, provenance Ommen, age 8 years, annual increment,5 m3 v 7- v IvtSTC^ H fe" ïjgjy; ^. * * a* iä den gemaakt van eenjarig plantsoen, omdat geen tweejarig materiaal beschikbaar was. De afmeting van de vakken waarin de verschillende soorten werden geplant bedroeg 40 x 40 m. Er werd geplant In een verband van,25 x,25 m (6400/ha). Na één groeiseizoen bleek de uitval bij de Koekelaere den 65% te bedragen. Waarschijnlijk was dit hoge uitvalpercentage een gevolg van het gebruik van eenjarig plantmaterlaat (4, 5). De uitval in de Pinus ponderosa bedroeg 33%, bij de Pinus contorta was dit 5% en bij de overige soorten varieerde de uitval tussen 3 en 9%. 32 \ w In het voorjaar van 96 werd ingeboet. Hierbij werd voor het inboeten van de Koekelaere den gebruik gemaakt van tweejarig plantsoen en bij de overige soorten van driejarig materiaal dat speciaal hiervoor was gereserveerd. Om de ontwikkeling van het onkruid te remmen werd na het inboeten een bespuiting uitgevoerd met 3 kg simazin per ha. In 965 en in 967 bleken de beide herkomsten van groveden aan de beschutte zijde van het proefveld sterk te zijn aangetast door schot (ca. 80%). De

3 dennen in het meer open liggende gedeelte van het proefveld waren minder aangetast. In 966 werd in de groveden en in de Pinus contorta een deels selectieve, deels systematische zuivering uitgevoerd. In 968 werden alle vakken - waar nodig - opnieuw gedund. De volgende dunning werd uitgevoerd in 972; daarbij werd er naar gestreefd om het stamtal terug te brengen tot 2000 per ha. Dit aantal was in de groveden reeds door voorgaande zuiveringen ruim overschreden, zodat hierin niet gedund werd. In verband met de slanke vorm van Pinus ponderosa werd in deze soort na de dunning van 972 een stamtal aangehouden van 2750 per ha. In het voorjaar van 976 werd nogmaals een selectieve dunning uitgevoerd. Met uitzondering van de Pinus ponderosa werden alle vakken gedund tot ca 500 per ha. Pinus ponderosa werd tot ca 200 per ha gedund omdat een sterkere dunning in verband met de slanke vorm niet toelaatbaar werd geacht. Gedurende de eerste jaren van de proef werd alleen de hoogte-ontwikkeling van de verschillende Pinus soorten vastgesteld. Na de dunningen van 972 en van 976 werden volledige opnamen uitgevoerd. Pinus contorta, 6 jaar oud, lopende aanwas per jaar 6,9 m \ Pinus contorta, age 8 years, annuat increment 6,9 m3. 33

4 3 Resultaten i In figuur Is de gemiddelde hoogteontwikkeling (H) aangegeven. De resultaten van de volledige metingen in 972 en in 976 zijn vermeld in de tabel. Omdat er geen verschil in groei was tussen de beide herhalingen van een soort werden de gemiddelde resultaten van de herhalingen per boomsoort in de tabel opgenomen. Uit figuur en uit de tabel blijkt dat tussen sommige Pinus soorten een groot verschil in hoogteontwikkeling bestaat. Uit de statistische verwerking van meetgegevens (F-toets) blijkt dat de waargenomen verschillen tussen de boomsoorten niet aan het toeval geweten kunnen worden. De beide herkomsten van de groveden, de Corsicaanse den en de Koekelaere den vertonen de bestë hoogtegroei. De overige Pinus soorten zijn globaal genomen è,5 m lager. De diametergroei is het sterkste bij de Corsicaanse den en de Koekelaere den, daarna volgen respectievelijk de Oostenrijkse den, de beide herkomsten van groveden, Pinus contorta en Pinus ponderosa. Meetresultaten van de pinus soorten op 4- en 8-Jarlge leeftijd. Results of measurements of Pinus species at the age of 4 and 8 years. boomsoort leeftijd HDOM diameter aantal grondvlak/ volume/ RGB** RVB" lopende aanwas tree species age (m) (cm) per ha ha (m ) ha{m 3 ) (m J ) (m»j per jaar (m 3 ) dominant diameter number basal area volume annual increment height groveden 4 n. du* 6,74 9, ,33 46,35 (Ommen) 2,8 8,8,5 Scots pine 8 v. du 9,9, ,23 92,48 (provenance du 9, ,0 9,30 Ommen) n. du 9,9 2, 500 7,22 83,7 groveden 4 n. du 6,78 9, 860 2,02 44,33 {Walsrode) 2,8 20, 0,4 Scofs pine 8 v. du 8,85, 860 7,84 85,83 (provenance du 9, ,74 3,07 Walsrode) n. du 8,85, ,0 72,76 Oostenrijkse 4 n. du 5,36 9, ,07 4,59 den 5,2 27,0 2,8 Austrian pine 8 v. du 7,26 2, ,88 92,84 du, ,45 7,64 n. du 7,26 2,4 58 8,43 75,20 Corsicaanse 4 n. du 6,48 9, ,27 60,8 den 5, 32, 7,6 Corsican pine 8 v. du 8,69 2, ,4 30,58 du, ,68 3,0 n. du 8,69 3, ,73 99,48 Koekelaere 3 n. du 6,0 0, ,29 59,53 den 5,6 33,9 20,0 Koekelaere 7 v. du 8,46 3,3 283 ' 30,5 39,66 pine du 2, ,32 33,00 n. du 8,46 3, ,9 06,66 Pinus contorta 4 n, du 5,90 8, ,93 35,38 8 v. du 7,55 0, ,36 63,04 du 9, ,36,06 n. du 7,55 0, ,00 5,98 3,3 6,8 6,9 Pinus 4 n.du 5,55 8, ,47 49,29 ponderosa 3, 9,8 9,0 8 v. du 7,38 9, ,07 85,5 du 8, ,98 5,70 n. du 7,38 0,2 22 7,09 69,8 * v. du = vóór dunning/before thinning, du = dunn\ng/thinning, n. du = nót dunning/after thinning. ** RGB en RVB = respectievelijk relatieve grondvlakbijgroei en relatieve volumebijgroei; dit is grondvlak- en volumebijgroei {per hectare) per meter opperhoogtebijgroei/respecf/va/y increment of basal area and volume per meter dominant height growth. 34-.

