Zen therapie Gert van Veen. PsychoWerk Barentszplein NJ Amsterdam

Transcriptie

1 Pagina 1. PsychoWerk Barentszplein NJ Amsterdam

2 Pagina Wat is Zen? Zen is een religie zonder god en een filosofie met een ziel Zen is een afkorting van het woord: zenna, wat de Japanse vertaling is van het sanskriete woord: dhyana (meditatie). Vandaag de dag is zen een boeddhistische leef- en denkwijze geworden, die tot doel heeft om de staat van verlichting of te wel het Boeddhaschap te bereiken. Zen verschilt in diverse opzichten met andere boeddhistische richtingen. Een wezenlijk onderscheid is dat de beoefenaars leren zonder veel woorden. Allemaal volgens het principe dat het belangrijker is om te ervaren dan erover te praten. Dit uitgangspunt maakt het ook moeilijk om zen te kunnen begrijpen en te doorgronden. Immers, hoe leg je aan iemand die nog nooit zuurkool heeft gegeten uit hoe zuurkool smaakt. De persoon moet aan den lijve ontdekken wat het heet om in het hier-en-nu te leven en om de volheid van de leegte te ervaren Het ontstaan en de ontwikkeling van zen in China Zen komt oorspronkelijk uit China en is ongeveer in het jaar 500 door Bodhidharma vorm gegeven. Bodhidharma was een Indiase man die naar China was gekomen om het boeddhisme grotere bekendheid te geven. Mede door zijn ontmoetingen met de koning van China ontwikkelde hij ch an (of te wel: zen). De legendes rond Bodhidharma liegen er niet om, zo geldt hij als de geestelijke vader van de kung fu en qigong. De eerste zen patriarch was zo bedreven in mediteren dat zijn benen verstrompelden en afvielen. Alsof dat niet genoeg was sneed Bodhidharma zijn oogleden af om zo te voorkomen dat hij tijdens het mediteren in slaap zou vallen. Zen ontwikkelde zich voorspoedig in China tot ongeveer het jaar 800. In de tussenliggende periode heeft het Zen-Boeddhistische richting enkele opmerkelijke meesters geleverd, bijvoorbeeld: Seng Tsán (606), de derde patriarch. Hij was de eerste die zen uitlegde aan de hand van een gedicht. Hui Neng ( ), de zesde patriarch. Hij geldt als de geestelijke vader van zen en heeft de grondslagen voor de huidige zen-traditie gelegd. Hui Neng koppelt zen los van het traditionele boeddhisme en geeft het een chinees karakter. Lin Chi (866). Hij geldt als de geestelijke vader van de plotselinge schreeuw: HO!, en onverwachte stokslagen. Lin Chi is dan ook de meester over wie in het raadsel van de gans in de fles wordt gesproken. In 842 begonnen de vervolgingen van (zen)boeddhisten in China. Deze uitermate bloedige vervolging eindigde rond 845. De zenboeddhisten overleefde de zuiveringsactie van de Chinese koning, maar kon zich niet meer zo goed en vrij ontwikkelen als in de eeuwen ervoor. Rond de 12 eeuw verdwijnt het zenboeddhisme sterk naar de achtergrond in China en werd het groot in het buurland Japan.

3 Pagina Het ontstaan en de ontwikkeling van zen in Japan De geschriften vermelden dat zen al in de 6 e eeuw in Japan werd geïntroduceerd. Echter duurde het tot het jaar 1200 dat het een aparte school werd. Binnen de Japanse cultuur wordt onderscheid gemaakt in twee vormen van zen, te weten: Rinzai en Soto. De Rinzai school is de oudste en is opgericht door Eisai ( ) en werd door hem meegebracht na een reis aan China. De zenmeester is vooral bekend geworden door het geschrift: Shobogenzo, een van de belangrijkste boeddhistische geschriften. De Soto school is opgericht door een leerling van Eisai, Dogen ( ). Ook deze school vindt haar oorsprong in China. Dogen was niet van plan om een nieuwe school op te richten en hij had zich als een kluizenaar teruggetrokken. Echter ontstond er rondom zijn kluizenaarskluis langzaam maar zeker een klooster, Eiheiji. De Rinzai school is beroemd geworden door het gebruik van koans en met het gezicht naar het midden van de ruimte toe te mediteren. Bij de Soto school staat het mediteren centraal. Hierbij draaien de beoefenaars hun gezichten naar de muur. Opmerking: een koan is een anekdote of een paradoxaal raadsel dat verwijst naar de aard van de werkelijkheid. Een koan dient als een hulpmiddel om inzichten te verwerven en de staat van verlichting te bereiken. In de veertiende eeuw dreigde de Rinzai school in verval te raken. Het bestuderen en het maken van geschriften werden steeds belangrijker ten nadele van het mediteren. Hakuin Zenji ( ) greep in en systematiseerde de koans, introduceerde het zazen (meditatievorm) en voerde een gedisciplineerd kloosterleven in. Tot op de dag van vandaag is de Rinzai de grootste zen school in Japan Zen in Korea De derde belangrijkste zen natie is Korea. Hier werd zen in de zevende eeuw door Pomnang geïntroduceerd. De Koreaanse zen scholen zijn milder van aard dan de Japanse scholen. Wat betekent dat ook hier het belang van meditatie wordt onderstreept, maar dat de beoefenaars hiervoor geen ontberingen hoeven te lijden. Zo zijn bijvoorbeeld de Japanse kloosters niet verwarmd, terwijl de Koreaanse kloosters al eeuwen de beschikking hebben over een vloerverwarming. Wellicht de bekendste Koreaanse zenmeester is Chinul ( ). Hij stichtte op 32 jarige leeftijd de kloostergemeenschap Songgwang Sa op de berg Chogye. Dit klooster is tot op de dag vandaag nog in gebruik.

4 Pagina Rituelen en zen Zen is opgebouwd uit rituelen, die een meditatief karakter bezitten. Zo zijn dagelijkse activiteiten verheven tot een reeks gestileerde opeenvolgende handelingen. Denk in dit verband bijvoorbeeld aan de theeceremonie, waarbij het theedrinken tot een ware kunstvorm is verheven. Door elke handeling bewust te volbrengen ontstaat er een besef van het hier-en-nu. De zen rituelen staan niet vast, zo kan iedere activiteit zich ontpoppen tot een meditatieve handelingswijze. Zo bestaat er niet één theeceremonie, maar tientallen. De belangrijkste reden voor de diversiteit is dat de rituele handelingen niet vervallen tot automatismen. De beoefenaars dienen steeds hun volledige aandacht bij de handelingen te houden. Er moet ruimte blijven voor natuurlijk gedrag. Opmerkelijk aan de rituelen van zen is dat het niet alleen betrekking heeft op de feitelijke handelingen zelf, maar ook op de gegeven omstandigheden waar binnen de handelingen worden verricht. Zo dient bijvoorbeeld de ruimte van de theeceremonie opgeruimd zijn en op een natuurlijke wijze aangekleed zijn. Met andere woorden: in de ruimte worden alleen natuurlijke materialen gebruikt zonder verder opsmuk. Zo kunnen er bloemen staan, een tekst aan de muur hangen en een theepot met kopjes staan. De aankleding dient als een harmonieus evenbeeld van de natuur te zijn, zonder deze te willen imiteren. Binnen zen worden een rituaal (=verzameling van bij elkaar horende rituelen) een weg van zen genoemd. Het doel van de weg van zen is om de staat van verlichting te realiseren. Bekende wegen zijn: De weg van de schilderkunst. De weg van de bloemen. De weg van het zwaardvechten (kendo). De weg van het boogschieten (kyudo). De weg van de poëzie (haiku). Ook zijn bepaalde meditatievormen zelf rituelen geworden, denk in dit verband aan zazen (zitmeditatie) en kinhin (loopmeditatie) Religie of geen religie Zen is ontstaan uit het boeddhisme, maar is zelf geen religie. Het is een leefwijze met een filosofische inslag. Binnen zen wordt namelijk gestreefd om de ik-heid op te geven en met een volledige aandacht in het hier-en-nu te Zijn. Van zen beoefenaars wordt verwacht dat zij geen schade toebrengen, het welzijn van levende wezens bevorderen en goed doen. Zen kent daarom een zestiental leefregels waaraan de beoefenaars zich dienen te houden: J Doe geen kwaad. J Doe goed. J Doe goed voor anderen. J Wees niet onwetend. J Wees niet gierig. J Niet doden. J Niet stelen. J Niet seksueel misdragen. J Niet liegen. J Geen drugs gebruiken.

