Netwerk Kindertherapeuten

Transcriptie

1 Uitgave 2010 Netwerk Kindertherapeuten Verschillende disciplines Achtergrondinformatie In de praktijk van... Verschillen en overeenkomsten Kleine leeuw lag moe en futloos op het terrein waar hij met zijn ouders woonde. Hij had nergens zin in en vond het leven saait. Hij voelde zich "geketend". Af en toe kon hij onder toezicht van zijn ouders rond lopen op het terrein dat was afgezet met hekken. Hij wilde zo graag de wijde wereld zien en beleven De hekken mochten weg en zijn omgeving werd al vrijer. Durfde hij "los te gaan?" Dit is een eenmalige uitgave van de beroepsverenigingen NVPMKT, NVVS en VIT Vervolg strip op achterzijde

2 Inhoudsopgave Pagina 3 De inleiding van Sjoerdje van de Manacker vertelt hoe het contact tot stand kwam en hoe wij langs verschillende wegen eenzelfde reisdoel blijken te hebben; we willen allen het kind en zijn omgeving verder helpen als er sprake is van problemen/stagnati Pagina 4 De drie verenigingen worden op eenzelfde wijze belicht, zodat in één oogopslag duidelijk wordt waar er verschillen en overeenkomsten zitten. Pagina 7 De NVPMKT heeft een zogenaamde streepjescode. Aan de hand van een casus wordt duidelijk hoe bepaalde interventies, gebaseerd op die streepjescode, hun uitwerking krijgen bij een kind in therapie. En ook Jasper kan na 22 sessies PMKT met voldoende zelfvertrouwen zijn weg vervolgen. Pagina 10 De NVVS laat in haar bijdrage, doorspekt met voorbeelden, zien waarin de kracht van het spel zit. Ook is te lezen hoe Job zijn verhaal leert te vertellen. Pagina 21 De VIT toont aan de hand van het soefieverhaal De hele olifant in beeld hoe integratieve kindertherapeuten op hun eigen specifieke wijze naar het kind kijken en zich daar in hun behandeling op richten. Door een verhaal uit de opvoedpraktijk wordt nog inzichtelijker hoe de integratieve kindertherapeut te werk gaat. Pagina 26 Twee disciplines (speltherapie en psychomotorische kindertherapie) in één dorp. Cobie en Annette vertellen aan de hand van een casus hoe zij tot een vruchtbare samenwerking zijn gekomen. Pagina 30 Tenslotte is er vanuit de verschillende vakgebieden wat achtergrondinformatie, in de vorm basisliteratuur, te vinden. NB: Vanwege het vertrouwelijke karakter van elke therapie zijn de namen van de besproken casussen in dit bulletin veranderd. 2 Netwerk Kindertherapeuten Nederland, maart 2010

3 Van de Redactie Om dit bulletin te kunnen realiseren is er een team samengesteld vanuit de drie verenigingen. Ottie Bouwhuis vanuit de NVVS, Lisette de Kruik vanuit de VIT en Proudy Toxopeus vanuit de NVPMKT. Gesteund door ieders achterban kwam de uiteindelijke versie tot stand. Vanaf deze plaats willen we een speciale dank laten uitgaan naar de redactie van Spelenderwijs, die voor ons de eindredactie heeft gevoerd. Leden van het Netwerk Kindertherapie Nederland: NVVS- Marian v Leeuwen Cobie Smit Ottie Bouwhuis Elise de Graag NVPMKT- Proudy Toxopeus Sjoertje vd Manacker Mariëlle Dechesne (niet op foto) VIT- Det Teensma Lisette de Kruik Linda Wennekers Inleiding In 2005 is door de voorzitter van de NVPMKT een eerste aanzet tot nadere kennismaking en verkenning van de beroepsgroepen speltherapeuten, integratief kindertherapeuten en psychomotorische kindertherapeuten gemaakt. Het idee om contact te leggen met andere kindertherapeuten leefde al enige jaren binnen het bestuur van NVPMKT. Met verschillende achtergronden, werkwijzen, middelen en opleidingen zijn wij slechts verschillende wegen naar hetzelfde reisdoel. We willen allen het kind en zijn omgeving in goede zin verder helpen als er zich problemen c.q stagnaties op hun levenspad voordoen. We nemen ons voor om vooral in onze eigen kracht te blijven staan en ieders werkterrein vrijblijvend te verkennen. De bijeenkomsten worden door alle vertegenwoordigers van de verenigingen als inspirerend en verrijkend ervaren. In snel tempo leren we van elkaar en groeit het vertrouwen over en weer. We gunnen dit de overige leden van onze beroepsverenigingen ook. Hoe doen we dat? Het begint met een naam: Het Netwerk Kindertherapeuten Nederland. We besluiten tot het samenstellen van een eenmalig bulletin. Tijdens het schrijven blijken er meer overeenkomsten dan verschillen te zijn. Hoe bewaart nu ieder zijn eigenheid en eigen kracht? Op welke manier de speltherapeuten, de integratieve kindertherapeuten en de psychomotorische kindertherapeuten de eigenheid van hun vak beschrijven is te lezen in dit bulletin. Gaandeweg hebben de psychomotorische kindertherapeuten, speltherapeuten en integratief kindertherapeuten elkaar gevonden in het Netwerk Kindertherapeuten, waar het gaat om de gezamenlijkheid in het werken met kinderen. Dit initiatief wordt gesteund door de beroepsverenigingen NVVS, VIT en NVPMKT. Voor ons staat buiten kijf dat wij allen specialisten zijn, namelijk vakkundige kindertherapeuten of zo u wilt: kindervaktherapeuten. En of we nu duidelijk van elkaar verschillen of slechts in kleine nuances. wij laten dit aan het oordeel van de lezer zelf over. Wij hopen dat een ieder het vuur en gedrevenheid, die elke kindertherapeut voor zijn of haar werk heeft, eruit kan halen. Veel leesplezier, Sjoerdje van den Manacker, namens de NVPMKT. 3