5 " " ' ' * " I» :»» I I -f - J L Dezelfde volgorde geldt voor de grondvlakken per ha na de dunning, met uitzondering van de Pinus ponderosa waarbij het grotere stamtal een rol speelt. Ook de relatieve grondvlakbijgroei (RGB) en de relatieve volumebijgroei (RVB) werden berekend. Onder RGB en RVB wordt verstaan de bijgroei per ha per opperhoogtetoename van één meter, ofwel AG AV respectievelijk- en (zie tabel). Deze AHDOM AHDOM zijn het grootste bij de Pinus nigra soorten. De RGB van Pinus ponderosa en Pinus contorta is groter dan die van de groveden, hetgeen het gevolg is van de geringere bijgroei van de opperhoogte waardoor een hoger quotiënt wordt verkregen. Bij de volumebepaling van Pinus ponderosa is de volumetabel van de Corsicaanse den gebruikt, omdat van deze soort geen eigen volumetabel bestaat. Bij Pinus contorta is wel gebruik gemaakt van een eigen volumetabel, maar deze Is gebaseerd op slechts 27 waarnemingen. Het gevolg is dat de volumen van deze belde boomsoorten minder goed te vergelijken zijn met de volumen van de overige soorten. gem. HOOGTE mean height ' 6= ' c 53 GW GO PP PC C CK O Figuur. Ontwikkeling van de gemiddelde hoogte bij de verschillende Pinus soorten. (Development of the mean height of different Pinus species.) GO - P. sylv. Ommen GW- P. sylv. Walsrode C P. nigra asp lariclo CK P. nigra ssp laricio Koekelaere PC - P. contorta 0 P nigra ssp nigra PP P. ponderosa Figuur 2. Gemiddelde en uiterste H/D verhouding per boomsoort n6 dunning. (Mean and extreme height/ diameter ratio per tree species after thinning.) LEEFTIJD age 35

6 Pinus nigra ssp. laricio 'Koekelaere', 7 jaar oud, lopende aanwas per jaar 20 m a. Pinus nigra ssp. laricio 'Koekelaere', age 7 years, annual increment 20 m3. T Ä S s i l De lopende jaarlijkse volumebijgroei (lc) van Corsicaanse den en Koekelaere den bedraagt 8 è 20 m* en ligt beduidend hoger dan die van de overige Pinus soorten met 7 ó 3 m3. In het proefveld is steeds gestreefd naar een zo sterk mogelijke dunningsingreep. Hierdoor zullen niet alleen de toekomstige dunnlngskosten zo laag mogelijk zijn, maar ook zullen de bomen van een grotere groeiplaatsruimte profiteren. Het gevolg hiervan is dat de diktegroei sterk kan toenemen, waardoor een stabielere opstand wordt verkregen. Uit eerder gedane waarnemingen is gebleken dat de 36 risico's van wind-, ijzel- en sneeuwdrukschade verminderen naarmate de stabiliteit van de opstand groter is (,8). De stabiliteit wordt uitgedrukt in een getal dat het quotiënt is van de hoogte en de diameter (H/D). Hoewel exacte onderzoekresultaten ontbreken, zijn er sterke aanwijzingen dat in het algemeen een opstand redelijk stabiel is wanneer de H/D verhouding van alle in de opstand voorkomende bomen kleiner Is dan 80. In figuur 2 zijn de uiterste en de gemiddelde H/D verhoudingen né de dunning per boomsoort weergegeven. Uit deze figuur blijkt dat bij de groveden en bij de Pinus ponderosa bo-