5 Pagina 5. J J J J J Niet praten over de fouten van anderen. Niet op anderen neerkijken en jezelf de hemel inprijzen. Niet begeren. Niet boos worden. Niet met verachting spreken over de Boeddha, de leer en de boeddhistische gemeenschap. 2. Zen en koans Zen is het wekken van het ene hart door het andere, van zuiverheid door zuiverheid David Brazier Het Japanse woord: koan, betekent: een openbare rechtszaak met jurisprudentie. Binnen zen is een koan een fragment uit een onderhoud tussen een meester en een leerling. Het betreft een paradoxale uitspraak die niet op een logische wijze van denken kan worden opgelost. De koan vraagt om een andere wijze van kijken naar de werkelijkheid en het ervaren van het hier-en-nu. Door het raadsel van de koan op te lossen, kan de beoefenaar een glimp van de werkelijkheid opvangen. Hierdoor verwerft hij inzicht in het persoonlijk functioneren en hem omringende wereld. Koans worden veelal gebruikt bij het zazen. De beoefenaar probeert tijdens het mediteren een antwoord op de koan te vinden of de diepere betekenis van de koan te doorgronden. Als de stenen kist openbreekt, hoe ziet dan de volmaaktste spiegel eruit? Traditioneel Als je eenzaam bent, dan ben je altijd met zijn tweeën. Als je geen zorg hebt voor jezelf, ben je een zorg voor anderen. Ben je te bezorgd om jezelf, dan ben je een last voor anderen. Twijfel is een luxe die je niet bezit Zen is rust in actie David Brazier 3. Zen en meditatie Meditatie is meedogenloos in de manier waarop zij de naakte waarheid van onze geest van alledag blootlegt.

6 Pagina 6. Mark Epstein Binnen het traditionele Boeddhisme bestaat er geen woord voor: meditatie. De term die doorgaans wordt gebruikt is: bhavana. Het woord betekent: mentale ontwikkeling. Het woord: bhavana, geeft exact aan waar het bij meditatie om te doen is: het denken op een hoger plan brengen. Hierbij moet je niet denken aan een toename in intelligentie, maar het structureren en differentiëren van het denken. De geest is van de meeste mensen onrustig en springt van de hak op de tak. De meeste personen zijn dan ook trots als zij diverse zaken tegelijkertijd kunnen volbrengen. Een gevolg van een onrustige (of zoals je wilt: een hyperactieve) geest is psychisch lawaai. De geest van deze personen moet actief blijven, omdat zij anders hun aandacht verliezen aan iedere willekeurige gedachte die in het centrum van het bewustzijn terecht komt. De concentratieboog is laag en heeft de snelheid van een videoclip. Opmerking: het volbrengen van meerdere taken tegelijkertijd doet een aanslag op de energiehuishouding van de persoon, kost relatief meer tijd en is in de meeste gevallen minder effectief. De kans op het maken van fouten neemt gigantisch toe. Mediteren probeert een persoon te leren zijn aandacht op één punt te focussen en hier te houden. Het doel zal je duidelijk zijn: het beteugelen van de onrustige geest. Hierdoor neemt het psychische lawaai af, de concentratie toe en is de persoon beter in staat om effectief handelend op te treden. Mediteren is dus niet slechts een kwestie van zitten en wachten tot je hoofd leeg wordt. Mediteren is een actief leerproces om een andere manier (of volgorde) van denken aan te leren. Het mediteren kan dus de gehele dag door plaatsvinden. Zowel tijdens een vergadering, het koken van eten, het wassen van kleding, het boodschappen doen. Iedere handeling is geschikt om mee te leren mediteren. Opmerking: het werkzame bestandsdeel van mediteren zit dan ook niet in de handeling maar in de wijze van denken. In dit opzicht zijn het ABC-model en het VIS-model goede meditatietechnieken. Door te ontdekken dat wat zintuiglijk wordt waargenomen, hoe je hierover denkt, voelt en hoe je vervolgens handelt. Door een exacte registratie te leren maken van dat wat is, leert een persoon om in het hier-en-nu achtzaam te zijn en zich niet mee te laten slepen door gedachten over dat wat hij ziet, hoort, voelt, proeft, ruikt, denkt enzovoorts. Mediteren leert cliënten dat zij niet langer dubbele activiteiten hoeven te doen, als het denken over het denken. Cliënten hebben doorgaans het idee dat zij functioneren (denken, voelen, waarnemen en handelen) als zij hiertoe bewust een opdracht hebben gegeven. Wat zij niet in de gaten hebben is dat zij in feite 'dubbelop' bezig zijn. Met andere woorden: de persoon functioneert in het hier-en-nu en laat, bijvoorbeeld, zijn lichaam door middel van lichaamstaal een reactie zien op dat wat er gebeurd. De client heeft vaak zelf niet in de gaten dat hij al en reactie heeft laten zien. Het gevolg is dat hij een reactie gaat bedenken en vervolgens tot uitdrukking gaat brengen, die al dan niet congruent is met het oorspronkelijke gedrag. De ervaring leert dat het oorspronkelijke gedrag een betrouwbare indicator is, terwijl de bedachte reactie doorgaans alleen het wenselijke gedrag laat zien. Voor zover de persoon hiertoe in staat is om het te laten zien.

