Deelnemerslijst Rome Senatoren

Transcriptie

1

2 Deelnemerslijst Rome Senatoren Johan Diderik Ettje Jannie Jelke Attie Karlijn Hotel Ciampino, Via A. Grandi 2, Ciampino Tel. Vanuit Nederland: Tel Contact in Nederland Via mevr. Broers School: Thuis: Mobiel: Actuele informatie: Romereis.stellingwerfcollege.nl In geval van nood in Italië: Alarmnummer: 113

3 Programma van 7 tot en met 13 mei 2011 Zaterdag 7 mei Senatoren Verzamelen parkeerterrein Domineespad Vertrek naar Rome Lunch stop Stop om de benen te strekken Stop bij een wegrestaurant Stop om de benen te strekken Zondag 8 mei Stop bij een wegrestaurant Aankomst Rome : Stazione Termini Wandeling de naar de Trinita dei Monti bovenaan de Spaanse trappen en daarna genieten op de Piazza di Spagna. Wandelen naar de de Basillica Santa Maria Maggiore. Tips: Loop via de Via Quattro Fontana naar Piazza delle Quattro fontane: Trouw, Kracht, de rivieren de Arno en de Tiber (1588). Piazza Barberini: Triton fontein en op de Via Veneto de fontein met de Bijen, van Bernini. Aan de Via Veneto: Santa Maria della Concezione dei Cappuccini: In de crypte een griezelkabinet. De kapucijners hebben eeuwen lang de botten van vierduizend van hun monniken bewaard en tentoongesteld. Waar je ook kijkt, je ziet overal botjes, schedels en andere resten van de monniken. Lunch Wandeling naar de Terme di Diocleziano. Bezichtigen van de San Maria dei Angeli e Martyri. Tip: museum Nazionale Romano of het Palazzo Massimo alle Terme Vertrek met de trein vanaf Termini naar het hotel Ciampino Inchecken in het hotel Diner Rust

4 Terme di Diocleziano Vanaf de eerste eeuw na Chr. hadden de Romeinen privé baden in hun huizen of villa s en werd er een openbaar zwembad geopend in Rome zelf. Het oude Rome bezat toen 11 openbare thermen, 926 privé thermen en ongeveer 2000 fonteinen. Deze enorme hoeveelheden water werden aangevoerd langs veertien aquaducten. De medekeizer van Diocletianus, keizer Maximianus, de eigenlijke bouwer van diens badhuis, ging geen moeite uit de weg om een enorm thermencomplex te bouwen. De thermen waren in die tijd een uitstekende plek om even van de rust te genieten. Je kon er zelfs zaken doen met andere bezoekers. Ook voor een massage en een schoonheidsbehandeling kon je er terecht. De thermen zijn gebouwd onder het motto: mens sana in corpore sano, een gezonde geest in een gezond lichaam. Santa Maria dei Angeli e Martyri De thermen van Diocletianus zijn voor een deel bewaard gebleven in de vorm van een kerk, de Santa Maria degli Angeli. Zij werd tussen 1563 en 1566 door Michelangelo gebouwd in het tepidarium (warm water bad) en is gewijd aan engelen en christelijke martelaren die, volgens de overlevering, gestorven waren bij de aanleg van de baden. Terme di Diocletiano Er werd in 299 na Chr. begonnen en in 306 na Chr. was het complex voltooid. Aan de gehele bouw van de thermen hebben dwangarbeiders meegewerkt. Zij waren allen christenen. Het werd het grootste thermencomplex in Rome, 370 bij 380 meter groot. Er konden ongeveer 3000 baders tegelijk terecht. Het hoofdgebouw van het badhuis lag in een grote tuin van sportvelden die omgeven was door muren en gebouwen. Er was een groot overdekt zwembad, een koud bad, een toeschouwers tribune, een heet bad, een zweetruimte en een bibliotheek. Het warme bad is tegenwoordig de kerk S. Maria degli Angeli. Santa Maria dei Angeli e Martyri

5 Santa Maria Maggiore Santa Maria Maggiore is de belangrijkste en mogelijk oudste van de circa 80 kerken in Rome die aan de Maagd Maria gewijd zijn. De omgeving is niet de mooiste van de stad, maar het weelderige interieur van de oude basiliek is zelfs voor Italiaanse begrippen uitzonderlijk barok. Volgens de legende werd de kerk gebouwd nadat de Maagd op 4 augustus 356 in een visioen aan paus Liberius verscheen en hem opdroeg om een kerk te bouwen op de plek waar de volgende dag sneeuw zou vallen. Hoewel het hartje zomer was, viel er inderdaad wat sneeuw, wat zowel de bouw van de kerk, als de invoering van een feestdag Onze Vrouwe van Sneeuw (op 5 augustus) tot gevolg had. Binnenkant Santa Maria Maggiore In werkelijkheid werd de kerk waarschijnlijk halverwege de 5 de eeuw gesticht op de ruïne van een Romeins gebouw uit de eerste eeuw, misschien nog ouder. Dit gebouw was waarschijnlijk een tempel gewijd aan Juno Lucina, een moedergodin, die door Romeinse vrouwen aanbeden werd. Het is dan ook geen toeval dat de heidense cultus werd vervangen door een christelijke equivalent: de nieuwe kerk werd gewijd aan de moeder van Christus als Santa Maria ad Praesepe (St.-Maria van de Kribbe). De moederlijke verbondenheid werd nog versterkt door relikwieën van de Heilige Kribbe van Christus, waarvan fragmenten onder het hoge altaar worden bewaard. Obelisken en pilaren houden de wacht voor de noordelijke en zuidelijke ingang van de kerk. Sinds de 5 de eeuw is er veel aan de kerk toegevoegd. Niet in de laatste plaats de enorme hoeveelheid decoraties, maar de oorspronkelijke basiliekvorm is bewaard gebleven, een vorm die waarschijnlijk rechtstreeks werd ontleend aan het Romeinse bouwwerk dat eerder op de plek heeft gestaan. Het eerste dat binnen opvalt, is de fantastische plafondinbouw, naar verluidt verguld met het eerste goud dat uit de Nieuwe Wereld werd gehaald: een geschenk van Ferdinand en Isabella van Spanje aan paus Alexander VI. De kolossale zuilen die het plafond ondersteunen, leiden de blik naar een prachtige serie mozaïeken bestaande uit 36 panelen: werken uit de 5 de eeuw die episodes uit de levens van Mozes, Izaak, Jakob en Abraham afbeelden. Een recentere, maar even indrukwekkende mozaïek (1295) beslaat de apsis achter het hoge altaar, De Kroning van de Maagd door Jacopo Torriti. Een deel van de kerkvloer vult de decoraties aan met kleurige kronkels, voorbeelden van Cosmati ingelegd marmerwerk uit het midden van de 12 de eeuw.

6 Voor de liefhebber de plattegrond van de kerk A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T façade met mozaïeken standbeeld van Philips IV van Spanje monument voor Clemens IX grafgedenkteken voor Nicolaas triomfboog-mozaïek hoogaltaar confessio apsismozaïek baptisterium sacristie Michaëlskapel relikwieënkapel Cappella Sistina, paus Sixtus V grafgedenkteken voor kardinaal Rodriguez grafsteen van Bernini Cappella Paolina, paus Paulus Cappella Sforza altaarstuk : onthoofding van de heilige Catharina graven van Filippo en Eustachio de Levi

7 Piazza di Spagna Het Piazza di Spagna is een van Romes fantastische openluchtsalons, een plein in het centrum van het meest exclusieve winkelgebied van de stad, met de Spaanse Trappen die ieder uur van de dag en nacht als een magneet op de bezoekers werken. De trappen zijn de beroemdste bezienswaardigheid van het piazza. Ze werden gebouwd tussen 1723 en 1726 en vormen niet alleen een van de meest vermaarde schilderachtige decors van Rome (vooral in de lente, als de trappen versierd zijn met potten azalea s), maar ook een forum (markt) dat al eeuwenlang een favoriete ontmoetingsplaats is voor zowel Romeinen als bezoekers. (links van de trappen als je er voor staat), eind 19 de eeuw opgericht door twee Engelse oude vrijsters, en het Antico Caffé Greco in Via dei Condotti, gesticht in 1760 en bezocht door mensen als als Goethe, Casanova, Shelley, Byron, Baudelaire, Wagner en Liszt. Een andere cafébezoeker was waarschijnlijk de Engelse dichter John Keats, die in een huis rechts van de Spaanse Trappen woonde en stierf. Tegenwoordig is het gebouw een museum gewijd aan de dichter en literaire ballingen, onder wie Shelley. Aan de voet van de Spaanse Trappen staat de aardige, kleine Fontana de Ua Barcaccia (1629), letterlijk: de Fontein van de verrotte (of: waardeloze) boot. De naam is afkomstig van het beeld in het midden, een half gezonken boot met traag stromend water over de flanken. De geringe waterstraal en niet zo spectaculaire aanblik zijn het gevolg van de lage druk van het Acqua Vergine aquaduct waar het water uit afkomstig is. De fontein is een gezamenlijk werk van Pietro Bernini en zijn beroemdere zoon, Gian Lorenzo Bernini. Het plein en de trappen hebben hun naam te danken aan het Palazzo di Spagna, in de 17 de eeuw gebouwd als de Spaanse ambassade van de Paus. Vooral de Engelsen waren enorme bewonderaars van het plein dat de wijk bekend kwam te staan als het Engelse Getto.Er zijn twee historische cafés op of vlakbij het plein: Babbington s Tea Rooms

8 Maandag 9 mei Ontbijt Regelen lunch Vertrek naar Pompei Aankomst Pompei Start bezichtiging Pompei Lunch in Pompei Verzamelen bij de ingang van Pompei Vertrek naar Rome Aankomst in hotel Ciampino Diner Rust