4 Overzicht van on Nederlandse Vereniging Van Speltherapeuten (NVVS) Speltherapie is een vorm van psychotherapie, die speciaal ontwikkeld is voor de behandeling van kinderen, die door ingrijpende gebeurtenissen en/of een problematische persoonlijkheidsontwikkeling (dreigen te) stagneren in hun ontwikkeling. Een speltherapeut stelt de subjectieve ervaring van de mens centraal en maakt op methodische wijze gebruik van de therapeutische krachten van spel. Spel biedt unieke expressie-, exploratie- en ervaringsmogelijkheden, die kunnen leiden tot ontwikkeling en verandering bij de cliënt. Een speltherapeut beschouwt het kind en zijn opvoedsysteem als de cliënt. Opleiding Sinds de jaren negentig waren er in Nederland twee post-hbo opleidingen Speltherapie; in Utrecht en in Amsterdam. In 2008 is er in Ede een nieuwe opleiding gestart en aan de Fontys Hogeschool in Tilburg is de afstudeerrichting Spel en speltherapie toegevoegd aan de Master Pedagogiek. De studenten hebben meestal een agogische, kindgerichte vooropleiding en een aantal jaren werkervaring wanneer zij aan de speltherapieopleiding beginnen. De opleiding tot speltherapeut vindt haar basis in de experiëntiële kindertherapie, waarin de cliëntgerichte therapie (Rogers, Axline, Moustakas) en de Beeldcommunicatie (Hellendoorn) een belangrijke plaats innemen. De speltherapeut ontwikkelt een basishouding, waarin onvoorwaardelijke acceptatie, echtheid en empathie centraal staan. Vereniging van Integraal Therapeuten (VIT) Integratieve kindertherapie is een laagdrempelige en kortdurende vorm van psychotherapie, speciaal ontwikkeld voor kinderen. Uitgangspunt voor de therapeut is dat het kind (onbewust) weet welke oplossingen er voor de klacht zijn. Samen met de kindertherapeut onderzoekt het kind zijn hulpbronnen en oplossingen. Waar het uiteindelijk in de therapie om gaat is dat het kind zich weer vrij kan ontwikkelen. Ouders worden actief bij de therapie betrokken. De therapeut ondersteunt hen met concrete tips en adviezen om hun kind te begeleiden. Opleiding In de jaren 90 start Charlotte Visch een 4-jarige post-hbo opleiding in Amsterdam. Later komen er meer opleidingen, die verwant zijn aan de integratieve therapie. De integratief kindertherapeut is op post-hbo geschoold en heeft daarnaast zelf een ontwikkelingsproces doorgemaakt. De therapeuten hebben in hun werk zowel aandacht voor de geestelijke, als voor de lichamelijke en spirituele dimensie van hun cliënt. De therapeuten binnen de VIT komen van verschillende opleidingen. De VIT is namelijk niet verbonden aan een opleiding maar een onafhankelijk opererende vereniging. Toelating tot de vereniging is niet per definitie als men een opleiding tot kindertherapeut heeft gevolgd. Dit is een onderdeel van de gehele toelatingseisen. Nederlandse Vereniging voor Psychomotorische Kindertherapie (NVPMKT) Psychomotorische kindertherapie is werken met kinderen die zijn vastgelopen in hun ontwikkeling en dat laten zien in hun gedrag. Het doel daarbij is problemen voor het kind en zijn omgeving te verminderen of op te lossen. Het bewegen en lichaams- c.q. voelervaringen (in de ruimste zin van het woord) zijn in de interactie met de therapeut aanknopingspunt, uitgangspunt en tevens middel voor interventie. Opleiding De 3-jarige post-hbo opleiding startte in 1987 in Breda. Enkele jaren geleden is de opleiding naar Utrecht gegaan. De toelatingseisen zijn een afgeronde HBO opleiding (gericht op werken met kinderen) en enkele jaren ervaring in het werken met kinderen. Naast de theoretische vakken zijn er veel praktijkgerichte vakken zoals o.a. lichaamsgericht werken, beweging en beleving, gespreksvaardigheden, muzikale middelen, creatieve middelen, PMKT in praktijk, sensomotorisch werken en haptonomie. Het persoonlijk ontwikkelingsproces van de student neemt gedurende de hele opleiding een centrale plaats in. Ontwikkeling en grondbeginselen komen voort uit de oorspronkelijke schrijfmethode Le bon départ en het O-G-M model (Organisme (lijf), Gedrag en Milieu) van J. Kugel. Op dit moment wordt toegewerkt naar het realiseren van de mogelijkheid om een 4 e master jaar te kunnen gaan doen. 4 Netwerk Kindertherapeuten Nederland, maart 2010