7 Pagina 7. Mediteren is een instrument die mensen dingen afleert in plaats van bijleert. Door achtzaam te zijn ('alles registreren zonder erop in te gaan') neemt de noodzaak af om op iedere prikkel te reageren. Het persoon kan de dingen laten zijn, zoals ze zijn. Een tweede kwaliteit die de persoon (her)ontdekt is dat als hij achtzaam is, hij open staat voor dat wat zich aandient. Anders gezegd: hij kan de werking van de geconditioneerde filters verminderen of zelfs (ten dele) uitschakelen. Opmerking: in groepen laat ik vaak een muziekfragment horen en vraag aan de groepsleden om hun ogen te sluiten en te luisteren naar de muziek. Na het fragment vraag ik dan naar wat zij hebben gehoord. Opmerkelijk is dat er allerlei waarderingen en classificaties omhoog komen, als: lelijke muziek, depressieve muziek, mooie muziek die me doet denken aan een heerlijke zondagochtend, het was een cello, ik ben er verdrietig van geworden. Slechts een enkeling heeft geluiden gehoord en heeft niet geprobeerd om de geluiden te benoemen of te waarderen. Mediteren helpt om vooringenomenheid, vooroordelen, stereotypen, invullingen, veronderstellingen, verwachtingen te verminderen, zodat de persoon leert om dat wat is te (h)erkennen op basis van gewaarworden. Immers: de buitenwereld is een reflectie van de binnenwereld. Dat wat de persoon afkeurt bij een ander, keurt hij ook af bij zichzelf (of zou hij bij zichzelf ook moeten afwijzen, maar heeft hij er geen controle over). Als de cliënt begrijpt dat hij in een wereld leeft die hij zelf heeft gecreëerd, dan weet hij ook het belang om de dingen die feitelijk gebeuren (bijvoorbeeld: regen, orkaan, ongeluk) te registreren zonder hiermee een objectrelatie aan te gaan. Zo kan: regen, vervelende associaties oproepen en ervaart de persoon de regen als vervelend. Echter kan de regen ook een emotie als: blijheid, oproepen. Als de persoon een objectrelatie met de regen aangaat, dan zal hij de blijheid inwisselen voor het vervelende gevoel. Een klassieke valkuil hierbij is dat veel mensen denken dat zij controle kunnen uitoefenen op objecten als zij het kunnen verklaren, analyseren, benoemen, waarderen, associëren et cetera. Alleen blijft regen, regen. Niets meer en niets minder. Dat wat is, is en verandert niet door er over na te denken. Het enige wat verandert is de perceptie (de waardering et cetera) over dat wat is Meditatie en hulpverlening De afgelopen jaren heeft meditatie terrein gewonnen binnen de geestelijke gezondheidszorg in Nederland. Soms als instrument om cliënten te leren ontspannen en soms als en instrument om te leren focussen (centreren). De aard van meditatie is niet congruent met de aard van counseling. Bij counseling ligt het accent op de hulpverleningsrelatie tussen de cliënt en de hulpverlener (extravert van aard). Binnen de therapeutische relatie ligt de kracht en de mogelijkheden om nieuw gedrag te ontwikkelen om de ervaren vormen van onvermogen te overwinnen. Terwijl bij meditatie het accent ligt op de binnenwereld van de cliënt en het tot ontwikkeling brengen van de mentale vermogens (introvert van aard). Eén gevolg in de praktijk is dat meditatie binnen hulpverlening wordt aangeboden als een op zichzelf staande techniek, die ondersteunend kan werken om psychische rust te bewerkstelligen. Met andere woorden: het accent wordt gelegd op het verkrijgen van de beloning.psychische stilte en/of ontspanning. Hierdoor wordt de dynamiek van meditatie onvoldoende gebruikt, omdat meditatie in potentie de kracht bezit om de levenswijze van de cliënt te veranderen. Zowel in denken, als voelen, als waarnemen, als handelen, als ervaren, als in Zijn.

8 Pagina 8. Een ander punt van incongruentie tussen hulpverlening en meditatie is dat binnen de hulpverlening de aandacht gericht is op aandachtspunten waar de cliënt op een of andere manier hinder van ondervindt, bijvoorbeeld vormen van onvermogen en/of problemen. Meditatie echter richt zich op de gehele mens, dus zowel de vormen van onvermogen als ook de vormen van vermogen, de gedragingen, het denken, de behoeften, enzovoorts. Meditatie is dus geen EHBO-koffer, maar is een middel om als mens beter te functioneren door het denken te structureren en te differentiëren Openstaan voor ervaringen Praat -therapieën zijn nog steeds populair binnen Welzijnsland. De cliënt praat over datgene wat hem dwars zit of wat hij heeft ervaren. De counselor luistert en intervenieert indien nodig. Het praten over kan ondersteunend werken bij het verkrijgen van inzicht in het doolhof wat de cliënt voor zichzelf heeft gemaakt. Echter is het onvoldoende om ook daadwerkelijke veranderingen in de levenswijze door te voeren. Zo is bijvoorbeeld het praten over een fobische angst voor wespen anders dan de cliënt ervaringen op te laten doen met wespen. Een aantal cliënten zijn zelf in staat om door middel van het praten over een vertaalslag te maken naar de praktijk van alledag. Deze cliënten zullen in hun dagelijks leven de noodzakelijke experimenten initiëren om ervaringen op te doen met de aangereikte kennis. Het merendeel van de cliënten zijn hier echter niet toe in staat. Zij nemen de aangereikte kennis wel op, maar kunnen zelf geen experimenten initiëren. Het gevolg is dat zij wel weten wat er speelt, maar kunnen geen nieuw gedrag ontwikkelen. Meestal neemt hierdoor het aantal frustraties en vormen van onvermogen toe. Opmerking: het voordeel van praat -therapieën is dat de hulpverlener zelf weinig risico loopt. Zo hoeft hij weinig van zichzelf bloot te geven of een actieve en directe hulpverleningsrelatie met de cliënt aan te gaan, bijvoorbeeld door de cliënt te leren om te gaan met conflicten door een conflict te veroorzaken. Binnen ervaringsgerichte -therapieën krijgt de cliënt niet alleen kennis aangereikt, maar wordt de persoon ook in de gelegenheid gebracht om te experimenteren met deze kennis, zodat hij hiermee ervaringen op kan doen die uiteindelijk leiden tot een gedragverandering of nieuw gedrag. Voordat de cliënt echter kan gaan experimenteren dient hij open te staan voor ervaringen. De persoon moet in staat zijn om vanuit een getuigenpositie naar zichzelf te kunnen kijken. Ontdekken wat er gebeurd of juist niet gebeurd. Zien welke objectrelaties hij frequent in het leven roept, bijvoorbeeld in de vorm van bindingen, verpersonalisaties en verslavingen. Meditatie is een effectief instrument om de cliënt te leren ervaringen te registreren zonder deze te willen veranderen. Hierdoor kan de cliënt ontdekkingen doen dat de geest veel flexibeler is dan hij ooit voor mogelijk had gehouden, dat hij zichzelf in een bepaalde keurslijf heeft gestopt omdat hij dacht dat het van hem werd verwacht. De persoon kan dan ook ontdekken dat de extremen (bijvoorbeeld goed en kwaad) uitersten zijn van dezelfde schaal en dat er tussen nog vele schakeringen mogelijk zijn. Maar ook dat hij zelf kiest welke schakering hij activeert.

9 Pagina 9. Opdracht: hier boven staan twee lijnen. Welke van de twee lijnen symboliseert harmonie en evenwicht? De opdracht verleid je om te antwoorden dat de bovenste lijn harmonie en evenwicht symboliseert, maar klopt dat wel? Wat als ik zeg dat beiden lijnen harmonie en evenwicht symboliseren? Je hebt geleerd dat evenwicht gelijk staat aan het visuele middenpunt. Alleen betekent dit nog niet dat in werkelijkheid het evenwicht wordt gevormd door een gelijk aantal. Voorbeeld: er zitten twee mannen op een wip. De rechterzijde blijft op de grond, terwijl de man op de linkerzijde in de lucht hangt. De wip is in evenwicht qua aantallen (twee mannen), echter blijkt dat een andere component (gewicht) ervoor zorgt dat de wip uit balans is. Door nog twee mannen aan de linkerzijde toe te voegen, komt de wip in balans. Echter is de wip ook uit balans geraakt, omdat er nu drie mannen aan één zijde zitten en één man aan de andere zijde zit. Er is een wezenlijk verschil tussen het registreren van dat wat is en denken over dat wat is, omdat dan denkstraten, aangeleerde denkprocessen (bijvoorbeeld logica en algoritmen) en cognitieve illusies hun intrede doen. Denk in dit verband ook aan de opvattingen van de Engelse filosoof Locke over denken en bedenken. Door meditatie kan de cliënt ervaren hoe onrustig zijn geest is en hoeveel psychisch lawaai hij creëert om maar niet in het hier-en-nu te zijn. Waarom? Omdat in het hieren-nu er (potentiële) Ik-bedreigingen bestaan, die het innerlijke evenwicht van de persoon (verder) kunnen ontwrichten. Het doel van de psychische activiteit en het psychische lawaai is om de persoon te beschermen tegen de (potentiële) Ik-bedreigingen. Door meditatie kan de cliënt er achter komen dat het medicijn kwalijker is dan de kwaal en dat de psychische activiteit en het psychische lawaai de persoon juist veel schade berokkenen De wijze van 'ervaren' verandert Meditatie wordt door sommige hulpverleners en goeroes bovennatuurlijke ervaringen en krachten toegeschreven. Alsof de mediterende persoon een goddelijk wezen kan worden als hij eenmaal verlicht is. De werkelijkheid is (gelukkig) anders. Onderzoekers Daniel Brown en Jack Engler kwamen er achter dat meditatoren net zoveel angsten en innerlijke conflicten kenden als personen die nooit mediteerden. Het essentiële verschil was echter dat de meditatoren geen weerstand hadden om de angsten en de innerlijke conflicten te ervaren zoals zij zich aandienden. Op basis van hun onderzoek ontdekten Brown en Engler dat meditatie geen instrument was om (emotionele) problemen op te lossen. Echter zorgde het er wel voor dat meditatoren ontvankelijker waren voor dat wat is en hierdoor ook efficiënter en effectiever de ervaren vormen van onvermogen konden overwinnen. Met andere woorden: de meditatoren disidentificeren zich met de psychische inhouden, zonder deze te ontkennen of te vervormen en heffen hierdoor de binding met de psychische inhouden op.