9 Pompei Pompei is ongetwijfeld één van de prachtigste historische plaatsen ter wereld. Het is verbazingwekkend hoe alles er bewaard is gebleven. Het begon allemaal op 24 augustus 79 n. C. Toen barstte de vulkaan de Vesuvius uit. Pompei werd volledig bedekt onder een 4 meter dikke as laag. Het dagelijkse leven had door het plotselinge voorval totaal opgehouden. Er zijn mensen gestorven op de drempel van hun huis, maar ook honden die vastlagen aan een ketting of slaven die niet konden ontsnappen. Het brood is in de ovens blijven zitten, geldstukken bleven liggen op de toog (toonbank) van de tavernes, papierrollen bleven in de rekken van de bibliotheek. Op muren in de straten vond men verkiezingspamfletten, liefdeswoorden of spotternijen. Als je door de straten van Pompei loopt, komt de unieke sfeer op je af. Je voelt je een stukje Romein, je bewondert de karrensporen, je bezichtigt de huizen langs de straten, je ziet oude fonteintjes langs de weg en je beeldt je in hoe prachtig dit vroeger allemaal geweest moet zijn. Tips(zie plattegrond) 4. Tempel van Apollo 5 Basillica 6. Forum 17 Huis van de Faun 21 Huis van Apollo 22 Huis van de tragische dichter 24 Bakkerij 28, 31, 62, 65 Necropolis 30 Huis van de mysteriën 36 Huis van Vetti 39 Lupanare 40 Thermen Stabia 43 Groot theater 44 Foyer van de theaters 44 Klein theater 47 Tempel van Isis 50 Huis van Ceius 52 Wasserij van Stephanus 56 Tuin van de vluchtelingen 58 Huis van Octavianus Quartio 59 Huis met Venus in de schelp 60 Amphitheater 61 Groot Palaestra 68 en 67 Thermopolium ( Snackbar)

10 Dinsdag 10 mei Ontbijt Regelen lunch Vertrek naar metrostation Basilica di San Pietro Bezichtigen Basilica di San Pietro en het plein. Wandelen naar Castel San ʹAngelo via de Via Dei Corridori Borgo (Passeto). Santʹ Angelo bezichtigen. Wandelen naar Vaticaans museum. Tip: Loop via de Borgo Santo Spirito en kijk op nr. 2 naar de Vondelingentrommel ingesteld door paus Innocentius III ( ) Bezoeken Vaticaans Museum. Tips:Cortile della Pigna (binnenplaats voor lunch); Cortile Ottagonale: Laocoöngroep en Apollo Belvédere; Galleria degli Arazzi: wandtapijt opstanding Christus; Stanze di Raffaello: De School van Athene, De brand in de Borgio, De bevrijding van Petrus. Sixtijnse Kapel Wandelen naar de Piazza San Pietro. Tip: Wandeling in de oude ambachtenwijk Trastevere en beklimmen van de Gianicolo (één van de zeven heuvels): Via de Via della Lungaretta wandelen naar de Santa Maria in Trastevere; Via de Via della Paglia en Via Garibaldi naar de San Pietro in Montorio; Via de Via Garibaldi wandelen naar de Fontana Paola en doorlopen naar de Porta Pancrazio; Via de Passeggiata del Gianicolo (langs de Mura Aurelie) naar Piazza Giuseppe Garibaldi voor een prachtig uitzicht over Rome; Passeggiata del Gianicolo vervolgen en naar het klooster Santʹ Onofrio en afdalen via de Salita Santʹ Onofrio naar Piazza della Rovere. Vertrek naar het hotel Ciampino Diner Rust

11 De Sint Pieter Misschien is de Sint Pieter niet voor iedereen de beroemdste of mooiste kerk van de hele wereld, maar ze was (met haar lengte van 186 en breedte van 140 meter) tot voor kort in ieder geval wel de grootste. Wie haar bezoekt komt onder de indruk van de perfecte vorm van het voorplein, de reusachtige afmetingen van de voorgevel, het ruime en hoge interieur en de ruimtewerking van de koepel. Enkele bezienswaardigheden: De standbeelden boven op de voorgevel stellen Christus, Johannes de Doper en de 11 apostelen (volgelingen)voor. De apostel die ontbreekt is Sint Petrus. Onderaan de trap naar de ingang van de kerk staan Petrus (met de sleutel) en Paulus (met het zwaard). Het portaal geheel rechts is de heilige deur of de Porta Santa, die alleen in een Heilig jaar geopend is (eens in de 25 jaar). De laatst keer was in De kerk is 185 meter lang, 119 meter hoog en er kunnen mensen in. Een paar meter van de ingang geeft een rode schijf de plaats aan waar Karel de Grote in 800 werd gekroond tot heilige Romeinse keizer. De kerk is gebouwd op de graftombe van Petrus, een van de eerste volgelingen van Jezus en de eerste paus. Petrus werd ergens tussen 64 en 76 gekruisigd tijdens de vervolgingen van keizer Nero. In 1452 stelde paus Nicolaas V voor om een nieuwe basiliek te bouwen. Voor de bouw liet hij 2500 wagens vol steen uit het Colosseum verwijderen en over de Tiber vervoeren. De bouw begon uiteindelijk in 1506 en zou ongeveer 300 jaar in beslag nemen. De nieuwe kerk werd uiteindelijk op 18 november 1626 ingewijd. Rechts van de ingang staat het wereldberoemde kunstwerk van Michelangelo: de Pietá ( ). Het stelt Maria voor die het dode lichaam van Christus op schoot houdt. Michelangelo maakte dit beeldhouwwerk toen hij 23 jaar was!

12 Achter in de kerk kun je het enorme baldakijn of baldacchino (van Bernini) zien dat boven het hoofdaltaar is aangebracht. De bronzen gedraaide zuilen van het baldakijn zijn 29 meter hoog! Ze zijn versierd met olijf-en lauriertakken. Bernini deed er tien jaar over en gebruikte het brons van het dak van het Pantheon. Rechts van het baldacchino staat het standbeeld van Sint Petrus op de Troon uit de 13 e eeuw. Zijn rechtervoet is helemaal glad geworden omdat iedereen zijn voet aait. Dit komt omdat paus Pius in 1857 aan iedereen die had gebiecht en de voet van dit beeld had gekust vergeving van zonden schonk. Piazza San Pietro Oprichten van de obelisk 1586 De kolossale 350 ton zware obelisk in het midden van het plein werd uit Egypte naar Rome gehaald door Caligula in 37 en in het circus van Nero geplaatst. Paus Sixtus V liet de obelisk in 1586 naar het Sint-Pietersplein verplaatsen. 700 matrozen tilden met behulp van katrollen en koorden de obelisk op zijn plaats. Tijdens de hele operatie moest het muisstil zijn omdat de matrozen anders de bevelen en de trompet signalen niet zouden horen. De paus had zelfs gedreigd met de doodstraf als ze ook maar een kik zouden geven! Het plein voor de Sint Pieter werd ontworpen door Bernini ( ). Er is tien jaar aan gewerkt. De enorme zuilengalerijen van het plein vormen twee halve cirkels, symbolen voor uitgestrekte armen die de gelovigen omhelzen. De zuilengalerij zijn vier pilaren dik en bevatten 284 zuilen. Op het plein, tussen de obelisk in het midden en de zuilengang, liggen twee stenen schijven. Op dit punt kun je de 4 rijen zuilen als één rij zien. De standbeelden op de zuilengalerijen stellen 140 heiligen voor. Paus Benedictus XVI Sixtijnse kapel in de Vaticaanse musea

13 De Sixtijnse Kapel, in het Italiaans Capella Sistina, is de pauselijke huiskapel in het Vaticaan. De bouw ervan duurde acht jaar, van 1473 tot 1481, en werd gerealiseerd onder leiding van Giovanni dei Dolci. De Sixtijnse Kapel dankt zijn naam aan Sixtus IV, paus van 1471 tot Het gebouw is voornamelijk in gebruik voor plechtige ceremonieën en als plaats van samenkomst van het conclaaf, een gebeurtenis waarbij de kardinalen bijeenkomen om de paus te kiezen. In 1508 kreeg Michelangelo van Julius II de opdracht tot het beschilderen van de gewelven van de Sixtijnse kapel. Zijn vrienden hadden het hem dringend afgeraden. Het beschilderen van de gewelven was fysiek erg moeilijk en bovendien was Michelangelo geen ervaren frescoschilder (schildering met waterverf op natte kalk). met zijn gezicht naar boven gekleefd, daarbij in voortdurend gevecht met ziektes, financiële tegenslagen, huisvestingsperikelen en ruzie met de paus. De paus zou hem met een stok hebben geslagen en hem gedreigd hebben hem van de steiger af te gooien als hij niet snel opschoot. Toen het resultaat in 1512 kon worden tentoongesteld, waren de toeschouwers sprakeloos van bewondering. Sommige van zijn naakte lichamen zijn zo gedetailleerd weergegeven dat zelfs het kleinste spiertje zichtbaar is. De fresco s op het plafond Michelangelo schilderde in negen beeld- vlakken thema s uit het Oude Testament. De eerste drie laten vanaf het altaar de schepping van de aarde De huid met het gezicht van Michelangelo, detail van het Laatste Oordeel Michelangelo zou zich vier lange, rugbrekende jaren wijden aan de Sixtijnse kapel, staande op een stellage, zien. De middelste drie beelden de schepping van Adam en Eva en hun zondeval uit, de laatste drie vlakken tonen gebeurtenissen uit het leven van Noach. Naar het altaar toe worden de vlakken groter en bevatten minder figuren. Deze vlakken worden afwisselend omlijst door vijf heidense profetessen, de Sibillen, en zeven profeten uit het Oude Testament, elk in een andere houding. Zij voorspellen de geboorte van Christus. In de vier hoekvlakken zien we wonderlijke reddingen van het joodse volk.