5 ze verenigingen Het werkveld Speltherapeuten werken meestal met kinderen in de leeftijd van 3 tot 12 jaar of met mensen met een verstandelijke beperking met eenzelfde ontwikkelingsleeftijd (tot circa 12 jaar). Ook voor baby s, jongeren, volwassenen en gezinnen zijn de laatste jaren methodes ontwikkeld om via spel therapeutisch te werken. Speltherapeuten zijn werkzaam in de jeugdhulpverlening, het (speciaal) onderwijs, (semi)residentiële instellingen voor mensen met een beperking (verstandelijk, lichamelijk of communicatief), Gezondheidszorg en Geestelijke Gezondheids Zorg en in zelfstandig gevestigde speltherapiepraktijken. Hoe ziet de therapie eruit? De therapie vindt plaats in de spelkamer. Die is zo ingericht dat het kind zoveel mogelijk vrijheid heeft om met allerlei speelgoed en expressiemateriaal te spelen: verkleedspullen, gezelschapsspellen, een zand- en watertafel, poppen, dieren, voertuigen, teken- en knutselmateriaal, bouwmaterialen, etc. Na de observatiefase gaat de speltherapeut aan het werk volgens een behandelplan. De therapeut volgt het kind in zijn spel, brengt onder woorden wat er gebeurt en/of speelt mee. In het spel heeft het kind de gelegenheid om ingrijpende of traumatische belevenissen uit te spelen, emoties te uiten, gevoelens opnieuw te beleven en gebeurtenissen te verwerken. De speltherapeut biedt het kind de gelegenheid tot het beleven van nieuwe ervaringen en helpt hem emotioneel en cognitief nieuwe inzichten te verwerven. Zij helpt de cliënt bij het herstel van eigen vermogens, zoals zelfvertrouwen, flexibiliteit en het ervaren van plezier. Een speltherapeut werkt met het cliëntsysteem en zoekt ook samenwerking met diverse disciplines die er bij betrokken zijn, zoals ouderbegeleiders, leerkrachten, Het werkveld De meeste kindertherapeuten behandelen kinderen in de leeftijd van vier tot en met twaalf jaar. Sommige therapeuten richten zich ook op pubers en een aantal therapeuten is gespecialiseerd in de behandeling van kinderen in de leeftijd van nul tot vier jaar. De meesten zijn werkzaam in eigen praktijken of in maatschappen. Sommigen zijn ook aan scholen verbonden. Hoe ziet de therapie eruit? Kindertherapeuten beschikken over een ruimte vol speelgoed. Er zijn spelletjes, knuffels, poppen, verkleedkleren, boeken, teken- en knutselspullen et cetera. Voor ieder kind is er wel iets bij, of het wordt erbij gehaald. En zo sluit de therapeut aan bij de communicatiemogelijkheden en de belevingswereld van het kind. De therapeut maakt ook gebruik van interventietechnieken, zoals drama, gesprekstechnieken, visualisaties en rollenspel. Soms wordt er een ontspanningsbandje gemaakt. Het werkveld Psychomotorische kindertherapeuten werken met kinderen van 0-12 jaar of mensen in die ontwikkelingsleeftijd. De praktijk wijst uit, dat het werkterrein zich gaandeweg verbreedt naar pubers en adolescenten. Veel therapeuten zijn werkzaam in eigen praktijk; daarnaast wordt gewerkt op MKD, basisschool, cluster IV school, GGZ- instellingen, kinder- en jeugdhulpverlening en residentiële instellingen voor verstandelijk beperkten. Hoe ziet de therapie eruit? De ruimte waarin gewerkt wordt nodigt uit tot sportactiviteiten, bouwactiviteiten, rollenspel, creatieve en muzikale activiteiten. Er wordt aangesloten bij die activiteiten, die een kind graag doet. De psychomotorische kindertherapeut kijkt in de onderzoeksfase naar 4 ontwikkelingsgebieden: cognitief, motorisch, emotioneel en sociaal; deze zijn op zich te onderscheiden maar niet te scheiden. Het geeft echter een helder beeld in sterke en zwakke kanten en wat nodig is om problemen te verminderen of op te lossen. Van hieruit komt men tot een behandelplan. Interventies richting gestelde doelen vindt het meest plaats in de interactie met het kind, maar ook door bewuste keuze van een spel/activiteit, werkvorm of soort materiaal. Contact met ouders en belangrijke derden vormt een wezenlijk onderdeel van de behandeling. 5

6 pedagogisch medewerkers, artsen, pedagogen, psychologen of andere therapeuten. NVVS In 1995 werd Vereniging Van Speltherapeuten VVS, later NVVS opgericht. De NVVS is uitgegroeid tot een vereniging met meer dan 400 leden, waarvan 85% in het bezit is van het post-hbo diploma speltherapie en 15% speltherapiestudent of belangstellend lid is. Kwaliteit Gediplomeerde leden, die voldoen aan de kwaliteitseisen ten aanzien van opleiding, nascholing, werkervaring, supervisie en intervisie kunnen een registratie aanvragen. Elke vijf jaar wordt de kwaliteit van de leden opnieuw getoetst. Het beroepsregister kent kandidaten, basisgeregistreerden en seniortherapeuten. Het reilen en zeilen van de beroepsvereniging De beroepsvereniging is opgericht om het vak van speltherapeut meer bekendheid te geven en de belangen van de beroepsgroep te behartigen. Ook onderlinge uitwisseling en nascholing behoorden van meet af aan tot de peilers van de NVVS. De vereniging heeft een beroepscode en beroepsprofiel, een klachtencommissie en een registratiecommissie. Zij organiseert studiedagen en al vanaf de oprichting geeft zij een eigen vakblad Spelenderwijs uit. Daarnaast heeft de website zich als een belangrijke informatiebron en communicatiemiddel ontwikkeld. Binnen de NVVS zijn er circa 35 leden actief in bestuur en diverse werkgroepen. De werkgroep Eigen praktijk heeft een handboek voor speltherapeuten met een zelfstandig gevestigde praktijk samengesteld en de werkgroep Vakontwikkeling heeft een praktijkonderzoek afgerond. De NVVS werkt nog aan de ontwikkeling van een instrument om scholing en nascholing te kunnen accrediteren. VIT In 1993 werd de Vereniging van Integraal Therapeuten opgericht. Bij de VIT zijn therapeuten uit verschillende disciplines