10 Pagina 10. Cliënten die leren te mediteren kunnen het idee krijgen alsof zij aan een avontuurlijke ontdekkingsreis zijn begonnen. Zij ontdekken emoties, gedachten, belevingen (et cetera) bij zichzelf, die zij nooit voor mogelijk hadden gehouden. Hierdoor wordt het ervaringsspectrum groter. Echter lopen de beginnende meditatoren ook een risico om op basis van hun ontdekkingen nieuw oplossingsmodellen te ontwikkelen. Zo kan een persoon die ervan overtuigt was dat hij geen emoties kon voelen, ontdekken dat hij wel degelijk emoties heeft en dat hij deze jarenlang systematisch heeft onderdrukt. Het is dan verleidelijk om te denken dat de ontdekking op zichzelf al voldoende is om te voorkomen dat hij in de toekomst zijn emoties weer zal onderdrukken. De gedachte aan het oplossingsmodel is op zichzelf al repressief van aard. Een andere valkuil is dat de cliënt gefixeerd raakt op die momenten dat hij emoties ervaart. Het gevolg is een identificatie met de momenten en de gedachte dat het belangrijk is om emoties te ervaren. Bovendien roept de persoon dan self forfilling prophecies in het leven Opzoek naar de kern? Het merendeel van de cliënten is opzoek naar de kern van zijn wezen en hopen op deze wijze de vraag: wie ben ik?, op afdoende wijze te kunnen beantwoorden. De kern van de persoonlijkheid wordt geassocieerd met iets dat goed is of zelfs een goddelijke vonk is. Opmerking: opvallend is dat de mensen opzoek gaan naar de kern, op het moment dat schaduwaspecten actief zijn en zij bepaalde eigenschappen, gebeurtenissen, behoeften (et cetera) niet kunnen accepteren. Voor de meeste mensen impliceert een zoektocht naar de kern, een proces van deductie. Het wegsnijden van het kaf, zodat de zuivere goudgele volle korenaren overblijven. De zoektocht is reduceren van de persoonlijkheid tot één of meerdere kenmerken die in essentie de persoon representeren. Deductie bezit het grote nadeel dat de persoon zichzelf dissocieert van de schaduwaspecten en hoopt dat het goede in hem sterk genoeg is om de ervaren vormen van onvermogen op te lossen en weer heel of genezen te worden. Met andere woorden: de persoon reduceert en ontmenselijkt zichzelf, want de schaduwaspecten maken immers ook deel van hem uit. De persoon kan pas heel zijn als hij zichzelf als een totaliteit (een gestalte) accepteert. Er bestaat in de hersenen niet één plek waar de persoonlijkheid zetelt of van waaruit de persoon wordt bestuurd. De psyche is de meerwaarde van de afzonderlijke delen, als lichaam, hersenen, vormen van vermogen, talenten, erfelijk materiaal, denken, voelen, ervaringen, herinneringen (et cetera) en hun kwaliteit, ontwikkeling en toepasbaarheid. Meditatie is dus geen instrument om tot de kern van de persoonlijkheid door te dringen. Meditatie is juist een middel om de totaliteit van mens-zijn te registreren. Anders gezegd: de persoon kan zichzelf herkennen in alles wat hij doet, denkt, voelt, associeert, waardeert, afkeurt, ruikt, proeft enzovoorts. Hij is immers degene die denkt, voelt, proeft (et cetera) en hij heeft geleerd om op een bepaalde wijze te denken, te voelen en te proeven. De persoon is uniek in zijn wijze van denken, voelen, proeven (et cetera) omdat zijn psyche onverdeelbaar verbonden is met zijn lichaam, hersenen, erfelijke materiaal et cetera.

11 Pagina 11. De miljarden combinaties van verbanden leggen, waarderen, beoordelen, denken, ervaren, velen, associëren, tot uitdrukking brengen, taal enzovoorts zijn inherent aan het functioneren van de persoon. De zoektocht naar het ware Ik, is het vervreemden van wie je bent. Totaliteiten zijn echter mogelijk te bevatten of te grijpen. Volgens de zen filosoof Daoren kun je nog beter proberen om de wind te pakken met je handen. Het is daarom ook wel begrijpelijk dat cliënten denken dat als zij de taart niet in één keer kunnen opeten, dan de taart maar in stukjes verdelen en dan één voor één gaan veroberen. Alleen blijft er dan geen taart meer over, hooguit wat kruimels. Hetzelfde gebeurt met het ontdekken van de kern, er blijven slechts wat kruimels van de totale mens over. Er moet dus ook een andere mogelijkheid bestaan om een totaliteit te kunnen bevatten. Ik herinner me een illustratief voorbeeld van Krishnamurti. Hij vroeg aan bezoekers of zij naar een boom wilde gaan kijken. Krishnamurti stelde vervolgens de vraag of de bezoekers de boom in zijn totaliteit konden zien. De bezoekers antwoorden met nee. Hierna gingen de bezoekers op grotere afstand staan om de boom in zijn totaliteit te kunnen zien. Krishnamurti vroeg of zij de boom nu wel in zijn geheel konden zien. De bezoekers antwoorden met ja. Krishnamurti gaf aan dat zij de boom nooit in zijn totaliteit konden waarnemen, omdat de boom ook een achterkant heeft (als ook ieder blaadje en tak) en dat de boom ook over een wortelstelsel beschikte. Bovendien, vertelde Krishnamurti, verandert de boom voortdurend. Geen blad of tak blijft een moment hetzelfde. De boom verandert ook als de omgeving verandert. Als de zon schijnt is de boom anders dan wanneer het stormt. Of als de bomen verscholen gaat achter andere bomen. Een totaliteit kan dus slechts worden registreert zonder te willen registreren of te willen bevatten wat het grote geheel inhoudt. Dat wat is, is het totaal van dat wat is. Iedere afleiding naar datgene wat nog meer zou kunnen zijn, is jezelf bezig houden met dat wat niet is. Anders gezegd bestaat er niets meer dan dat wat is. Voorbeeld: ik zit alleen in een treincoupe en denkt aan mijn broer, dan betekent dit niet dat mijn broer op dat moment ook in de treincoupe aanwezig is. Het enige wat is, is mijn gedachte aan hem. Hijzelf bestaat op dat moment niet binnen mijn werkelijkheid (wereld). Net als zuivere aandacht betekent opmerkzaamheid zich precies bewust zijn van wat er in het lichaam en de geest gebeurt, terwijl het gebeurt: wat zij an het licht brengt is hoezeer wij ons voortdurend in een stroom bevinden. Mark Epstein