14 De Engelenburcht De Engelenburcht is gebouwd als monumentaal graf voor keizer Hadrianus ( ). In de middeleeuwen is er een vesting van gemaakt. In 600 zou paus Gregorius tijdens een pest epidemie de aartsengel Michael op de burcht hebben gezien, die aankondigde (door zijn zwaard in de schede op te bergen) dat de epidemie ten einde liep. Verschillende pausen lieten in de Middeleeuwen de Engelenburcht verbouwen tot een sterke vesting die het Vaticaan moest beschermen tegen invallers. De burcht kreeg een gevangenis waaruit ontsnappen nauwelijks mogelijk was. In latere tijden werd de burcht ook als pauselijke schatkamer gebruikt. Tot en met de 16 e eeuw werden de verdedigingswerken verbeterd en de zalen steeds mooier versierd. Zo liet paus Paulus III ( ) de burcht comfortabeler inrichten voor het geval een van de pausen voor langere tijd in de burcht zou moeten verblijven. Pas na september 1870, toen het Vaticaan de Engelenburcht overdroeg aan het Italiaanse leger, kreeg het voormalige praalgraf een vreedzame functie. In de burcht werd een museum gevestigd waar je in 58 zalen de geschiedenis van de engelenburcht leert kennen. De rijk versierde pauselijke slaapvertrekken, de keizerlijke grafkamer en de langzaam oplopende rondgang naar het graf van Hadrianus kun je bekijken. De Engelenbrug De Engelenburcht wordt met de andere oever van de Tiber verbonden door de Ponte Sant Angelo (de Engelenbrug), vroeger Pons Aelius (vernoemd naar keizer Hadrianus, wiens volledige naam Publius Aelius Hadrianus was), die gelijktijdig met het praalgraf is gebouwd. Ook de brug kreeg zijn huidige naam in de 15 e eeuw. Wanneer je de brug oversteekt, wordt je begeleid door tien schitterend engelen, die er in de 1669 eeuw bij de restauratie van de brug op zijn gezet. De engelen dragen elk een voorwerp dat te maken heeft met de lijdenstijd van Jezus. Ze zijn in 1668 ontworpen door de 70-jarige Gianlorenzo Bernini. Paus Clemens IX echter vond de beelden te mooi om op de brug te plaatsen en hield ze in familiebezit, tot hij in 1729 uiteindelijk toch besloot ze terug te geven. Hij schonk ze aan de kerk S. Andrea delle Fratte waar ze nu nog te zien zijn. Op de brug staan twee kopieën. Aan de zuidkant staan de beelden van de heiligen Petrus en Paulus die dateren uit het jaar 1530.

15 Woensdag 11 mei Ontbijt Regelen lunch Vertrek met de trein naar metrostation Termini Met de metro naar station Victor Emanuel. Wandelen naar Piazza del Campidoglio en genieten van het uitzicht op het Forum Romanum bij het Palazzo Senatorio. Bezoeken van het het Forum Romanum, Colosseum, Arco di Constantino en. Tips:Bezoek Palatijn.: Domus Flavia, Stadion, Domus Augustina en en de tuin van kardinaal Farnese. Ingang even voorbij de Boog van Titus. Uitgang naast de Boog van Constantijn. Bezoek Mamertijnse gevangenis. Bevindt zich aan de rand van het Forum Romanum in de kerk San Giuseppe dei Falegnami. In de Marmentijnse gevangenis hebben, volgens de overlevering, Petrus en Paulus gevangen gezeten. Petrus zou zijn bewakers met het water uit een bron gedoopt hebben dat hij liet ontspringen. Aan het begin van de trap naar beneden is een lichte deuk te zien. Hier zou Petrus zijn hoofd gestoten hebben. In het Tullianum(kerker) vonden ook executies plaats (b.v Vercingetorix; koning van Gallië). Lunch Wandeling naar Forum Boarium aan de Piazza Bocca della Verità. Bekijken van de de Santa Maria in Cosmedin, de Bocca della Verità, Tempel van Portunus en de ronde tempel Hercules Invictus Wandeling langs de Tiber: Theatro Marcelllo, Isola Tiberina en, Ponte Rotto. Tip: Steek bij de Ponte Fabricio rechts bij de stoplichten over en loop de Via dei Portico d Ottavia het Joodse getto in. Links de synagoge. Even verderop rechts de Portico d Ottavia. Blijf de weg volgen en ga rechts de Via delle Reginella naar Piazza Mattei in. Daar staat de beroemde Fontana delle Tartarughe. Loop via de Via dei Funari (touwslagers) naar de Via del theatro di Marcello Diner Rust Vertrek naar het hotel Ciampino

16 Het Colosseum Het Colosseum (Colosseo) is met niets anders in Rome te vergelijken. Wat ooit het toneel van gladiatorengevechten en ander amusement was, is nu het meest majestueuze en indrukwekkende monument uit de Oudheid.Met een lengte van 188 m, een breedte van 155 m en een hoogte van 48,5 m is dit bouwwerk het grootste amfitheater (openluchttheater). Er konden toeschouwers in en had 80 ingangen. In 72 na Chr. werd met de bouw begonnen en in 96 was de constructie klaar. In tegenstelling tot de populaire mythe zijn weinig tot geen christenen in het Colosseum gedood, want er werden voornamelijk gladiatorengevechten en andere spelen gehouden. Tegenwoordig is het doolhof van tunnels en schachten onder het toneel zichtbaar, waarlangs dieren uit verafgelegen hokken, gladiatoren en andere hoofdrolspelers naar het toneel werden gebracht. In het midden van dit amfitheater lag de arena. Het Latijnse woord arena betekent zand. De Romeinen gooide namelijk zand op de zware houten vloer. Zo kon het weer makkelijk verschoond worden als er veel bloed was gevloeid. Naar het schijnt was het door ingenieuze waterkanalen ook mogelijk om het podium onder water te zetten en zeegevechten na te bootsen. De toeschouwers werden gescheiden naar status en geslacht en moesten zich speciaal voor de gelegenheid kleden. De keizer en de Vestaalse Maagden zaten tegenover elkaar in speciale loges op de laagste verdiepingen. Op brede platforms zaten naast hen de senatoren, die geacht werden in witte toga s te verschijnen en eigen stoelen (bisellia) mee te brengen. Boven hen zaten de ridders en aristocraten, dan kwamen de gewone Romeinse burgers (plebejers) en ten slotte zo n 40 meter hoog en 50 meter van het toneel verwijderd de vrouwen, slaven en armen (hoewel naar het schijnt zich maar weinig vrouwen naar de spelen waagden). Sommige groepen hadden aparte plaatsen, met name soldaten, schrijvers en bodes. De plaatsaanwijzer was een functionaris die ervoor zorgde dat iedereen op de voor hem bestemde plaats terechtkwam. Keizers en toeschouwers hadden vaak het lot van een hoofdrolspeler in handen. Een gewonde man kon om genade vragen door een vinger van zijn linkerhand op te steken. Het zwaaien met een zakdoek betekende dan gratie, terwijl de uit Asterix zo bekende naar beneden gestoken duim de dood inhield. Gewonden werden vaak afgemaakt, of de menigte het er nu mee eens was of niet. En degenen die probeerden aan hun lot te ontkomen door zich dood te houden, werden met roodgloeiende ijzers gepord om te zien of ze nog leefden.

17 Tekening Forum Romanum 1 Basilica Aemilia 2 Tempel van Venus en Rome 3 Heiligdom van Venus 4 Curia 5 Comitium 6 Lapis Niger 7 Boog van Septimius Severus 8 Rostra 9. Tempel van Saturnus 10. Basilica Julia 12 Tempel van Castor en Pollux I3 Bron van Juturna 14 Tempel van Julius Caesar 15 Regia 16 Tempel van Vesta 17 Atrium van de VestaaIse maagden 18 Tempel van Antoninus en Faustina 19 Tempel van Romulus 20 Basilica van Maxentius en Constantijn 21 Boog van Titus 22 Boog van Constantijn 23 S.Maria Nova 24 Via Sacra (Heilige Weg) 11. Meer van Curtius

18 1 Basilica Aemilia 2 Tempel van Venus en Rome 3 Heiligdom van Venus 4 Curia 5 Comitium 6 Lapis Niger 7 Boog van Septimius Severus 8 Rostra 9 Tempel van Saturnus 10 Basilica Julia 11 Meer van Curtius 12 Tempel van Castor en Pollux I3 Bron van Juturna 14 Tempel van Julius Caesar 15 Regia 16 Tempel van Vesta 17 Atrium van de VestaaIse Maagden 18 Tempel van Antoninus en Faustina 19 Tempel van Romulus 20 Basilica van Maxentius en Constantijn 21 Boog van Titus 22 Boog van constantijn 23 S.Maria Nova 24 Via Sacra (Heilige Weg)

19 Het Forum Romanum Het Forum Romanum is het hart van Rome. In het begin was het Forum een moerassig en onbewoond dal aan de voet van de Palatijn en de Capitoolheuvel. Stilaan werd dat dal een marktplaats en groeide uit tot het centrum van alle activiteiten van het stadje: men hield er politieke bijeenkomsten, men deed er aan handel, de rechtbank zetelde er en men kwam er om elkaar te ontmoeten en de laatste nieuwtjes te horen. Maar het was ook een plaats voor plechtige begrafenisceremoniën. In het algemeen is het forum rechthoekig van vorm en geplaveid (maar vrij van verkeer). Resten tempel van Castor en Pollux Hoog boven het Forum kun je het Capitolium zien en de twee toppige Capitoolheuvel. Op de ene top staat de machtige tempel van Jupiter, de oppergod. Op de andere top staat de arx of citadel met de tempel van Juno, de godin van het huwelijk en tevens de vrouw van Jupiter. Overal rijzen er monumenten die de luisterrijke geschiedenis van Rome weerspiegelen: triomfbogen, erezuilen, tempels, basilieken en de Curia. Tempels De naam tempel komt van het Latijnse woord templum. Dit betekende oorspronkelijk de aan de hemel afgeperkte ruimte. Het was het deel van het heelal waarin de goden hun persoonlijkheid en wil toonden. Later werd deze benaming ook gebruikt voor het gebouw waarin men de goden vereerden. Een tempel van de oudheid is echter niet te vergelijken met onze kerk: De tempel was de woning van de god zelf en mocht enkel door de priesters betreden worden; de vereringsdienst met het volk speelde zich buiten de tempel af. Op het forum vind je resten van de de Vestatempel (16) met daarachter het huis van de Vestaalse maagden (17). In deze tempel van Vesta brandde het eeuwige vuur, symbool van het hart van Rome, onder toezicht van zes Vestaalse Maagden. Deze vrouwen stamden uit aanzienlijke families en traden in dienst van Vesta op hun 18de. Als ze dertig waren mochten ze weer een normaal leven gaan leiden. Zij mochten geen gemeenschap hebben met mannen (maagden), maar na hun uittreding mocht het wel. Wanneer een Vestaalse maagd haar belofte had gebroken werd ze levend begraven in een onderaards vertrek in een aarden wal. Curia, Comitium en Rostra Op het Forum is de Curia (4), het senaatsgebouw duidelijk te zien. Het is een hoog rechthoekig gebouw met een paar ramen. Het wordt wel eens het huis van de Romeinse Senaat genoemd. Dit de plaats waar zo n 300 senatoren samenkwamen om te vergaderen over het Romeinse bestuur, de economie, problemen in het Romeinse Rijk. Rome werd, zo zegt men wel, bestuurd door de senaat en het volk van Rome.