aangesloten: integratief kindertherapeuten, integratief psychotherapeuten, hypnotherapeuten, psycho-energetisch therapeuten en psycho-oncologische therapeuten. Kwaliteit De vereniging zet verschillende instrumenten in om de kwaliteit van haar leden te bewaken, zoals visitatie, intervisie, verplichte na- en bijscholing, screening van opleidingen, periodiek cliënt tevredenheidonderzoek, toelatingsgesprek. Het reilen en zeilen van de beroepsvereniging Aspirant leden krijgen altijd een toelatingsgesprek. Opleidingen worden na een screening al dan niet erkend door de VIT. Het Bestuur stimuleert leden te komen op de Algemene ledenvergadering en bij de workshops die de VIT zelf organiseert. NVPMKT De Nederlandse Vereniging voor Psychomotorische Kinder Therapeuten is in 1993 opgericht en telt momenteel een kleine 200 leden. Een lid kan zijn: belangstellend lid, studentlid, gewoon (afgestudeerd) lid, kandidaatgeregistreerd lid of geregistreerd lid. Kwaliteit Na de post-hbo opleiding PMKT wordt een traject naar geregistreerd therapeut geadviseerd; namelijk om als beginnend therapeut onder supervisie en door intervisie en na- en bijscholing verder te groeien. De meeste afgestudeerden gaan dit traject daadwerkelijk in. Het reilen en zeilen van de beroepsvereniging De beroepsvereniging is gericht op kwaliteitsverbetering, erkenning en landelijke bekendheid van het beroep psychomotorische kindertherapie. Tevens behartigt zij de maatschappelijke belangen van haar leden voor zover betrekking hebbend op de uitoefening van hun beroep als psychomotorisch kindertherapeut en al hetgeen met het vorenstaande verband houdt in de ruimste zin van het woord. Therapeuten zijn gehouden aan de beroepscode. Bij (vermoeden) van schending kunnen derden een klacht indienen bij de klachtencommissie van de NVPMKT. Veel leden zijn actief in bestuur en de verschillende commissies. Samen met de opleiding wordt 3 á 4 keer per jaar het tijdschrift voor psychomotorische kindertherapie en educatie uitgegeven en heeft de vereniging haar eigen website. 6 Netwerk Kindertherapeuten Nederland, maart 2010

7 De streepjescode Psychomotorische kindertherapie Schrijvers: bestuursleden NVPMKT In de streepjescode wordt uitleg gegeven over wat psychomotorische kindertherapie inhoudt, wat het doel en de uitgangspunten ervan zijn, hoe de werkwijze verloopt en hoe de therapie haar onderbouwing vindt in een neurobiologisch referentiekader. Psychomotorische Kindertherapie (PMKT) is therapie voor kinderen die vastlopen in hun ontwikkeling en dat in hun gedrag laten zien. Het biedt kinderen een herkansing; de therapie is een mogelijkheid om nieuwe ervaringen op te doen en/of negatieve ervaringen te verwerken. De basis van de therapie is het psychomotorisch onderzoek. De uitkomst van dit onderzoek leidt tot een persoonlijk advies- en behandelplan. De therapeutische relatie en het spelend bewegen brengen het veranderingsproces tot stand. Samenwerking met ouders en anderen uit de leefomgeving van het kind, ondersteunt dit proces. 1. Doel van de therapie PMKT heeft als doel de vastgelopen ontwikkeling weer op gang te brengen, waarna ouders en kind weer in staat zijn op eigen kracht verder te gaan. 2. Uitgangspunten therapie De psychomotorische kindertherapeut werkt vanuit de visie dat gedrag is opgebouwd uit een aantal componenten (de biologische, sensorische, motorische, emotionele, cognitieve en sociale componenten), die elkaar onderling beïnvloeden. Deze verschillende componenten zijn wel te onderscheiden maar nooit te scheiden. De psychomotorische kindertherapeut gebruikt het descriptief antropologisch model van J. Kugel als uitgangspunt: Gedrag (G) wordt beïnvloed door genetische aanleg (Organisme) en de ervaringen die men opdoet (Milieu) (Kugel, 2004). In dit perspectief is psychomotoriek een persoonlijke manier van bewegen, waarbij al deze elementen van betekenis zijn. In de ontwikkeling van het kind speelt bewegen een belangrijke rol. Al bewegend leert het kind zichzelf en de wereld kennen. Een kind dat zich makkelijk beweegt, bouwt een goed zelfgevoel op, zodat het zich thuis kan voelen tussen leeftijdsgenootjes, op school en in het gezin (Kugel, 2004). 3. Wetenschappelijke onderbouwing Onderzoek heeft aangetoond dat ervaringen het menselijk brein vormen. Ervaringen bepalen voor een belangrijk deel welke verbindingen in de hersenen worden gelegd. Die verbindingen vormen neurale netwerken, die op hun beurt weer mentale modellen vormen. Deze patronen blijven het hele leven bestaan en worden als herinnering opgeslagen en bepalen de reactie op iedere situatie in het leven. In de therapie wordt het kind een andere omgeving aangeboden; het kind krijgt de mogelijkheid om nieuwe ervaringen op te doen en daarmee een ander neuraal netwerk te ontwikkelen. Voorwaarde hiervoor is dat de amygdala door het waarnemen van de therapiesituatie (inclusief de therapeut) niet negatief getriggerd wordt. Wanneer de amygdala de therapiesituatie screent als gevaar, wordt via een stressreactie het lichaam klaar gemaakt voor actie