12 Pagina Gezondheid als paradox Afwezigheid van psychoneurotische ziekte mag dan gezondheid betekenen, maar het is nog geen leven. D.W. Winnicott Cliënten gaan het hardst aan het werk als de psychische ellende hen tot aan de lippen staat. Meestal weten zij zichzelf dan voldoende te motiveren om dat te doen wat goed is. Echter wanneer de eerste pijn is geleden en er een verbetering optreedt, vervallen de cliënten weer in het oude gedrag. De verleiding van de ongezonde levensstijl is te groot om er nog langer weerstand aan te bieden. Hoewel de gewoonten en gedragingen kunnen veranderen, blijkt dat er meer nodig is om tot een blijvende gedragverandering te komen. Het is moeilijker om gezond te blijven, dan ongezond te worden. Voor een gezonde levensstijl maakt de persoon zichzelf verantwoordelijk om discipline uit te oefenen en door te proberen om zoveel mogelijk ongezonde handelingen en acties te voorkomen. Bij een ongezonde levensstijl maakt de persoon zichzelf verantwoordelijk om te genieten van het leven in zijn volledige omvang. De paradox van de gezondheid, zoals die hierboven staat vermeld, is een lastig vraagstuk waarmee de meeste cliënten binnen een hulpverleningstraject te maken krijgen. Opmerkelijk genoeg bevestigen hulpverleners deze paradox door aan te geven dat de cliënten een aantal wijzigingen in hun leven moeten doorvoeren om uit de problemen te komen en dat zij vervolgens hun oude leven verder kunnen leven. Hoeveel mensen bestaan er die een gezonde levensstijl er hun levenslang op na houden? Heel weinig en misschien wel niemand. Ik ken niemand die over een optimale behoeftebevrediging beschikt (waardoor er geen neurotische behoeften ontstaan) en/of zich niet bezondigd aan te veel of te weinig eten, drinken, slaap, seks, genegenheid, liefde, erkenning, zelfwaardering et cetera. Bovendien kan dat wat goed is voor het hart, kan slecht zijn voor de lever of de eigen waarde. Met andere woorden: een gezonde levensstijl is onmenselijk. Het is een statistisch gemiddelde dat door geen mens, in totaliteit, kan worden gerealiseerd. Misschien bestaat een gezonde menselijke levensstijl wel uit zowel gezonde en ongezonde behoeften, die beiden bevredigd dienen te worden. De balans tussen dat wat gezond en ongezond is, is afhankelijk van de conditie van de persoon, de gegeven omstandigheden, de behoeften, de persoonlijke geschiedenis, waarden en normen, erfelijk materiaal, et cetera. De cliënt dient tijdens een hulpverleningsproces te ontdekken wat voor hem een gezonde levensstijl is. Hierbij dient wel te worden benadrukt door de counselor dat de huidige levensstijl blijvend zal veranderen. Een mens is immers geen Lego bouwdoos waaraan je, zonder consequenties, stenen toe kunt voegen of verwijderen. Meditatie is een goed middel om de gezonde levensstijl te ontdekken, omdat het niet conflictoplossend is of zorgt voor een emotioneel herstel. Meditatie maakt het voor de persoon mogelijk om vormen van vermogen (verder) te ontwikkelen en in het hier-en-nu te leven.

13 Pagina 13. Eén van de ontdekkingen die de cliënt kan doen, door meditatie, is dat hij geneigd is tot een ongezonde levensstijl door dat hij te maken heeft met een basale tekortkoming (Michael Balint). De basale tekortkoming ontstaat in de kindertijd en is een vorm van verwaarlozing die voortdurend aandacht vraagt om bevredigd te worden. De patiënt zegt dat hij voelt dat er iets mis met hem is dat recht gezet moet worden. En het wordt aangevoeld als een tekortkoming, niet als een complex, een conflict, een situatie Er heerst een gevoel dat de oorzaak van deze tekortkoming is, dat iemand de patiënt of ontbroken heeft of tegenover hem tekort is geschoten; en onveranderlijk wordt dit gebied omgeven door een grote angst, die gewoonlijk tot uitdrukking komt als een wanhopige eis dat dit keer de counselor hem niet in de steek moet in feite niet mag- laten. Michael Balint De ongezonde levensstijl kan bijvoorbeeld destructieve handelingen omvatten, die de cliënt zichzelf heeft aangeleerd omdat hij als kind er al vanuit is gegaan dat hij zelf schuld is aan alles wat mis gaat. Anders gezegd: de cliënt is er van overtuigd dat hij niet beter verdient of dat hij het niet beter kan krijgen omdat hij het niet verdient Accentverschuiving van het doorleven naar het omgaan met Meditatie binnen de hulpverlening helpt de cliënt met het ontdekken dat het verleden niet bestaat en dat herinneringen reconstructies zijn, die door de hersenen in het hieren-nu worden gecreëerd. Deze ontdekking is belangrijk omdat nogal wat cliënten de intentie hebben om de problemen die hun oorsprong in het verleden vinden, ook in het verleden op te willen lossen. Alleen kan dat niet, tenzij de cliënt over de tijdmachine van H.G. Wells beschikt. Het doorleven van traumatische gebeurtenissen is weinig meer dan het exploreren van de reconstructies die de hersenen hebben gemaakt naar aanleiding van gebeurtenissen die in het verleden hebben plaatsgevonden. De emoties die de cliënt ervaart naar aanleiding van de reconstructies zijn echt, omdat de beelden en de gedachten ook verontrustend en/of destructief van aard zijn. Met andere woorden: de cliënt maakt zichzelf bewust van slag af en is vervolgens verwonderd dat hij hiervan zoveel last heeft. Binnen de klassieke westerse psychologie wordt het accent gelegd op het doorgronden van de herinneringen om zo de negatieve effecten op te kunnen heffen. In oosterse therapiescholen (bijvoorbeeld Naikan) wordt juist gezegd dat het reconstrueren op zichzelf de boosdoener is van de ellende en het accent veel beter gelegd kan worden op het leren omgaan met de gevolgen van (spontane) reconstructies, zonder de herinneringen te moeten doorleven. Opmerking: denk in dit verband ook aan de effecten van PTSS, waarbij de hersenen op het moment suprème niet registreren wat er precies gebeurd. Dit zijn de latere zwarte gaten in de herinneringen van de cliënt.