20 Dat klinkt mooi, maar het is geen realistische voorstelling van zaken. Alle belangrijke beslissingen werden genomen in de Curia, waar de senaat vergaderde. Het volk kwam bij bepaalde gelegenheden in vergadering in de open lucht bijeen op een cirkelvormige ruimte vóór de Curia,: Comitium ( 5). Daar kon het volk beslissen over oorlog en vrede. Aan de rand van het Comitium bevond zich de Rostra (8), een podium waarvandaan sprekers het verzamelde volk konden toespreken. In de buurt van het Comitium stond volgens de ovérlevering een vijgenboom (Ficus Ruminalis). De boom was gewijd, omdat in zijn wortels het mandje met Romulus en Remus was blijven steken, toen ze in de Tiber waren gegooid. Hier zou de wolvin hen hebben gevonden en gevoed. Basilica De eerste grote christelijke kerkgebouwen zijn naar het model van die basilieken gebouwd. Mijlpalen In deze palen werden de namen van de dichts bijzijnde steden en de afstand gegraveerd. Ook kon je er op lezen onder wiens bewind de paal werd geplaatst. De beroemdste en mooiste mijlpaal uit de Romeinse geschiedenis was de Miliarium Aureum - De Gouden Mijlpaal. Hij stond in het midden van het Forum Romanum en was omhuld met goud. Op deze paal stonden de namen van de belangrijkste steden en hoeveel mijl ze van Rome verwijderd waren. Met deze paal werd de centrale ligging van Rome in het Romeinse Rijk benadrukt. De paal zelf heeft de tand destijds niet doorstaan alleen het voetstuk bleef bewaard. Reconstructie met Gouden Mijlpaal Reconstructie basilica Maxentius en Constantijn Elke basilica had hetzelfde grondpatroon: een brede, langwerpige ruimte werd door zuilen verdeeld in een middenschip en twee (of vier) zijschepen. Het middenschip was hoger dan de zijschepen en ontving licht door hoge vensters. De basilica was een multifunctioneel gebouw dat diende als een ontmoetingsplaats; er werd handel gedreven en recht gesproken. Lapis Niger (Zwarte Steen) Dit is een vierkant bestaande uit platen van zwart marmer. Men zegt dat het een steen voor het graf van Romulus kan zijn. Triomfbogen Triomfbogen werden opgericht ter ere van een keizerlijke overwinning of een andere prestatie. Omdat ze meestal over een weg werden gebouwd waren één of meerdere doorgangen absoluut noodzakelijk. Twee van de bekendste bogen uit de oudheid staan allebei op het Forum Romanum:

21 Aan het einde van het Forum bevindt zich de triomfboog van Titus (21). Deze is opgericht om de bezetting van Jeruzalem door toenmalig keizer Titus te eren. Hij is de oudste en best bewaarde boog in Rome met één doorgang. De andere befaamde triomfboog is van Septimius Severus (7). Hij is gebouwd in 203 en heeft drie doorgangen. Santa Maria in Cosmedin gehele inrichting is kostbaar. De bijnaam 'in Cosmedin' heeft daarom betrekking op het Griekse woord 'kósmos' dat versiering betekent. De Santa Maria in Cosmedin is zo bijzonder omdat, in het portiek in de linkermuur de Bocca della Verità (de mond van de waarheid) is geplaatst. Het is een groot antiek putdeksel, waarschijnlijk nog van voor de 4de eeuw voor Chr. Het putdeksel heeft de vorm van een gezicht en stelt de god Oceanus voor. Het deksel is waarschijnlijk van een put waarin vroeger het bloed werd opgevangen van runderen die aan Hercules werden geofferd. De Bocca della Verità weegt dertienhonderd kilogram. Oorspronkelijk stond de Bocca della Verità tegen de kerkgevel. In 1632 kreeg het zijn huidige plaats. De Bocca della Verità De Santa Maria in Cosmedin is een kerk uit de 12 e eeuw. Deze is gebouwd op de plaats waar ooit het Hercules- altaar stond. In de 6e eeuw is deze sobere, mooie kerk gebouwd. In de 12e eeuw zijn de sierlijke Romaanse klokkentoren en de zuilengang er bij gebouwd. In de 19e eeuw is een barok gevel verwijderd en is de kerk in oorspronkelijke eenvoud hersteld.de Santa Maria in Cosmedin is ook van binnen prachtig. Zij bezit een prachtig vloermozaïek; verder een met fresco's versierd koor en een gebeeldhouwd baldakijn boven het hoofdaltaar. De Het is een grote toeristische attractie. In de middeleeuwen ging het verhaal dat het deksel leugenaars ontmaskerde. Als men een eed moest afleggen, moest men zijn/haar hand in de opengesperde mond steken, als men loog sloeg de steen genadeloos toe en beet de hand af. Wie durft?

22 Forum Boarium Het Forum Boarium is een oud marktplein in Rome. Het is het oudste forum van Rome en ligt op het kruispunt van enkele belangrijke wegen uit de oudheid. Het Forum Boarium betekend letterlijk vertaald rundermarkt en dit was de plaats waar in het oude Rome de veemarkt werd gehouden. Nadat hier oorspronkelijk een doorwaadbare plaats in de Tiber was geweest werden hier de eerste bruggen van Rome gebouwd. Een oude en belangrijke haven van de stad, de Portus Tibertinus, lag ook aan het forum. Hier werd zout verhandeld dat over de Via Salaria naar andere delen van Italië werd vervoerd. Hierdoor groeide de marktplaats uit tot een dichtbevolkt gebied met een grote economische betekenis. De openbare ruimte van het marktplein werd afgebakend met grensstenen om te voorkomen dat deze langzaam volgebouwd zou worden. Naast woonhuizen stonden er portico's (zuilengallerijen) en gebouwen voor goederenopslag. Forum Boarium en het Tibereilandum Op het forum werden tempels opgerichtvoor bijvoorbeeld Hercules Invictus, Portunus. De Tempel van Portunus is opgericht ter ere van Portunus, de Romeinse god van de havens. Vanaf deze plaats kon Portunus waken over de schepen met handelswaar die vanuit Ostia aan kwamen varen. De Tempel van Portunus werd gebouwd rond 100 v. Chr. Tempel van Portunus De ronde tempel Hercules Invictus wordt onterecht de Tempel van Vesta genoemd, vanwege de gelijkenis met de Ronde tempel op het Forum Romanum. Dankzij een inscriptie is het bouwwerk echter geïdentificeerd als de Tempel van Hercules Victor, ook bekend als Olivarius, de patroonheilige van het gilde van olearii (oliehandelaars).de tempel staat op het oude Forum Boarium, de rundermarkt, omdat Hercules daar volgens de overlevering niet ver vandaan de reus Cacus had verslagen nadat deze zijn runderen had gestolen. De tempel werd eind 2de eeuw v.c. gebouwd door een koopman die zijn rijkdom mogelijk te danken had aan de oliehandel. Dit is de oudst bewaard gebleven tempel in Rome, die bijna volledig van marmer is gemaakt. Het gebouw kreeg een cirkelvormige vorm en staat op een rond podium met treden en een collonade van twintig Corinthische zuilen (waarvan er één ontbreekt). Op het Forum Boarium werden de oudst bekende gladiatorengevechten gehouden. In 264 v. Chr. liet Decimus Junius Brutus Scaeva hier lijkspelen ter ere van zijn overleden vader opvoeren waarbij drie paar slaven als gladiator moesten optreden.