en laat het kind gedrag zien dat voortkomt uit oude bestaande mentale modellen (overlevingsstrategieën). Bij een sensitieve/ responsieve therapeut zal de amygdala positief getriggerd worden en kan er binnen een veilige relatie in het brein van het kind nieuwe neurale netwerken gevormd worden (Brands, Eisenga, Valkenburg, 2008). De relatie tussen therapeut en kind vertoont veel parallellen met de relatie tussen ouder en kind. In de relatie tussen ouder en kind ligt de zwaarte niet in het bedenken van interventies, maar in de emotionele impact op het gedrag van het kind. Zoals de baby afhankelijk is van zijn ouders voor zijn lichamelijke verzorging, zo heeft het hen even hard nodig om zijn emoties te reguleren. Wordt het kind voldoende geholpen de eigen opwinding (arousal) te reguleren dan ontwikkelt het de desbetreffende neurale mechanismen om het zelf te doen. Ouders fungeren als externe affect regulatoren. Het niveau van stress en van stresshormonen in het brein en lichaam van de baby wordt direct beïnvloed door de interactie met de omgeving. De therapeut fungeert zo ook als externe affectregulator. Vaardigheden die de therapeut hiervoor nodig heeft zijn: containen, holden, accepteren, opbouwen van een vertrouwensrelatie, afstemmen van eigen gedrag op de hulpvraag van het kind, omgaan met non-verbale signalen van het kind, omgaan met afstand en nabijheid en inzetten van lichaamsgerichte en sensorische activiteiten. In het volgen van het kind sluit de pmkt-er in eerste instantie aan bij de lichamelijke belevingen, behoeftes van het kind. Daarmee bouwt het kind aan zijn lichaamsplan, lichaamsbesef en lichaamsidee en daarmee vormt het zelfbesef en zelfidee (Kugel, 2004). Verbaal wordt steeds teruggegeven aan het kind hoe het dingen beleeft, ervaart en ondergaat en wat zijn bedoelingen, intenties zijn. Langzamerhand worden emoties gevoelens waarover gereflecteerd fysiologisch/biologisch sensorisch motorisch emotioneel sociaal cognitief G Model van Kugel O M 7

8 en gesproken kan worden. Het kind ontwikkelt zodoende zijn mentaliseringsvermogen. (=het vermogen tot reflectie over de eigen innerlijke wereld en die van anderen). 4. Het psychomotorisch onderzoek Na het intakegesprek wordt gestart met het psychomotorisch onderzoek, waarbij het gedrag in kaart wordt gebracht. Het gedrag wordt op verschillende aspecten geanalyseerd, namelijk: sensorisch, motorisch, emotioneel, sociaal en cognitief. Van al deze aspecten worden de sterke en zwakke kenmerken beschreven. Vervolgens wordt het gedrag bekeken in het licht van alle gegevens over de aanleg, de voorgeschiedenis en de huidige leefomgeving van het kind. Zodoende krijgt het gedrag een bepaalde betekenis en ontstaat er inzicht in het ontstaan, de aard en de ernst van de problematiek. Vanuit deze analyse kan de therapeut zien wat het kind nodig heeft en worden werkhypothesen voor de behandeling geformuleerd. 5. De behandeling Uitgangpunt voor de psychomotorische kindertherapeut is het geloof in de innerlijke groeikracht van het kind en de acceptatie van de eigenheid van het kind. Door het kind aan te spreken op zijn voelen, beleven en bewust te maken van zijn lijf (lichaamsbesef) en zichzelf (zelfbesef), mobiliseert het zijn eigen kracht. Deze ontwikkeling van het eigen ik zorgt ervoor dat het kind steviger in de wereld staat. Door de veilige therapeutische omgeving en de deskundige reactie van de therapeut op de uitingen van het kind gaat het kind nieuwe gedragspatronen ontwikkelen. Het kind zal steeds adequater gaan reageren. Afhankelijk van de hulpvraag van het kind kiest de therapeut voor interventies en behandeltechnieken die gericht zijn op ontwikkeling, verwerking, oplossing of ik-versterking. De doelstellingen en strategie uit het behandelplan vormen hierbij de leiddraad. De therapie kent verschillende fases. Globaal is er sprake van een opbouwfase, een doorwerkende fase en een transferfase. De PMKT sluit met haar middelen aan bij datgene wat je bij het jonge kind van nature al aantreft; zingen, bewegen, spel en ritme. Ritme in vorm, klank en beweging kan voor veel kinderen een ondersteunende werking hebben (Leemrijse, 1996, 1999). Deze middelen geven het kind de gelegenheid uit te drukken wat het vaak met woorden niet kan uiten. De materialen die de therapeut gebruikt zijn: bewegings-, expressie-, constructie-, muziek-, ontwikkelings- en symbolische materialen. Met deze middelen en met behulp van deze materialen kan het kind zintuiglijke, fysieke, emotionele, sociale en cognitieve ervaringen opdoen; Het kind kan exploreren en nieuwe gedragspatronen ontwikkelen en zich eigen maken (zie wetenschappelijke onderbouwing bij 3). Tenslotte is het kind in staat tot betere, passender reacties op de omgeving en daarmee in staat om op eigen kracht verder te gaan. 8 Netwerk Kindertherapeuten Nederland, maart 2010