14 Pagina 14. Een meditatieoefening als: focussen, leert de cliënt om te achterhalen wat de emoties hem op dat moment duidelijk proberen te maken. In de praktijk zijn dit vaak opmerkelijke ontdekkingen. Ik herinner mij bijvoorbeeld een man met hypochondrische klachten. Steeds als hij niet in staat was om dat te doen wat hij wilde, ontwikkelde hij denkbeeldige ziektenbeelden die soms ook een somatische neerslag kenden. Tijdens het focussen kreeg de man kotsneigingen en hij wilde direct stoppen met de oefening omdat de basale tekortkomingen te overweldigend voor hem waren. Door de conclusie werden de kotsneigingen direct erger. Toen de man toch door bleef gaan met het focussen kwam er een ander beeld bij hem op. Hij vertelde dat het hem duidelijk werd dat hij zichzelf opzettelijk van slag afmaakte, om zo aandacht af te dwingen en dat zijn lichaam hier tegen protesteerde omdat het telkens weer een fikse aanslag op zijn gezondheid was. De kotsneigingen verdwenen vrijwel direct. De man had geluisterd naar zijn emoties. Hij had opdat moment geleerd hoe om te gaan met de emoties. Meditatie helpt de cliënt met het leren desensitiseren (Linehan, 1988) voor de emoties die ontstaan naar aanleiding van reconstructies (herinneringen) en associaties. Het voortdurend van slag afbrengen door fantasiebeelden dient geen doel. Het zorgt ervoor dat de persoon gehecht raakt aan de negatief geladen herinneringen (et cetera) door zichzelf er telkens in gedachten aan bloot te stellen. De cliënt dient te leren om deze neurotische actie achterwege te laten, zodat hij steeds minder geneigd is om de negatieve gebeurtenissen te reconstrueren. Het achterwege laten lukt niet als de cliënt en de counselor hun aandacht richten op het doorleven van. Juist dan wordt de objectrelatie tussen de persoon en de herinnering versterkt. Het lukt wel als de cliënt ontdekt hoe hij om kan gaan met de emoties die door de reconstructies worden opgeroepen. De prikkel zal dan ook steeds meer verdwijnen om aan de negatief geladen gebeurtenissen te denken. Opmerking: het desensitiseren betekent het ongevoelig maken. De cliënt kan dan ook ontdekken dat er in het hier-en-nu sprake is van een trigger, die er voor verantwoordelijk is dat de marmottenrace van start gaat. Door de aandacht te richten op het doorleven van de reconstructies mist de cliënt wat er in het hier-en-nu bedreigend is en een Ik-bedreiging veroorzaakt. Vooral achtzaamheid, opmerkzaamheid en gewaarworden zijn meditatietechnieken die hierbij behulpzaam.

15 Pagina Zen en therapie Opgeschreven woorden kunnen zowel een bron van verwarring als van bevrijding zijn; tenzij de juiste persoon het op het juiste moment inneemt, verandert het elixer in vergif. Weest u alstublieft voorzichtig. Okuda Sinds enkele jaren bestaat er: zen therapie. Een hulpverleningsvorm die is ontstaan door psychotherapeuten die een brug wilden slaan tussen de Zen-Boeddhistische levensstijl en de westerse benaderingswijze van het psychische problemen en/of ziekten. Hierbij is getracht om de uitgangspunten van het zenboeddhisme te respecteren en in te gebruiken bij het leren overwinnen van vormen van onvermogen. Binnen de Zen therapie ontbreekt het aan een psychiatrische benaderingswijze van geestesziekten, zoals men die in het Westen kent. In die zin bestaan er voor een Zen therapeut geen psychiatrische ziekten. Dit uitgangspunt maakt de Zen therapie voor mensen in het Westen aantrekkelijk, omdat hierdoor het etiketteren met ziektelabels grotendeels achterwege blijft. Voor de Zen therapeut staat de totale mens met al zijn (on)mogelijkheden en omgeving centraal Het uitgangspunt bij Zen therapie Zen is een manier van leven waarbij dat is wat is. Wat betekent dat gedachten en emoties slechts in het moment kunnen bestaan. Als een persoon problemen ervaart, dan zijn dit de problemen van dat moment. Iedere keer als de persoon te maken krijgt met 'dezelfde' problemen, dan heeft hij deze in het ervaringsmoment gecreëerd, bijvoorbeeld door ze te reproduceren. De klachten en problemen waarmee een cliënt te maken heeft, worden binnen de Zen therapie dukkha ('een onaangename gemoedstoestand') genoemd. De oorzaken van de dukkha hebben altijd te maken met: Hunkering. Begeerte. Gehechtheid. Zelfzucht. Opmerking: Binnen de Non-Problematische Methode (NPM) tref je dezelfde veroorzakers aan voor de ontwikkeling van neurotische behoeften, overtuigingen, motivatoren, commandozinnen en activering van weerstand. Bij de paragraaf over spiritualiteit (Roger Walsh) wordt hier dieper op ingegaan bij stap 1: verander je motivatie.

16 Pagina 16. De traditionele remedie voor dukkha is: 1. Sila: ethiek. Bij ethiek draait het om het bewust zijn van het persoonlijke geweten. Het uitgangspunt is dat een mens beschikt over een innerlijke wijsheid, waardoor hij weet of hij juist heeft gesproken en juist heeft gehandeld. 2. Samadhi: zuivere geest. Bij een zuivere geest draait het om achtzaamheid en het kunnen leven in het hier-en-nu. Geen vervormingen door het bedenken (bijvoorbeeld ganzen in flessen stoppen) en actief vorm geven aan het moment. 3. Prajna: wijsheid. Bij wijsheid draait het om een combinatie van intellectuele kennis en emotionele wijsheid, die de persoon ten gunste van zichzelf kan gebruiken om te zijn. Binnen Zen wordt er dus niet vanuit gegaan dat er sprake is van een continuïteit in denken en emoties. Problemen dienen steeds opnieuw geschapen te worden en als de cliënt ontdekt dat hij de probleemveroorzaker is, kan hij ook een keuze maken om te gaan onthechten. Voorbeeld: een cliënt had te maken met oud verdriet zoals hij het zelf noemde. Iedere keer als hij aan het niet kunnen krijgen van een partner dacht, kon hij de pijn weer voelen. Hij vond het vervelend om steeds vrienden met zijn problemen lastig te vallen, maar kon zich onvoldoende beheersen om het niet te doen. Op de vraag van de hulpverlener wat hij er beter van werd om steeds de problemen te recreëren, antwoordde de cliënt dat hij het ook liever anders had en dat het met hem alleen maar slechter ging. De hulpverlener vroeg aan de cliënt op welke momenten de problemen gingen opspelen. De cliënt antwoordde: op de momenten dat hij liefdevol vastgepakt wilde worden. Op dat moment viel het kwartje, want de cliënt vervolgde door te vertellen dat hij wel troost ontving en werd vastgepakt als hij in de problemen zat. Als hij geen problemen had werd hij niet omhelst en durfde hij er ook niet om te vragen. Niet lang daarna gaf de cliënt aan dat de ontdekking niet echt nieuw was, maar dat hij het niet onder ogen had durven zien Rituelen Een ander belangrijk aspect van Zen is in de praktijk uitermate therapeutisch gebleken: rituelen. De rituelen die binnen Zen worden gebruikt zijn traditioneel bepaald, maar zijn niet loos of leeg. De beoefenaar dient juist heel bewust te zijn van de handelingen die hij verricht gedurende het ritueel. Het is niet zo dat bij Zen de rituelen slechts betrekking hebben op formele aangelegenheden. In feite vormt iedere handeling de basis van een ritueel, ongeacht of dit betrekking heeft op eten, drinken, plassen, lezen, ademen et cetera. Het is ook niet belangrijk uit welke handelingen een ritueel bestaat, als er maar sprake is van een repeterend karakter waarvan de persoon zich bewust is. Door de volledige aandacht te richten op de handeling kan de persoon openstellen en gewaar worden van het hier-en-nu. Letterlijk: het leven in het moment. Hierdoor kan de cliënt ontdekken dat ook hij veranderingen in zijn leven kan doorvoeren, door bijvoorbeeld in het moment een ander cd tje in zijn hoofd op te zetten. Als dat niet lukt, dan is meteen de mate van gehechtheid aan een bepaalde emotie of problematiek duidelijk. Het is alsof de cliënt bang is dat hij zijn problemen vergeet, als hij er even niet mee bezig is. Stel je eens voor als de cliënt zich niet rot en miserabel zou voelen