7 men voorkomen met een ongunstige H/D verhouding (> 80). Uit de opnamegegevens (klemstaat) kan worden afgeleid dat bij de groveden (herkomst Waisrode) 633 bomen per ha tot deze categorie behoren. Voor de herkomst Ommen en voor de Pinus ponderosa is dit aantal respectievelijk 233 en 23 per ha. De overige Pinus soorten hebben een gunstige H/D verhouding (< 80). Bij een globale beoordeling van de kwaliteit van de bomen bleek dat vooral de Pinus ponderosa en de Pinus contorta een minder goede stamvorm hebben. In deze opstanden komen veel bomen voor met dubbele of zelfs meerdere toppen. Bij de groveden komen naast bomen met kwalitatief goede vormen ook exemplaren voor met scheve kronen en spreikoppen. In de opstanden van Oostenrijkse den, Corsicaanse den en Koekelaere den zijn alle bomen gezond en normaal gegroeid. Uit de meetgegevens komt duidelijk naar voren dat bij de bebossing van droge landbouwgronden het gebruik van Pinus ponderosa en Pinus contorta niet zonder meer kan worden aanbevolen. In dit verband zou echter eerst moeten worden gezocht naar goede herkomsten of selecties. Eerst dan is een juiste vergelijking met andere Pinus soorten mogelijk. Op grond van de groei resultaten en de kwaliteit van de individuele bomen moet de voorkeur worden gegeven aan Corsicaanse den of Koekelaere den. Oostenrijkse den groeit weliswaar langzamer, doch ook deze soort blijkt opstanden met kwalitatief goede bomen te vormen, zodat de Oostenrijkse den een goede tweede keus is voor bosaanleg op droge landbouwgronden. zijn van bosaanleg met Pinus soorten op landbouwgronden (5). Hierdoor is het mogelijk in een wijd verband te planten, waardoor de bosaanlegkosten laag kunnen worden gehouden. Bovendien wordt het risico van aantasting door wortelrot of eventueel Brunchorstia door toepassing van wijde plantverbanden verminderd. Bij toepassing van een ruime plantafstand moet de voorkeur worden gegeven aan het gebruik van driejarige planten, die in het jaar voor uitplanten op de kwekerij verplant zijn geweest (4,5). Indien kans bestaat op ernstige verwildering van het terrein moet het gebruik van vierjarig plantsoen in overweging worden genomen. Bij gebruik van aan het terrein aangepast plantsoen is grondbewerking en onkruidbestrijding op droge landbouwgronden niet nodig. Voor alle soorten geldt dat een tijdig uitgevoerde dunning de stabiliteit en de ontwikkeling van de opstand gunstig beïnvloedt. Literatuur 2 Slotbeschouwing Naast een goede groei en een goede kwaliteit van de individuele bomen hebben Corsicaanse den en Koekelaere den het voordeel dat ze minder gevoelig zijn voor wortelrot (Fomes annosus). Het risico van aantasting door Brunchorstia - dat vooral in het noorden van het land groot is - behoeft geen beletsel te zijn omdat de droge landbouwgronden die voor bebossing in aanmerking komen meestal in Zuid-Nederland liggen. In verband met de gevoeligheid voor vorst moet op laag gelegen, vorstgevoelige terreinen de voorkeur worden gegeven aan Koekelaere den boven Corsicaanse den omdat de eerstgenoemde soort minder vorstgevoelig lijkt te zijn. Hoewel de groveden een goede derde mogelijkheid lijkt Is het gevaar van aantasting door wortelrot zo groot dat deze soort beter niet kan worden gebruikt. In vrijwel alle gevallen zal - afgezien van de sociale functies - de produktie van industriehout het doel Faber, P. J Stabiliteit van bos ten opzichte van wind: een theoretisch gezichtspunt. Ned. Bosb. Tijdschr. 47 (7/8): Faber, P. J. 97. Stamtaldichtheid en ontwikkeling van jonge Pinusopstande... Ned. Bosb. Tijdschr. 43 (5): 904. Meded. Bosbouwproefstation, Wageningen, nr. 8. Goor, C. P. van Groei en groeiplaats van de Japanse lariks, Ned. Bosb. Tijdschr. 26 (): Hol, H., en K. Jager Het gebruik van verschillende plantsoentypen bij bosaanleg met groveden en Corsicaanse den. Ned. Bosb. Tijdschr. 48 (9): Meded. De Dorschkamp, Wageningen, nr. 58. Jager, K., en S. ten Kate Bebossing van droge landbouwgronden. Ned. Bosb. Tijdschr. 48 (): -7. Meded. De Dorschkamp, Wageningen, nr. 5. Moreas, Victor M. A. de Growth-site correlation research and land-classification. Gestencild verslag Bosbouwproefstation, Wageningen, nr. 0. Schelling, J., en C. P. van Goor Bodemwaardering en bodemvruchtbaarheid. Ned. Bosb. Tijdschr. 30 (2): Schoenfeld, P. H., en W. Waenink Een onderzoek naar de groeiplaatseisen van de ftjnspar (Picea Abies (L.) Karst.) in Nederland. Intern rapport Bosbouwproefstation, Wageningen, nr. 60. Slssingh, G Stabiliteit van bos ten opzichte van wind en storm gezien vanuit de praktijk. Ned. Bosb. Tijdschr. 47 (7/8):