9 6. Ouderbegeleiding en contact met derden Voor het welslagen van de behandeling is het belangrijk dat de omgeving kan inspelen op de nieuwe reactiepatronen die het kind laat zien, zodat er transfer naar de buitenwereld komt. Daarom is er regelmatig contact met ouders/verzorgers over de voortgang van de therapie en de ontwikkelingen die zij bij het kind zien. Ook anderen die het kind begeleiden kunnen worden betrokken bij het proces. 7. Duur en intensiteit PMKT is een individuele therapie voor kinderen met een ontwikkelingsleeftijd tot 12 jaar. De duur van de therapie is sterk afhankelijk van de hulpvraag. Over het algemeen kan de therapie binnen een schooljaar worden afgerond. De therapie wordt wekelijks gegeven en duurt een uur. 8. Indicaties voor PMKT Psychomotorische kindertherapie is geschikt voor kinderen die vastgelopen zijn in hun ontwikkeling, al dan niet veroorzaakt door een stoornis (aanleg) of een belemmering (voorgeschiedenis of huidige leefomgeving) en dat in hun gedrag laten zien. Gedragsproblemen kunnen zowel van emotionele als sociale aard zijn, externaliserend of internaliserend. In de motoriek van het kind kan men gedragskenmerken zien als: problemen met motorische basisvaardigheden (grof of fijn motorisch); onhandig, houterig bewegen, impulsiviteit, hyperactief gedrag, ongeremd bewegingsgedrag, te weinig lichaamsbesef, problemen in de organisatie van het bewegen. In het emotionele en sociale gedrag van het kind kan men gedragskenmerken zien als: agressief of sterk teruggetrokken gedrag, gebrekkige affectregulatie, faalangst, gespannenheid, negatief zelfbeeld, moeilijk contact maken en/of onderhouden met volwassenen of andere kinderen; aandachts- en motivatieproblemen; eeten/of slaapproblemen. Deze gedragskenmerken kunnen een signaal zijn van problemen veroorzaakt door een verstoord hechtingsverloop; een gedragsstoornis of door een trauma. Contra-indicaties: PMKT binnen de ambulante hulpverlening is niet geïndiceerd wanneer er duidelijk sprake is van een ernstig psychiatrisch ziektebeeld, ernstig verstoorde gezinsomstandigheden of de problematiek anderszins zeer complex of ernstig van aard is. In dergelijke gevallen dient de psychomotorische kindertherapie plaats te vinden binnen een multidisciplinair behandelteam. Zo nodig wordt naar een passend alternatief gezocht en doorverwezen. 8. Typerend voor PMKT - heeft een holistische kijk op het gedrag van kinderen - het sluit aan op alle ontwikkelingsniveaus van het kind, ook op vroegkinderlijke/preverbale ontwikkeling van het kind - het heeft een breed aanbod van middelen tot zijn beschikking - de middelen van de therapie sluiten aan bij wat je bij het kind van nature aantreft - ritme in vorm, klank en beweging heeft een belangrijke ondersteunende werking - het is in het bijzonder geschikt voor kinderen met onplezierige of traumatische lichamelijke ervaringen - het is ook geschikt voor jongeren en mensen met een verstandelijke beperking met een ontwikkelingsleeftijd tot 12 jaar - het biedt opvoedingsondersteuning - het biedt de mogelijkheid tot verdere exploratie van het grijze gebied van psychosomatische klachten Literatuur: Brands, W., Eisenga A., & Valkenburg, M., (2008). Het Brein. Uitgave van de Nederlandse Vereniging voor Psychomotorische Kindertherapie. Isbn Kugel, J., (2004). Ontwikkelingspsychologie voor opvoeders, leraren en hulpverleners. Uitgeverij Agiel, Utrecht. Leemrijse, C., (1996). Developement Coordination Disorder: Evaluation and Treatment. (Academisch Proefschrift). Isbn Leemrijse, C., Meijer, O.G., Vermeer, A., Adèr, H.J., & Diemel, S., (1999). The efficacy of Le Bon Départ and Sensory Integration for Children with Developmental Coordination Disorder: A multiple base-line design (presentation) AND DCD-IV Developmental Coordination Disorder, from research to diagnostics and intervention (4th biennial workshop on Children with a Developmental Coordination Disorder), Groningen. 9

10 Het proces van de psycho kinderth Schrijver: Jacqueline Besseling Jacqueline is haar loopbaan begonnen als peuterspeelzaalwerker na de HBOjeugdwelzijnwerk. Na ruim 5 jaar wordt ze coördinator in dit werk en later gaat ze nog verder de beleidskant op. Als ze het direct werken met kinderen te zeer mist, besluit ze de PMKT-opleiding te volgen. Momenteel heeft Jacqueline een particuliere PMKT-praktijk in Delft. In mijn praktijk kom ik kinderen tegen met een overgevoelig stresssysteem. Deze kinderen laten met een beetje stress een heftige reactie zien. Dit is een onbewuste reactie. De amygdala geeft een signaal dat er gevaar dreigt. Het kind reageert hier onmiddellijk op met een stress respons; reactie als vechten, vluchten of bevriezen. Deze kinderen worden naar therapie gebracht met de intentie ze te laten stoppen met hun inadequate gedrag, het kind te leren om zijn gevoelens onder controle te krijgen. Zoals we nu weten, vanuit de informatie over het brein is het van belang dat deze kinderen meer grip krijgen op hun emoties (affectregulatie). Vanuit de theorie van het ontwikkelende brein weten we dat kinderen een veilige stabiele start in het leven nodig hebben. Wanneer er onveilige of niet optimale hechtingservaringen zijn, dan kan het zijn dat het brein van het kind niet goed tot