17 Pagina 17. Het zou zelfs kunnen gebeuren dat hij hierdoor zijn identiteit verliest, omdat hij zich zo heeft vereenzelvigd met de problemen, de gedachten of de emoties. De meerwaarde van rituelen is voor de cliënt duidelijk als hij ontdekt dat de vastgelegde handelwijzen hem rust en zekerheid verschaffen. In feite op dezelfde identieke wijze als dat de probleemgedachten hem onrustig en onzeker maken. Het is echter moeilijk om vertrouwen te krijgen in nieuwe rituelen, als je door oude rituelen steeds opnieuw van slag af raakt. Opmerking: rituelen zorgen er niet voor dat de cliënt geen pijn, verdriet of lijden meer ervaart. Ik zou haast zeggen in tegendeel: rituelen bepalen vorm hoe bepaalde emoties en gedachten zich manifesteren en tot uitdrukking kunnen worden gebracht. Deelname aan een therapie is binnen de zen therapie dan ook een participeren in een (genezings)ritueel. Het structureren en het bewust implementeren van instrumenten bieden de cliënt een kader waarbinnen hij nieuw gedrag kan ontwikkelen. De vaste elementen binnen het hulpverleningstraject bieden de cliënt veiligheid, terwijl de ervaringen met het hier-en-nu de cliënt doorgaans verwarren. De herhalingsfactor van de rituelen zorgen ervoor dat de cliënt vanuit verschillende gezichtspunten met zijn thema s te maken krijgen. Niet dat de thema s worden ingebracht door de counselor, maar door de cliënt. De onderwerpen die voor de persoon spelen, zal hij steeds opnieuw inbrengen binnen de hulpverlening totdat hij er in is geslaagd om de hieraan verbonden vormen van onvermogen te overwinnen. De instrumenten (onder andere meditaties) leren de cliënt om enerzijds door een andere bril naar de bekende onderwerpen; en anderzijds om te leren onthechten van de thema s. Binnen de zen therapie wordt dan ook veel aandacht geschonken aan het vormniveau en het spelniveau van rituelen. Opmerking: het inhoudsniveau is alleen relevant omdat een ritueel 'ergens over dient te gaan.' Zo maakt het voor een meditatie niet uit of een persoon mediteert over eenzaamheid of het verlangen om te leren onthechten. In deze zin zijn Zen instrumenten een doel op zichzelf met een wisselende inhoud. Op het vormniveau kan een counselor bijvoorbeeld besluiten om de stage aan te geven met bloemen of wierook. Het spelniveau kan bijvoorbeeld worden geïntroduceerd door samen op meditatiekussens te gaan zitten. Aangezien het bij Zen om de eenvoud van het leven draait, is een werkruimte zoveel mogelijk leeg en heerst er een natuurlijke stilte. De cliënt leert op deze wijze eerst een moment van rust in te bouwen, alvorens de leegte weer wordt gevuld door ideeën, activiteiten en verhalen. De natuurlijke stilte is er voortdurend, als ook de rust die hieruit spreekt. Het enige wat de cliënt en de counselor hoeven te laten is een nieuwe (fantasie)wereld te creëren. Als de cliënt zich hiervan bewust wordt, dan zal hij ook gemakkelijker leren om een getuigenpositie ten opzichte van zichzelf en zijn creaties in te nemen. De stilte is dan niet langer bedreigend, maar juist een manier om het psychische lawaai te stoppen. Rituelen bieden de mogelijkheid om psychische ruimte te maken voor de innerlijke stilte. Binnen de Zen therapie gaat het eerder om dingen af te leren, dan bij te leren. Voorbeeld: voor menig cliënt is de gedachte onacceptabel dat hij al over alle antwoorden beschikt, omdat hij anders geen vraag kan formuleren. Als je geen vraag formuleert hoef je dus ook niet op zoek te gaan naar een antwoord buiten jezelf of in jezelf. Immers dat wat is, is. Een vraag als: hoe komt het dat ik mij ellendig voel, ontkent de emotie door op zoek te gaan naar een rationeel of intellectueel antwoord. Je voelt je ellendig, omdat je je ellendig voelt. Moet ik mij ongerust maken omdat ik mij ellendig voel? Wederom is hier de vraag schadelijker dan de emotie, want behalve dat je je ellendig voelt, ga je je ook nog eens zorgen maken over het feit dat je iets voelt wat je als onwenselijk beschouwd.

18 Pagina De stilte De stilte in het hoofd en de natuurlijke stilte in de werk- en/of leefruimte, wordt veelvuldig gekoppeld aan eenzaamheid of alleen zijn. De meeste cliënten zijn door de aard van hun problemen in een bepaalde vorm van een sociaal isolement terechtgekomen. Het psychische lawaai maakt een zodanige drukte in het hoofd dat de cliënten weinig tijd, ruimte en energie over hebben om aandacht aan anderen te schenken. De cliënten willen graag dat het psychische lawaai stopt, omdat ze hier last van hebben en op basis hiervan diverse klachten ontwikkelen. Echter willen ze ook niet dat het stil is in het hoofd, want pas dan dringt het goed door dat een mens altijd alleen is. Hoeveel je ook deelt met anderen, jij bent altijd alleen in je eigen lichaam. Het leren genieten van de stilte in jezelf, is leren genieten van jezelf. Jij bent immers die stilte. Opvallend bij cliënten die in een of andere vorm van een sociaal isolement leven, is dat zij innerlijke vreemdelingen creëren zoals de Japanse psychotherapeut Tomoda zegt. Binnen de Non-Problematische Methode (NPM) zouden we eerder spreken over subpersonen of geactiveerde ideaal metabeelden. De innerlijke vreemdelingen worden gecreëerd met als doel om niet alleen te zijn. De persoon doet dit door voorstellingen te maken hoe anderen over hem zouden denken als persoon of als hij een bepaalde handeling zou doen. Het gevolg is dat de cliënt voortdurend uit het moment is, terwijl hij wel leeft in het moment. Zo haalt hij adem, maar is zich hier niet bewust van. Zo kan hij afstanden rijden op de automatische piloot, zonder te registreren wat er zich in het moment aandient. Binnen de Zentherapie wordt de cliënt geleerd omdat te laten zijn wat is. Geen vervormingen toe te passen. Of zoals Tomoda het zegt: het laten gaan van geïnternaliseerde objecten en het leven accepteren zoals het komt. De cliënt leert pas open te staan voor de stilte, als de hulpverlener zelf de beschikking heeft over innerlijke kalmte. Door de kalmte en de rust die de hulpverlener uitstraalt, wordt er een bepaalde vorm van veiligheid gecreëerd. Zo zal bijvoorbeeld het neurotische gedrag van de cliënt niet nodeloos door de hulpverlener worden gestimuleerd. Opmerking: wat overigens niet betekent dat de counselor passief van aard moet zijn. Zelfs in drukte kan hij innerlijk kalm zijn. Het proces van stil worden bestaat binnen de Zen therapie uit vier fasen: 1. Concentratie (piti): door te leren centreren leert de persoon zich te concentreren op een punt van aandacht. Hiermee voor komt hij dat zijn gedachten als hennen in een kippenhok alle kanten uitschieten. De persoon zal steeds worden afgeleid door zijn conditioneringen. Bijvoorbeeld door tijdens een meditatie ieder geluid, gedachte of emotie te volgen en proberen deze te doorgronden in plaats van het te laten zijn. Als de persoon in staat is om zijn aandacht op een punt te richten en te houden, begint de tweede fase. 2. Verzonkenheid (samadhi): de persoon richt zijn aandacht op een punt (bijvoorbeeld door te gaan focussen) en probeert zo achtzaamheid te ontwikkelen. Hierdoor leert hij steeds meer, beter en langer in het hier-en-nu te zijn. 3. Aandacht (sati): de persoon leert om de binnen- en buitenwereld met een open mind (of te wel: open aandacht) tegemoet te treden. Het ontdekken wat de invloed van mensen en dingen op hem zijn en welke invloed hij op mensen en dingen heeft. De uitgangspunten om te leren een open geest te krijgen is dat je leert om