23 Isola Tiberina Volgens een legende is het Tibereiland ontstaan nadat de laatste koning van Rome, Tarquinius Superbus in 510 v. Chr., werd verdreven. De boze Romeinen verzamelden het graan van de velden van de Etruskische koning, de Campus Martius, en gooiden dit in de Tiber, dit spoelde niet weg maar bleef liggen en vormde zo de fundering van het eiland. Een andere versie van het verhaal vertelt dat het lijk van de koning zelf in de Rivier werd gegooid waarna er slib en klei zich aan hem vastzette en zodoende het eiland ontstond. Wegens deze duistere achtergrond werd het eiland beschouwd als een slechte plaats. Tot de tempel van Asclepius werd gebouwd kwam er bijna niemand en alleen de grootste criminelen werden erheen verbannen. een tempel voor Asclepius, de Griekse god van de geneeskunde, te bouwen. Een afvaardiging werd er op uit gestuurd om een beeld van de god te bemachtigen. Bij hun terugkomst in Rome zag men een slang (het symbool van Asclepius) uit hun schip ontsnappen en naar het Tibereiland zwemmen. Dit werd gezien als een keuze van Asclepius zelf voor de locatie van de tempel en deze werd daar dan ook gebouwd. Ter herinnering aan de legende werd het eiland zo gemodelleerd dat het op een schip leek. De noordwestelijke en zuidoostelijke oevers werden bekleed met travertijn en kregen het uiterlijk van een boeg en achtersteven. Langs het water werden muren gebouwd en een obelisk in het midden van het eiland symboliseerde de scheepsmast. Rond 293 v. Chr. heerste de pest in Rome. De senaat liet de Sibyllijnse boeken raadplegen en kreeg daaruit het advies om

24 Palatijn Volgens de legende is Rome op 21 april 753 v. Chr. op de Palatijn gesticht door Romulus. Uit archeologisch onderzoek blijkt dat er daadwerkelijk al bewoning was op de Germalus (de westelijke top van de Palatijn). Hier werd ook tot in de keizertijd de locatie aangewezen van de Hut van Romulus. Ook de Lupercal, de grot waar Romulus en Remus door de wolvin zouden zijn gevoed, bevond zich aan de voet van de Palatijn. Over de bebouwing uit de Koningstijd en de Republiek is maar weinig bekend. In 44 v. Chr. besloot Octavianus, de latere keizer Augustus, zich op de Palatijn te vestigen. Ook stichtte hij de Tempel van Apollo, die in 28 v. Chr. werd ingewijd. Sindsdien is de Palatijn de paleisheuvel. Het huis van Augustus was nog vrij bescheiden; zijn opvolger Tiberius bouwde het eerste echte paleis. Vervolgens breidde Caligula dit uit tot de rand boven het Forum Romanum. Van een uit twee verdiepingen bestaande uitbreiding uit de tijd van Nero liggen resten aan de noordwestkant van de Palatijn onder de Farnesische tuinen. Het grootste paleis op de Palatijn, waarvan de resten nu nog de heuvel domineren, werd onder keizer Domitianus aangelegd. Het was klaar in 92. Het stond in de oudheid bekend als Domus Augustana en bestond uit twee delen. Achter deze Binnenhof van de Domus Augustana gebouwen lag een door zuilen omgeven binnenhof, die Sicilië werd genoemd. Het had een vijver waarin zich een achthoekig eiland bevond (nu nog te zien). Daar weer achter bevond zich een eetzaal, die bekendstond als de Coenatio Iovis (Eetkamer van Jupiter), en ten slotte een bibliotheek, die bestond uit een Grieks en een Latijns gedeelte. De Domus Augustana, het privé-paleis, is minder goed bekend. Het had meerdere verdiepingen en nog altijd is de lager gelegen binnenhof goed te zien, waar zich een vijver bevond met fonteinen. Naast de Domus Augustana, aan de oostkant, ligt de zogenaamde Hippodroom van Domitianus, een ruimte in de vorm van een stadion van 160 x 50 m. Dit was geen paardenrenbaan, zoals de naam doet vermoeden, maar een siertuin in de vorm van een stadion, waarvoor de Romeinen ook de naam hippodromus gebruikten. Farnesische Tuinen op de Palatijn

25 Het Joodse Getto Achter het theater van Marcellus bevindt zich ter hoogte van het Tiber eiland het Romeinse getto waarin joden vanaf 26 juli 1555 op last van Paulus IV (die toen amper twee maanden paus was) om godsdienstige redenen werden afgezonderd en opgesloten. In 1559 liet hij de talmoed (de joodse gezaghebbende boeken buiten de Heilige Schrift) verbranden. Alle joodse mannen moesten een gele punthoed dragen, en de vrouwen een gele sjaal. Voorheen hadden ze zelfs helemaal in het geel moeten lopen. Joden mochten uitsluitend handelen in tweedehands kleding, wol, linnen, huiden en oud ijzer, zodat de Romeinse voddenrapers allemaal jood waren. Joden waren al in de oudheid naar Rome gehaald als slaven, hoewel ze waardering genoten voor hun kennis van de geneeskunde en hun bedrevenheid in financiële zaken. Verschillende lijfartsen van pausen waren van joodse afkomst. Het was paus Adrianus VI ( ) die joodse geneesheren vrijstelde van de gele kleding en hun toestond om zwart te dragen. afkopen door zich te bekeren tot het katholicisme. In dit laatste geval kreeg men bovendien nog een geldelijke beloning. In 1798, tijdens de kortstondige Romeinse republiek ( ), toen Napoleon paus Pius VI had ontvoerd, werden de poorten van het getto onder het zingen van de Marseillaise (Franse volkslied) door de Romeinen afgebroken. De muren werden pas neergehaald in De Via del Progresso, de Vooruitgangstraat, brengt het openstellen van het getto in herinnering. Voor de joden was het na al die eeuwen inderdaad een hele vooruitgang. Ook nu nog is het getto gedeeltelijk de jodenbuurt. De grote synagoge dateert uit De oorspronkelijke synagoge, die zich aan de overzijde van de Tiber bevond, brandde in 1268 af. De Piazza delle Cinque Scole ontleent haar naam aan het feit dat er in de tijd van het afgesloten getto vijf synagogen onder één dak gevestigd waren. De Porticus van Octavia De Porticus van Octavia was een herbouw van de Porticus van Metellus gebouwd in 146 v. Chr. door Quintus Caecilius Metellus, die dat jaar Macedonië had veroverd. Net als andere zegevierende generaals uit deze tijd, liet hij ter ere van zijn triomftocht een groot publiek bouwwerk neerzetten op het Marsveld, in de buurt van het Circus Flaminius.Hij was een groot plein, omringd door galerijen met meer dan driehonderd zuilen. Hij deed dienst als bibliotheek maar werd ook gebruikt voor officiële feestelijkheden en als wandelplaats. Alleen de toegangspoort is bewaard gebleven Het getto was een soort stad in de stad, een kleine ommuurde wijk die slechts via twee poorten toegankelijk was. De joden moesten zelf opdraaien voor de kosten van de muur en de bewaking van de poorten. Weliswaar mochten de joden er vrij in en uit, maar 's avonds gingen de poorten dicht tot de volgende ochtend. Wie zich na het sluitingsuur buiten het getto waagde riskeerde de doodstraf, maar kon die Keizer augustus r Augustus liet de Porticus tussen 27 en 25 v. Chr. herbouwen en wijdde hem daarna aan zijn zuster Octavia.

26 Fontana delle Tartarughe (De schildpadfontein) Hertog Mattei was verliefd. Verliefd op een alleraardigst meisje, dat mogen we wel zeggen. Maar hij was ook een klaploper eerste klas, kwam altijd geld te kort, en als hij eens geld had dan verspeelde hij het weer met een gokspelletje. De vader van zijn vriendinnetje was er dan ook helemaal niet blij mee dat Mattei hem de hand van zijn dochter kwam vragen. In een ultieme poging om de dochter voor zich te winnen, nodigde Mattei zijn schoonvader bij hem thuis uit voor een dineetje. Deze laatste was echter onvermurwbaar: "Jij bakt er helemaal niks van in dit leven, Mattei!" Mattei antwoordde: "Komt U morgenochtend maar eens terug, dan zal ik U eens laten zien wat ik in één nacht voor elkaar kan krijgen!" De schoonvader komt de volgende ochtend terug in het Palazzo Mattei, samen met zijn dochter. Ze zijn net binnen als Mattei het raam opendoet en zegt: "Mijnheer, kijkt U eens aan waartoe ik in staat ben! Dit heb ik in één nacht hier neergezet." Zonder al te hoge verwachtingen kijkt de schoonvader uit over het pleintje, en ziet daar een werkelijk prachtig klein fonteintje staan. Hij is zó aangenaam verrast dat hij meteen zijn dochter als bruid aanbiedt. Mattei op zijn beurt vindt dit zo geweldig dat hij belooft het raam dicht te metselen zodat niemand ooit meer door het raam kan kijken. Het spreekt voor zich dat Mattei en zijn bruid nog lang en gelukkig zouden leven. Tegenwoordig is het fonteintje, de "Fontana delle Tartarughe", nog steeds te zien op de Piazza Mattei, zo'n tweehonderd meter ten oosten van de Via Arenula. Ook het dichtgemetselde raam in het Palazzo Mattei, op de tweede verdieping tussen de nummers 17 en 18, getuigt van het bovenstaande verhaal.,

27 Donderdag 12 mei Ontbijt Bagage in de touringcar en handbagage meenemen Regelen lunch Vertrek naar metrostation Circus Maximus Bekijken plaats Circus Maximus. Tip: Neem de metro naar Piramide en bezoek Cimiterio Acattolico. Tot het einde van de 18de eeuw mochten nietkatholieken niet op een katholieke begraafplaats en ook niet in een katholieke kerk worden begraven. De doden moesten s nachts onder bewaking van de Romeinse politie bij het licht van fakkels ter aarde worden besteld. De paus had dit gebied, dat buiten de Porta San Paolo vlak tegen de Aureliaanse muur lag, ter beschikking gesteld als begraafplaats voor niet-katholieken. In 1748 stond deze plek voor het eerst op de kaart van Rome met de aanduiding "plaats waar men protestanten begraaft". Bekende personen die er begraven liggen: de Britse dichters John Keats en Percy Shelley en de zoon van Goethe. Wandelen naar de Thermen di Caracalla en bezichtigen van de Thermen. Met openbaar vervoer naar Catacomben di San Callisto (bus 118 of 218 vanaf Piramide) Na de rondleiding lunch in het park Met openbaar vervoer naar kathedraal San Giovanni in Laterano en vervolgens naar de Basilica San Clemente. Tips: Bekijk op Piazza San Giovanni de hoogste en oudste obelisk van Rome, het Babtisterium van Constantijn en het aquaduct van Claudius. Bezoek zeker de Scala Santa (aan de overkant van de Sint Jan) met de heilige trap die Jezus moest beklimmen om het huis van Potius Pilatus binnen te gaan (gesloten tussen 12 en 15.30). Neem de metro bij de Porta San Giovanni naar Piazza Barberini. Bekijk de Trevi fontein en drink het Aqua Virgo.