het functioneren als een geïntegreerd systeem komt. Binnen de therapie moeten we daarom een situatie creëren waarbinnen het kind ervaringen opdoet, die kunnen leiden tot veranderingen van mentale modellen en het vermogen tot mentaliseren. Door het ontwikkelen van het brein krijgt het kind grip op nieuw gedrag. In dit geval gaat het om kind-volgende therapie, de meer nondirectieve vorm van therapie, geïndiceerd wanneer de gedragsproblemen gelegen zijn in de emotionele component, zoals een gebrekkige affectregulatie. In deze vorm van therapie is de interpersoonlijke relatie erg belangrijk. In mijn artikel ga ik in op interventies van mij als therapeut, geïllustreerd met voorbeelden uit de therapie van zo n kind. Een therapieproces van een kind met affectregulatie problemen Dit kind was iedere keer als het instructie kreeg of aan de slag moest in de klas, erg boos. Nadat het uit de klas of naar huis was gestuurd ontspande het kind en was het erg lief. Het kind kon dus wel rustig zijn... Natuurlijk, de stress was verminderd. De geschiedenis van het kind wees uit dat onveilige hechting in de jongste jaren de ontwikkeling van het kind hadden verstoord. De huidige leefomgeving van het kind is veilig en stabiel. Wanneer de oorsprong van de gedragsproblemen gevonden wordt in onveilige hechtingservaringen, dan moet de behandeling van het kind eerst gericht worden op het ontwikkelen van een evenwichtig centrum, het eigen gevoel, zelf iemand te zijn. We kunnen het kind volgen in zijn bewegen, zijn mogelijkheden en spel. Belangrijk is het om het lichaamsplan (onbewuste vaardigheden), lichaamsbesef (bewuste vaardigheden) en lichaamsidee (ons idee over deze vaardigheden) te versterken via lichaamsgerichte ervaringen met verbale begeleiding. Dit zal leiden tot het zelfidee, zelfbewustzijn, zelfvertrouwen. Wanneer de therapeut en de situatie voorspelbaar zijn dan gaat het kind zich veilig voelen. Het kind zal dan de gelegenheid nemen om zijn sterke kanten en dat wat het nodig heeft, te tonen. Het kind heeft het nodig om gezien en gevolgd te worden door de ander. Het heeft van de ander reflectie nodig die op de realiteit is georiënteerd. Dan kan het ervaringen op doen met actuele gedachten en gevoelens. Dit kind heeft geweldige motorische vaardigheden. Het houdt ook van bewegen en sport. In de veilige afgestemde therapeutische omgeving laat het kind zijn vaardigheden zien en houdt er van om ze te verbeteren. Dit kan voor het kind verwoord worden. De vaardigheden van het kind kunnen zo benadrukt worden. Het kind heeft een prima lichaamsplan (motorische mogelijkheden), en met de verbale bevestiging van wat het kind kan, ontwikkelt zich ook het lichaamsbesef en lichaamsidee. Verbale begeleiding is gericht op de lichamelijke ervaringen, zodat lichaamsplan, besef en idee zich ontwikkelen. De activiteit aan het einde van elk uur met dit kind is gefocust op ontspanning (wat hij erg moeilijk vindt in het begin) en gronden: je stevig en sterk voelen. Op deze manier kon het kind komen van lichaamsbesef tot zelfbesef en zelfidee tot zelfvertrouwen. Dit is allemaal nodig voor het kind om, om te gaan met emoties en het eigen gedrag te reguleren. Je moet je realiseren dat het boze gedrag niet alleen de volwassenen om het kind heen verrassen, maar het kind zelf ook. Het kind volgen en als therapeut meedoen met het spel geeft het kind de gelegenheid om de eigen mogelijkheden te laten zien. Kinderen zijn in staat een manier te vinden om zich uit te drukken in een veilige afgestemde omgeving. Je kunt niet hun verbeelding creëren, maar je kunt volgen en afstemmen. En natuurlijk let je altijd op dat je verwarring en stress voorkomt die het kind niet kan hanteren. Je bent er altijd alert op of het kind niet buiten de realiteit komt, de fantasie het overneemt en het kind verwart (containing). Het kind uit mijn voorbeeld vindt een weg om zichzelf uit te drukken met speelgoeddieren wat steeds vaker gebeurt bij zijn spel. Eerst houdt het kind nog wat afstand tot de dieren. Maar gaandeweg worden ze belangrijker in zijn spel. Het kind neemt ze mee in het motorische spel, op het springkussen, 10 Netwerk Kindertherapeuten Nederland, maart 2010

11 motorische erapie en de interventies bij het touwklimmen. Ze vechten met het kind tegen gevaar. De dieren gaan mee in de kleding als het kind de handen nodig heeft. Het kind speelt met de dieren verschillende thema s die een link hebben met de eigen geschiedenis Het kind volgend in zijn mogelijkheden, bewegingen en spel geven het kind de gelegenheid om ervaringen opnieuw te doorlopen en te herprinten of om er nieuwe oplossingen voor te vinden. Op deze manier krijgt het kind de kans om nieuwe mentale modellen te ontwikkelen die nieuw gedrag mogelijk maken. Ervaringen delen met verbale begeleiding geeft kinderen de kans om het mentaliseren te ontwikkelen. Het helpt het kind om zelf het gedrag, gevoelens en gedachten te verwoorden. Dit leidt tot de mogelijkheid om mentale representaties van zichzelf en anderen te integreren, waardoor zelfregulatie