19 Pagina 19. je lichaam als lichaam te observeren, je gevoel als gevoel, je geest als geest en de objecten van de geest als objecten van de geest. (gebaseerd op Brazier) 4. Gelijkmatigheid (Upeksha): de persoon probeert de middenweg te bewandelen door uitschieters in emoties en denken uit te sluiten. Hij probeert gelijkmatig te zijn in denken, voelen, waarnemen en handelen. Binnen deze fase leert de persoon om onvoorwaardelijk te leven. Immers het enige wat bestaat is het hier-en-nu Encounter De Zen counselor ontmoet de cliënt bij ieder gesprek opnieuw. Hiermee wil ik aangeven dat hij de cliënt met een ontvankelijke manier (= open geest) tegemoet treedt. De gespreksonderwerpen van de vorige keer horen bij de vorige keer en hoeven nu niet herschapen te worden. Rituelen bieden de counselor de mogelijkheid om met een open geest de cliënt tegemoet te treden, doordat hij afstemt op dat wat is. De counselor probeert de flow te volgen en hierop te anticiperen. De hulpverlener probeert zich niet te fixeren op een bepaalt aspect van de cliënt, bijvoorbeeld een lichaamshouding, metataal of een onderwerp. De counselor registreert vanuit achtzaamheid en vertrouwt hierbij op zijn innerlijke wijsheid. Met andere woorden de counselor dient erop te vertrouwen dat hij kan toepassen wat hij heeft geleerd, zonder steeds te herhalen wat hij zou moeten doen of zichzelf te verzekeren dat hij het echt wel kan. In tegenstelling tot andere therapievormen, begint bij de Zentherapie de hulpverlening op het moment dat de cliënt een voet over de drempel zet. In de eerste ogenblikken worden zaken gedaan. De cliënt en de hulpverlener tasten elkaar af en bepalen hun houding ten opzichte van de ander. Opmerking: in dit kader is al eerder gesproken over het belang van levendige ruimte (=visualiseringruimte) in plaats van een kille, functionele bureauruimte. Het is voor mij nog steeds een wonder hoe sommige hulpverleners verwachten dat een cliënt op een natuurlijke wijze over de meest intieme details gaan praten in een spreekkamer van 2 bij 3 meter, zonder ramen en planten. Bij iedere encounter dient de counselor alert te zijn op de stilte in zichzelf. Zo kan een cliënt hem triggeren en verontrusten, waardoor hij de neiging krijgt om voor de cliënt te gaan werken. Bijvoorbeeld door de cliënt te overtuigen dat hij er vreemde denk- en/of leefwijzen op nahoudt. Als het psychische lawaai in hem groot is, dan dient de counselor hier actie op te ondernemen omdat hij niet langer in staat is om de cliënt met open aandacht te bejegenen. De hulpverlener die wordt getriggered kan veel leren van die specifieke cliënt, omdat schaduwinhouden worden geactualiseerd. Binnen de Zentherapie wordt de counselor gewaarschuwd voor vergiften die als gevolg van het bovenstaande de kop op kunnen steken: 1. Waardeoordelen: het oordelen, beoordelen, veroordelen en waarderen van cliënten, waardoor de hulpverlener een voorkeur ontwikkelt voor een bepaalde groep cliënten en een andere groep het liefst vermijdt. 2. Houding: de wijze hoe de counselor zijn schaduwaspecten ervaart en welke houding hij hieraan verbindt. Is de hulpverlener in staat om een getuigenpositie ten opzichte van zichzelf in te nemen? Welke verklaringen en excuses maakt de hulpverlener om de schaduwinhouden te rechtvaardigen? Of raakt de counselor zodanig van slag af dat hij niet langer in staat is om te functioneren?

20 Pagina Angst: de weerstanden en tegenoverdracht die wordt geactiveerd naar aanleiding van de geactualiseerde schaduwinhouden. Welke angsten worden er bij de hulpverlener aangesproken? Waar vinden die hun ontstaansbron? Het is belangrijk dat de counselor leert dat hij niet moet ontkennen wat is, ook niet bij zichzelf. Als er een schaduwinhoud wordt aangesproken, dan is dat zo. Het niet accepteren van dit gegeven, zorgt er alleen maar voor dat er steeds meer schaduwinhouden worden geactiveerd. De counselor hoeft geen supermens te zijn, of iemand die zijn eigen shit volledig heeft verwerkt, om een cliënt te kunnen helpen. Of zoals ik wel vaker zeg: omdat ik weet hoe bepaalde psychologische wetten werken, wil dat nog niet zeggen dat ik boven de wetten sta Bevrijding Psychotherapie houdt zich hoofdzakelijk bezig met aanpassing. De cliënt dient vermogens te ontwikkelen en/of te verwerven, waardoor hij zich beter kan aanpassen aan de gegeven omstandigheden. De Zen therapie echter houdt zich bezig met bevrijding. De cliënt dient vermogens te ontwikkelen en/of te verwerven, waardoor hij kan onthechten van de toegeëigende objecten. De afhankelijkheidsrelatie wordt opgeheven met bijvoorbeeld schaduwinhouden of fantasiebeelden. Het verschil tussen beiden benaderingswijzen lijkt op het eerste gezicht misschien niet zo groot. De schijn bedriegt, omdat bij aanpassing er vanuit wordt gegaan dat de gegeven omstandigheden blijven bestaan en dat de persoon alleen maar kan leren hiermee om te gaan. Bij de bevrijding wordt er vanuit gegaan dat zowel de binnen- als de buitenwereld door de persoon zelf worden gecreëerd. Als de persoon leert om zichzelf hiervan los te maken, dan accepteert hij wat is in het hier-en-nu. Een metafoor ter illustratie: ik heb een voorliefde voor woestijnen. Nu is het overdag doorgaans snikheet in een woestijn. De eerlijkheid gebied om te zeggen, dat ik dan ook goed kan klagen over de zengende temperaturen. Ik probeer mij zo goed mogelijk aan te passen aan de eisen die het klimaat stelt. Echter als ik dan de ruïnes van een Romeinse of Egyptische stad tegenkom, kan ik mij bevrijden van de klaaggedachten over de hitte. Uren kan ik dan ronddwalen tussen de stenen en de straten. De cliënt daarom het bang te leren van het bezitten van een open geest, een open hart en achtzaamheid. Pas dan is hij bij machte om opdringende en vasthoudende destructieve beelden, gedachten en emoties los te laten. Het is dan alsof de cliënt zichzelf in een perfecte en eerlijke spiegel bekijkt. Alleen is dat iets wat hij al jaren heeft getracht te voorkomen. Zo kan de cliënt klagen over ene dikke buik, maar toch is het anders als hij de buik (be)ziet zoals die werkelijk is. Ook hier is weer sprake van het verschil tussen praten over en het beleven van. De cliënt zal zichzelf eerst moeten leren bevrijden van de zelfopgelegde beperkingen en belemmeringen, hoe? Door te deconditioneren, of te wel: afleren. De cliënt moet leren de triggers van de beperkingen en de belemmeringen te herkennen en nog voordat ze worden geactiveerd, te stoppen. Meestal lukt dat als de cliënt ontdekt dat de beperkingen en belemmeringen in feite 'schilden' of 'muren' zijn, die hem afsluiten voor invloeden van buitenaf. Het belangrijkste doel van een schild (of een muur) is om de persoon te beschermen om op een of andere wijze te worden gekwetst.