28 Tips: Loop via de Via dei Crociferi en de Via Dei Sabini naar Piazza Collona. Bekijk de zuil van Marcus Aurelius. De zuil is een antieke triomfzuil op het Marsveld in Rome, gebouwd aan het einde van de 2e eeuw. Op de zuil staat in spiraalvorm de oorlog afgebeeld van de keizer tegen de Germaanse stammen. In de Romeinse tijd waren deze afbeeldingen in kleur beschilderd, de afbeeldingen van de keizer waren waarschijnlijk verguld. Loop door naar Piazza di Monecitorio en bekijk de obelisk die oorspronkelijk door Augustus is gebruikt als naald voor zijn zonnewijzer op het Marsveld om de Pax Romana te eren. Loop naar Piazza di Pietra langs de borsa (Romeinse beurs) naar het Partheon. Bezichtigen Pantheon en vervolgens de gotische kerk Santa Maria Sopra Minerva. Wandeling naar Piazza Navona of Spaanse trappen Tip: 3 D Plafond in de Sant`Ignazio (Piazza di Sant'Ignazio, 1) De kerk heeft geen koepel, maar het plafond is zo geschilderd dat het net lijkt of er een koepel in zit. Door een ronde tegel in de vloer geeft Andrea Pozzo aan waar je moet gaan staan om de schijnarchitectuur het beste te zien. Tip: Santissimo Nome di Gesù. De kerk is eind 16e eeuw in opdracht van kardinaal Alessandro Farnese gebouwd door Vignola en Della Porta die in 1568 begonnen. Van Farnese werd gezegd dat hij de drie schoonste zaken in Rome bezat: het Palazzo Farnese, zijn dochter en de Gesù. De Gesù is sinds haar inwijding in 1584 de belangrijkste kerk van de Orde der Jezuïeten. De Gesù werd het model voor kerken gebouwd tijdens de contrareformatie en de barok. Op de hoek van deze kerk waait het vrijwel altijd. De legende wil dat de duivel en de wind waren eens op stap en toen ze bij de kerk aankwamen, ging de duivel naar binnen om een debat aan te gaan met de Jezuïeten. De wind zou op hem wachten en hij wacht tot op de dag van vandaag nog steeds op de duivel Diner in de stad en aansluitend opera Vertrek naar het Colosseum Tip: Loop naar Piazza Venezia, ga rechts de Via dei Fori Imperiali in. Links: Forum van Trajanus, Markt van Trajanus, Forum van Augustus en Forum van Vespasianus, rechts Forum van Ceasar Vertrek naar Oosterwolde

29 Circus Maximus Tegenwoordig zie je er zo goed als niets meer van, maar op het kale grasveld tussen de Palatijn en de Aventijn lag in de klassieke tijd de oudste en grootste renbaan van Rome. De paardenrennen waren enorm populair. Al in 329 vóór Chr. is de constructie van de zgn. carceres voltooid. Letterlijk betekent dit woord kerkers (of gevangenis), maar hier worden de stallen voor de paarden bedoeld, die tevens werden gebruikt als startplaats voor de eigenlijke races. Na de carceres werd de rest van de circus geconstrueerd, met name de tribunes. Deze tribunes hebben volgens berekeningen plaats kunnen bieden aan meer dan mensen. Aan de buitenkant bestond de onderste verdieping uit winkeltjes en kroegen en de verdiepingen daarboven uit mooi versierde bogen en zuiltjes. De circus werd gebruikt voor paardenrennen. Het parcours waarover gereden werd (een U-vorm) was ongeveer 600 meter lang en vrij smal. Het midden van de baan werd gevormd door de spina (ruggegraat). Aan het uiteinde van de spina stonden de metae (keerpunten) en zeven ova (eieren) en dolfijnen. Na elke ronde werd er een ei en een dolfijn weggehaald. Ter decoratie stonden er twee obelisken op de spina. In 1587 zijn beide obelisken verplaatst naar respectievelijk de Piazza del Popolo en de Piazza San Giovanni in Laterano. Circus Maximus werd maar liefst 240 dagen per jaar gebruikt. Tijdens de regeringsperiode van keizer Augustus waren er dagelijks 12 wedstrijden en Caligula hield er 34 per dag. Als er een race was kwamen alle inwoners van Rome en alle bezoekers van de stad naar de circus. De paardenmenners, jockeys, hoefden niet eens van hoge afkomst te zijn om snel beroemd en rijk te worden. In ongeveer zeven jaar hadden sommige een onmetelijk fortuin vergaard: ze moesten natuurlijk wel goed betaald worden, niet alleen vanwege hun lichamelijke inspanning, maar ook omdat de wedstrijden heel gevaarlijk waren. Veel jockeys vonden de dood als ze bijvoorbeeld van de wagen werden geslingerd en daarna terechtkwamen onder de wielen van de volgende jockey. Gruwelijk voor het slachtoffer, maar plezier voor het publiek. Misschien wel de bekendste jockey was Diocles, die in 150 na Chr. ermee stopte, nadat hij maar liefst 3000 tweespanwedstrijden en 1450 vierspanwedstrijden had gewonnen. Hiermee had hij in zes jaar tijd 35 miljoen sestertiën gewonnen (ongeveer zes miljoen euro), genoeg om de rest van zijn leven niet meer te hoeven werken.

30 Thermen van Caracalla In de kelderverdieping werkten een paar duizenden arbeiders en deze plaats was verboden voor het publiek. Het bestond namelijk uit vier ondergrondse gangen. Aantal bezoekers Deze thermen werden in 212 na Christus door Septimius Severus en Caracalla gebouwd aan de Via Nova. De thermen, waarvan door iedereen als symbool van keizerlijke vrijgevigheid gratis gebruik gemaakt kon worden, waren tot in de zesde eeuw in bedrijf. Voor de aanleg ervan moest er ruim een half miljoen kubieke meter grond worden weggehaald. Er ontstond een terras met drie niveaus, met een verschil van 14 meter tussen het hoogste en het laagste niveau. Onderzoekers hebben berekend hoeveel mensen de thermen bezochten. De duur van het verblijf in de acht hoofdvertrekken werd bepaald door de hitte in de sauna, waar men niet langer dan een kwartier kon blijven, waarna moest worden doorgeschoven. Een compleet "parcours" duurde dus twee uur. Het aantal bezoekers per zaal werd bepaald door de capaciteit van de zeven badkuipen in het warm bad. In elke kuip pasten gemakkelijk 30 mensen, dus in de hele zaal zonder moeite 200 mensen en in het hele badhuis achtmaal zoveel: 1600 mensen. Onder het centrale gebouw en de tuin liep een netwerk van galerijen en gangetjes. Het complex van Caracalla beslaat ruim 10 hectare en meet 337 bij 328 meter. Het centrale badhuis is 220 meter breed en 114 meter diep. In de omliggende gebouwen waren zalen voor lezingen, bibliotheken, restaurants, winkels, en een soort bij de thermen behorend hotel. De rest van het terrein van de thermen maakte deel uit van een grote aangelegde tuin. Honderden bedienden en technici moesten zorgen voor een vlekkeloos verloop van de exploitatie van het badbedrijf. De warmwaterbassins moesten verhit worden en afhankelijk van het seizoen moest ook de verwarming van vloeren en wanden op gang gebracht worden. De melding uit een oude bron bevestigt dat de thermen van Caracalla een capaciteit van 1600 bezoekers hadden. Maar dan niet per dag, maar per "schift" van twee uur. Per dag waren er vier tot vijf ploegen. Voeg daarbij de mensen die van de andere faciliteiten gebruik maakten en je komt op een dagelijks bezoekersaantal van tot mensen (aantal inwoners Oosterwolde: 9875).

31 Vanwege de enorme geluidsoverlast werden de thermen van Caracalla buiten de stadsmuren gebouwd. De indrukwekkende muren van de meeste ruimten staan nog overeind en de mozaïekvloeren zijn goed bewaard. De Catacomben Catacomben zijn oudchristelijke, ondergrondse begraafplaatsen. Niet alleen christenen legden ondergrondse kerkhoven aan. Ook de Etrusken, Joden en Romeinen hadden hypogea (Grieks: hypogeia, "onderaardse ruimten") gehad. De catacomben van Sint- Callixtus, rechts aan de Via Appia,voorbij het kerkje "Quo Vadis" behoren tot de grootste en indrukwekkendste catacomben van heel Rome. Zij ontstonden in het midden van de tweede eeuw en vormen een uitgestrekte begraafplaats van bijna 15 hectaren, in een netwerk van gangen bij benadering 20 km. lang. Op sommige plaatsen hebben deze catacomben 4 verdiepingen en een diepte van meer dan 20 meter. Tientallen martelaren, 16 pausen en zeer veel christenen vonden hier een graf. De catacomben werden genoemd naar de diaken Callixtus die in het begin van de derde eeuw door paus Zephyrinus aangesteld werd als beheerder van dit ondergronds kerkhof. Zo zijn de catacomben van Sint-Callixtus de eerste officiële begraafplaats van de kerk in Rome. Het ondergronds kerkhof bevat verschillende gebieden. De cryptes van Lucina, van de pausen en van de heilige Cecilia zijn de oudste (tweede eeuw). Men schat de lengte van de gangen in de catacomben van Rome totaal op tussen 1200 km.

32 San Giovanni in Laterano Niet de St.-Pieter, maar de San Giovanni in Laterano is de kathedraal van Rome; de St.-Pieter ligt in het Vaticaan, een aparte soevereine staat. Zelfs zonder deze status is de belangrijke kerk beslist een bezoek waard vanwege de immense façade en schoonheid van interieur, klooster en doopkapel. San Giovanni in Laterano is van antieke oorsprong. Op het terrein stond een Romeins paleis waar Constantinus, de eerste christelijke keizer, in 313 paus Miltiades ontmoette. Constantinus stichtte hier de eerste officieel erkende kerk (waar eerst de barakken van zijn persoonlijke bewakers stonden). Van het begin af aan stond de cathedra (troon) van de bisschop van Rome in deze kerk. Het gebouw bleef eeuwenlang belangrijk zo werden hier tot de 19 de eeuw pausen gekroond. In de loop der tijd werd de oorspronkelijke kerk verwoest door de Vandalen en daaropvolgende kerken op de plek, werden herhaaldelijk vervangen of hersteld na branden en aardbevingen. In de zuilengang aan de voet van de façade (uit 1735), staat een oud standbeeld van Constantinus en rechts hiervan bevinden zich de bronzen deuren van de hoofdingang, die zijn overgebracht uit de Curia (of Senaat) in het Romeinse Forum (50-55). Het sobere interieur ( ) van de kerk is grotendeels het werk van de barokarchitect Borromini, die terecht de oudere goudkleurige plafondversiering van het schip in stand hield. Afgezien van het plafond is er relatief weinig grote kunst in het interieur te ontdekken, maar het pauselijk altaar en de baldakijn (begonnen in 1367) zijn de moeite waard. Hier kon tot voor kort alleen een paus de mis opdragen. Er wordt beweerd dat het altaar de schedels van de heiligen Petrus en Paulus bevat, alsook een stuk van een houten tafel die Petrus schijnt te hebben gebruikt. De glorie van San Giovanni is het klooster ( ), dat links (noordelijk) van de kerk kan worden betreden. Het is een rustige plek met tientallen vormgegeven zuilen, velen versierd met uitgelezen Cosmati-werk (ingelegd gekleurd marmer en steen). Buiten bij de achterkant de kerk uit en dan linksaf bevindt zich de San Giovanni in Fonte van Constantinus, of doopkapel van St.-Jan, een gebouw met een achthoekig ontwerp dat eeuwenlang model stond voor doopkapellen in heel Italië. Sommige delen van het gebouw werden door de jaren heen gewijzigd, maar belangrijke oudere gedeeltes zijn bewaard gebleven, met name het mozaïek uit de 5 de eeuw in de noordelijke apsis en de kapel van St.Jan ( ), nog altijd met de oorspronkelijke deuren.

33 A B C D E F G H I K L M hoofdfaçade façade voor het transept fresco: Madonna met kind grafgedenkteken voor kardinaal Acquaviva Torlonia-kapel derde kapel rechts, o.a. met grafgedenktekens grafgedenkteken voor kardinaal Casati grafgedenkteken voor kardinaal de Chaves frescofragment: Bonifatius VIII kondigt het eerste jubeljaar af Corsini-kapel grafgedenkteken voor kardinaal Casanate kruiskapel komen uit de Curia op het Forum Romanum. N tabernakel en pauselijk altaar (waarin veel relikwieën, o.a. de hoofden van Petrus en Paulus) O grafgedenkteken voor paus Martinus V P apsismozaïek Q Capella Colonna R gang S oude sacristie T kloostergang u omgang In de voorhal links een beeld van keizer Constantijn; de bronzen deuren

34 De San Clemente, een middeleeuwse basilica De basilica bleef in de hele late oudheid en de middeleeuwen de meest gebruikte vorm voor de kerkenbouw. In de twaalfde eeuw werd aan basilica's vaak een porticus (zuilengalerij), een Campanile (kerktoren met klokken) en een klooster toegevoegd. In die tijd werden mozaïeken en muurschilderingen opnieuw populair, nadat deze traditie meer dan twee eeuwen was verwaarloosd. Een mooi voorbeeld van zo'n middeleeuwse basilica is - naast onder andere de Santa Maria in Trastevere en de Santa Maria in Cosmedin - de San Clemente. Zij is bovendien een kerk vol verrassingen. In de 19e eeuw ontdekten paters bij opgravingen onder de kerk namelijk resten van een onderkerk uit de vierde eeuwen daaronder lagen nog eens resten van Romeinse woningen uit de eerste eeuw: een huizenblok (insuia) en het huis van de Heilige Clemens, die aan het einde van de eerste eeuw bisschop (en paus) van Rome was. Toen ze later, na de aanleg van een afwateringsysteem, nog dieper konden graven, vonden ze bovendien nog fundamenten van huizen die in 64 door de grote brand onder keizer Nero waren verwoest. De legende van de Heilige Clemens Volgens een legende werd Clemens op het einde van de eerste eeuw door de Romeinen naar de Krim verbannen, waar hij in de mijnen moest werken. Toen hij ook daar mensen tot het christendom bleef bekeren, werd hij door de Romeinen met een anker aan zijn lichaam in de zee van Azov geworpen. Daar bouwden engelen op de zeebodem een grafkamer voor hem. Elk jaar kwam deze bij zeer laag tij boven water en pelgrims bezochten jaarlijks de plaats van het wonder. Op een keer werd er in de opwinding van de terugtocht een baby vergeten. Door het wassende water kon men echter niet meer terugkeren om de baby te redden. Toen de pelgrims het jaar daarop terugkwamen, vonden ze daar de baby ongedeerd bij het graf spelen! In de negende eeuw zou het lichaam van Clemens met anker en al zijn teruggevonden en vanuit de Krim in de kerk zijn geplaatst. De vloer en de mozaïeken In de (boven)kerk trekken de vloer en het grote mozaïek meteen de aandacht. De vloer is ingelegd met stukjes marmer van oude monumenten, zogenaamd opus sectile. Het is een Cosmatenvloer, genoemd naar de familie die in het leggen daarvan zeer bedreven was. Met opus sectile werden niet alleen vloeren versierd, maar ook muren, altaren, zuilen en de cathedra (bisschopszetel). Romeinse huizen Onder de grond bevindt zich ook een deel van een Romeins huis.

35 Pantheon Van tempel tot kerk Het huidige Pantheon werd tussen 118 en 125 gebouwd door keizer Hadrianus. Het verving grotendeels twee oudere tempels op dezelfde plaats. De eerste ervan was zo n 150 jaar eerder tussen 27 en 25 v.c. gebouwd door Marcus Agrippa, schoonzoon van keizer Augustus. Dit bouwwerk werd beschadigd door een enorme brand in Rome in het jaar 80. door de keizers Severus en Caracalla in 202. Ze waren onbescheiden in hun bewering, maar ook oneerlijk, want het ziet ernaar uit dat de restoraties nooit plaatshadden. Een tweede tempel, gebouwd door keizer Domitianus, onderging een soortgelijk lot toen het in 110 getroffen werd door de bliksem. In het licht van deze geschiedenis is de opdracht die in grote bronzen letters op de façade van het gebouw werd aangebracht een raadsel, want er wordt duidelijk gerefereerd aan Marcus Agrippa: m. agrippa I.J. cos tertium fecit (Marcus Agrippa, zoon van Lucius, maakte dit in zijn derde termijn als consul). Deze onjuistheid toont de bescheidenheid van Hadrianus, die gewoonlijk de naam van de oorspronkelijke bouwer op Romeinse monumenten die hij herbouwde of herstelde, aanhield. Latere keizers waren minder bescheiden, zoals te zien is aan de twee inscripties in kleine letters: pantheum vetustate comlptum cum omni cu/tu restituerunt (met alle finesses herstelden ze het Pantheon, dat door de tijd was aangetast). Dit verwijst naar renovaties De betrokkenheid van Hadrianus werd in 1892 bevestigd, toen archeologen, die tot dan toe het gebouw in verband brachten met Agrippa, ontdekten dat veel van de stenen van het Pantheon het persoonlijke stempel van de keizer droegen. Hadrianus hield zich ook bezig met het ontwerp, de vierkanten en cirkels waarmee een architectonisch haast perfect gebouw werd gemaakt. Er zijn genoeg Romeinse gebouwen die de tand des tijds hebben doorstaan, maar geen ervan is in al die eeuwen in zo n ongerepte staat gebleven als het Pantheon. De reden voor de uitstekende conditie is dat het in 608 een christelijke kerk werd, toen de Byzantijnse keizer Phocas, bestuurder van Rome in die tijd, het gebouw aan paus Bonifatius IV schonk. Het was voor het eerst dat een tempel die voor heidense riten was bestemd, werd omgedoopt tot kerk voorheen zou dit verboden zijn geweest en de verandering bracht de bepaling met zich mee dat zelfs het verwijderen van een steen gelijkstond aan een doodzonde.

36 De schilder Rafaël is overeenkomstig zijn laatste wens in het Pantheon begraven. Een van de andere grafmonumenten is dat van Vittorio Emanuelle II, de eerste koning van het verenigd Italië (1871). Santa Maria Sopra Minerva Deze gotische kerk is opgericht in de 8 e eeuw op de plek van een Romeinse tempel gewijd aan Minerva. Voor de kerk staat een standbeeld van de olifant van Bernini ( ), die een Egyptische obelisk steunt. In de kerk kun je de volgende kunstwerken bekijken: de fresco s van de Maria-Boodschap en Maria- Hemelvaart van de kunstenaar Filippino, het standbeeld de Verlosser van Michelangelo links van het hoge altaar. Piazza Navona

37 Vrijdag 13 mei Stop bij een wegrestaurant voor ontbijt Stop om de benen te stekken Stop bij een wegrestaurant voor een lunch Stop bij een wegrestaurant voor een diner Stop om benen te strekken Geschatte aankomst in Oosterwolde (parkeerterrein Domineespad)

38 Het oude Rome Het heuvelige landschap aan de benedenloop van de Tiber heette Latium en werd bewoond door de Latijnen. Hun gebied was in staatjes verdeeld, waarvan de bevolking, vooral om de veiligheid, in stadjes was gevestigd. Volgens de overlevering werd een van die steden, Rome, in 753 gesticht door Rómulus, die verwant was aan de goden en ook afstamde van een der Trojaanse helden. De bevolking van het oude Rome leefde, zoals trouwens vrijwel alle overige bewoners van Italië, van de landbouw. Evenals vele andere volken namen ook de Romeinen het bestaan van geesten aan; die der afgestorvenen beschermden de familie. In later tijd werd aan de geesten van de keizers geofferd. De Romeinen kenden ook vele goden, o.a. Jupiter, de hemelgod, Mars, de god van de oorlog en Vesta, de godin van het huisgezin. Bij de latere verovering van vreemde landen leerden de Romeinen vele uitheemse godheden kennen. Vaak voegden zij die bij hun eigen godenwereld, of stelden zij hen geheel gelijk aan godheden, die ze zelf vereerden. Zeer gebruikelijk was onder de Romeinen zich te richten naar voortekens. Deze kon men afleiden uit bijv. de vlucht van vogels. Ook raadpleegden de priesters de ingewanden van offerdieren om te zien of de voortekenen gunstig waren. Rome werd in de eerste eeuwen bestuurd door koningen, die behalve legeraanvoerders ook hoofden van de rechtspraak en de eredienst waren. De senaat was de vergadering van de hoofden der aanzienlijke families. In 510 moet de laatste koning zijn verdreven. Rome werd toen een republiek ( v. Chr). Hierin was de senaat zeer machtig. De koningen werden vervangen door twee, jaarlijks in de volksvergadering gekozen, consuls. Alleen als Rome in zeer dreigend gevaar verkeerde, werd het eenhoofdig gezag hersteld en voor een bepaald aantal maanden aan een dictator opgedragen. De staat werd bestuurd door hen, die door de volksvergadering werden aangewezen. Ze kregen geen salaris, wat tot gevolg had, dat slechts welgestelden naar deze ereplaatsen konden dingen. Aanvankelijk was welgesteldheid alleen niet voldoende om te kunnen mededingen naar een ambt. Het Romeinse volk bestond uit twee groepen: patriciërs en plebejers. Alleen de patriciërs hadden volledige rechten, en konden o.a. ambten bekleden. De plebejers waren waarschijnlijk nakomelingen van vreemdelingen en onderworpenen. Zij hadden alleen plichten. Monte Palatino, vanaf 8 ste eeuw v.chr bewoond Toen de koningen verdreven werden, kregen de patriciërs meer macht en de plebejers voelden zich door hen onderdrukt. Dit gaf aanleiding tot een lange tijd van botsingen. Tegen de willekeur kregen zij gedaan, dat de wetten werden opgetekend. Voortaan was niets strafbaar, dan wat in die wetten was verboden. Tevens kreeg de volksvergadering het recht, volkstribunen aan te wijzen. Deze konden elke maatregel van de overheid krachteloos maken door er hun veto (= ik verbied) over uit te spreken. Ze waren onschendbaar, waardoor elk verzet tegen hen een zeer ernstig misdrijf werd.

39 De veroveringen Eeuwenlang was het Romeinse leger een volksleger. Elke burger kon tot de krijgsdienst worden opgeroepen. In dit leger, dat in legioenen was verdeeld, heerste een zeer strenge tucht. Aanvankelijk was Rome een onbelangrijk staatje. In Zuid-Italië hadden de Grieken het overwicht, die langs de kusten belangrijke steden hadden gesticht. Ook op Sicilië overwoog het Griekse element. Hier was Syracuse het machtigst. Machtig waren ook de Etrusken, die ten noorden van Latium waren gevestigd. Rome kreeg in het verzet tegen de overheersing van Etrurië de leiding over de Latijnse staatjes. Etrurië moet toen aanmerkelijk verzwakt zijn geweest, doordat het in het noorden het hoofd had te bieden aan de Galliërs, die zich in de Povlakte vestigden. Etruskische ruiter 430 v. Chr De Galliërs vernietigden de macht van de Etrusken en kort na 400 v. C. werd ook Rome door hen verbrand. De Romeinen konden zich alleen op het Capitool handhaven, een van de heuvels, waarop Rome was gebouwd. De ganzen in de tempel van Juno voorkwamen toen een verrassing, maar de belegeraars vertrokken pas, nadat hun een zware schatting was betaald. Vae victis (wee de overwonnenen), zou de aanvoerder hebben gezegd, toen hij bij de afweging van het goud zijn zwaard mede op de weegschaal wierp. Rome wist dit alles te boven te komen en zijn gebied voortdurend uit te breiden. Omstreeks 300 v. C. werden de Etrusken onderworpen. Vervolgens keerde Rome zich tegen Tarente, de grootste Griekse kolonie in Zuid-Italië. Deze stad riep de hulp in van Pyrrhus, de koning van Epirus (Noordwest Griekenland). Zijn overwinningen bezorgden hem alleen zware verliezen en brachten geen beslissing. Toen hij daarop een nederlaag leed, ontruimde hij Zuid- Italië, dat in handen van Rome viel. Koning Pyrrus Rome kon nu gaan meespreken in het westen van de Middellandse zee. Om hun macht overal te doen gelden, legden de Romeinen een wegennet aan. Zij vestigden in vele streken Romeinse kolonisten. Door de veroveringen in Zuid-Italië kwam Rome in contact met de Cartagers. Na de eerste Punische Oorlog ( Phoenicië: Carthago was gesticht door Phoenicische kolonisten) verkregen de Romeinen Sicilië en annexeerden Sardinië en Corsica (238 v. Chr). Na de Tweede Punische Oorlog tegen Hannibal werd Spanje Romeins gebied. In 146 v. Chr. (Derde Punische Oorlog) werden Carthago en Korinthe verwoest.

40 De burgeroorlogen Lang niet altijd waren zij, die hoge ambten bekleedden, onkreukbare en bekwame mannen en er kwam steeds meer omkoperij onder hen voor. Ontevreden hierover koos het volk tot consul niet iemand uit de senatorenstand, maar Marius, een officier, die hoofd werd van de volkspartij. Nog hoger steeg zijn aanzien toen hij de Kimbren en Teutonen versloeg. Dit waren Germaanse volken, die ten noorden der Alpen rondtrokken en telkens Italië bedreigden. Hun woest uiterlijk had de legioenen schrik ingeboezemd, maar Marius wist hen te verslaan. Door het verval van de kleine boerenstand viel het Rome evenwel steeds moeilijker, zijn legers uit dienstplichtige burgers samen te stellen. Marius voerde nu het stelsel in, de legioenen te vormen uit beroepssoldaten, voor wie de oorlog een betaald handwerk was. Maar beroeps soldaten voelden zich nauwer verbonden met hun veldheer dan de dienstplichtige burgers. Zij hoopten door hem na afloop van hun soldatenjaren een stuk grond te verwerven om zich te vestigen. Wilde hun generaal zich van de staatsmacht meester maken, dan zouden ze hem graag bijstaan, al was het alleen maar om hun akkers te ontvangen. losbarstte en de senaat Sulla, het volk Marius als veldheer aanwees. Sulla verdreef Marius, die naar Afrika vluchtte, en trok met zijn leger naar het oosten. Nauwelijks was hij evenwel vertrokken, of Marius keerde in Rome terug. Vreselijk hielden zijn benden er huis onder de senaatspartij. Sulla sloot snel vrede in het oosten en kwam weer op Rome aan, waar Marius ondertussen was overleden. Sulla bezette de stad en op hun beurt vielen nu vele aanhangers van Marius onder moordenaarshanden. Hun grondbezit werd ten dele aan Sulla s soldaten geschonken. Na Sulla s dood trad weldra de veldheer Pompejus,op de voorgrond. Hij vergrootte zijn aanzien door vele overwinningen. Bij zijn terugkomst in Italië raakte Pompejus openlijk in conflict met de senaat. Toen verbond hij zich met de schatrijke Crassus en met GajusJulius Caesar, een familielid van Marius, die bij het volk in de gunst stond. Dit verbond tegen de senaat van een generaal, een man met geld en een volksleider heet het eerste driemanschap of triumviraat. De tegenstelling tussen de senaatspartij en die van het volk leidde weer tot een botsing, toen een oorlog in Klein-Azië

41 Caesar werd in 59 consul, en na afloop van zijn ambtsjaar als consul aanvaardde hij het bestuur over het Romeinse deel van Gallië Transalpina, dat tot de Rhóne reikte. Hij wilde rijkdom en roem verwerven door de verovering van heel Gallië. Daar onderwierp hij de Keltische bevolking, drong door tot in België, dreef de binnengedrongen Germanen over de Rijn terug en bezette ook Zuid-Brittannië. Terwijl Caesar Gallië onderwierp, sneuvelde Crassus tegen de Parthen. Pompejus was in Rome gebleven en, beducht voor het groeiende aan zien van Caesar, sloot hij zich weer bij de senaatspartij aan. Caesar besefte echter het gevaar, dat hij liep, als hij zich als ambteloos burger Rome waagde. Hij rukte dan ook ondanks het verbod met zijn leger over de Rubico en op Rome los (49 v. Chr), waar de verraste Pompejus met vele senaatsleden naar Griekenland vluchtte. Hier werd hij in 48 door Caesar verslagenen en als vluchteling in Egypte op bevel van de koning vermoord. Caesar onderdrukte toen ook het verzet in andere delen van het rijk. Daarop keerde hij naar Rome terug om er als dictator te heersen. Ook voerde hij de Juliaanse kalender in. Het jaar kreeg 365 dagen en om de vier jaren werd een schrikkeljaar ingevoerd Het nieuwe jaar begon in maart (oorlogsgod Mars) en de maand waarin Julius Caesar was geboren werd ter ere van hem juli genoemd. Onverwacht kwam aan dit bewind een einde, toen Caesar in de senaat werd vermoord door samenzweerders, onder wie Brutus, die de republikeinse regeringsvorm wilden redden (44 v. Chr). De moord op Caesar in de Senaat Onder leiding van Antonius, een vriend van Caesar, keerde zich de volkswoede tegen de moordenaars. Antonius verbond zich met Caesars aangenomen zoon Octavianus en met de generaal Lepidus tot een tweede driemanschap. Zij keerden zich tegen de senaatspartij, waarvan velen werden vermoord. Het leger der samenzweerders werd verslagen. Hierop werd Lepidus terzijde geschoven en Octavianus nam het bewind op zich over het westen, Antonius over het oosten. Antonius huwde daar de Egyptische koningin Cleopatra en Rome vreesde, dat hij het gehele oosten van het rijk zou losscheuren. Het viel Octavianus hierdoor gemakkelijk het hele westen tegen Antonius op te stoken. Het lot besliste ten gunste van Octavianus in de zeeslag bij Actium en heel het rijk lag - nu vergroot met Egypte - aan diens voeten. Voortaan zou één man aan dat rijk zijn wil opleggen.