mogelijk wordt. Toen het kind, in mijn voorbeeld, allerlei soorten thema s had gespeeld was het tijd voor een nieuwe stap in ontwikkeling. Net toen ik me ging afvragen waar het spel met de dieren gebleven was, waarom het was gestopt, begon het kind met nieuwe activiteiten. Het kind werd zich meer bewust van de eigen mogelijkheden. Het spel veranderde, de speelgoeddieren werden publiek. Het kind gaf voorstellingen voor de dieren en mij. Voorstellingen die moesten worden gepland, geoefend en uitgevoerd. Het kind vroeg letterlijk om gezien te worden en applaus te krijgen. Het kind glunderde van plezier. De voorstellingen werden gepland, wat te doen en hoe te oefenen, gestructureerd, hoeveel acts achter elkaar gezien de tijd die we hebben, opschrijven van de volgorde. Meer directieve interventies die de mogelijkheden van het kind vergroten worden mogelijk. Focus op structuur, oefenen en nieuwe vaardigheden uitproberen. Tot dit punt was er een strikte planning van het uur. We hadden 4 activiteiten om in te vullen. Dit kwam voort uit het structureren en gewoontevorming bij het begin van de therapie. Dit kind had de veiligheid van de structuur nodig. De strikte planning betekende dat, wanneer het de beurt van het kind was om te vertellen wat we gingen doen, ik niets mocht toevoegen of veranderen. Als het de beurt van het kind was deed het alles om mijn keuze te beïnvloeden en ik volgde het kind binnen mijn keuze. Maar nu kwamen we op een punt dat ik ook ideeën mocht inbrengen, helpen bij het vormgeven van de voorstelling, en het kind helpen nieuwe vaardigheden te leren. Er werd geen stress opgewekt wanneer we de planning van het uur niet meer volledig volgden. Het kind ontwikkelt meer vertrouwen, veerkracht en flexibiliteit en voelt zich meer bekwaam/ competenter. Op school is er vooruitgang. Het kind wordt zich bewust van de eigen mogelijkheden en houdt ervan om zich te ontwikkelen. Nu kunnen we spelen rondom emoties en gevoelens die het kind leert hanteren. Er kan gekeken worden naar de eigen gevoelens en de gevoelens en intenties van anderen. In het spel heeft het kind de regie en laat stress toenemen. Het wil spelen dat ik lach om een voorstelling die het geeft. Hoe zal je dan reageren?,vraag ik. Ik zal niet boos worden, zegt het kind. We proberen verschillende reacties uit en het kind oefent ermee. Natuurlijk wil het kind ook om mij lachen en moet ik reageren. Zo kan er gekeken worden naar eigen gevoelens en de gevoelens en intenties van de ander. Het kind vraagt om vaardigheden te leren die kunnen helpen in de klas om stress de baas te worden. Directive interventies, gebaseerd op methodes worden mogelijk en goed te gebruiken. Dit is het moment voor de cognitieve interventies. Programma s als stoppen, rust, denken, doen en het systeem van niet helpende en helpende gedachten kunnen naar voren komen. Bij het oefenen met niet helpende en helpende gedachten worden de speelgoeddieren gebruikt om situaties uit te spelen en te oefenen. Het kind geniet ervan om nieuwe vaardigheden te leren. Ik werkte met dit kind anderhalf jaar, totaal 47 uren therapie. Gedurende het proces was er contact met de betrokken organisatie, de verzorgers en school. Het kind ontwikkelde meer vertrouwen, veerkracht en flexibiliteit. Het kind ontwikkelde nieuwe mentale modellen om op te vertrouwen. Het werd zich bewust van het eigen zelf / eigenheid en de mogelijkheden. Het kon beter omgaan met emoties en de regulatie van het gedrag. Leren op school werd minder stressvol en het kind kon capaciteiten laten zien. Nog steeds heeft het aandacht nodig, het heeft het nodig om gezien te worden en steun te krijgen. Maar de gedragsproblemen werden minder en het kind ontwikkelde zich. Literatuur: Brands, W., Eisenga A., & Valkenburg, M., (2008). Het Brein. Uitgave van de NVPMKT. Isbn

12 In de praktijk: Schrijver: Elke Wichers Elke Wichers is als psychomotorisch kindertherapeut werkzaam op een school voor speciaal basisonderwijs in Eindhoven. Dit artikel is eerder uitgegeven bij Servire: Anders bekeken onder redactie van M. Langemeijer en R. de Klerk. Jasper is een 13-jarige jongen en leerling van de bovenbouw van een school voor speciaal basisonderwijs. Hij wordt door zijn leerkracht aangemeld voor psychomotorische kindertherapie. Het volgende schooljaar zal hij van school gaan en het vervolgonderwijs bezoeken. Op emotioneel en sociaal gebied lijkt hij de rijpheid hiertoe te missen. Hij is erg onzeker, niet gericht op contact met andere mensen. Jasper uit zich niet en verweert zich niet wanneer hij geplaagd wordt door andere kinderen. Hij houdt van de natuur en vooral van dieren. Hierin gaat hij helemaal op. Uit onderzoek blijkt: Jasper is een eenzaam kind. Hij heeft weinig lichaamsbesef en zelfvertrouwen. Jasper is te weinig weerbaar in contact met leeftijdgenootjes. Waarschijnlijk speelt aanleg een rol, maar het lijkt toch vooral veroorzaakt door huiselijke omstandigheden; relatieproblemen tussen de ouders, tijdelijke depressie van de moeder en chronische depressie van de vader. Daardoor kon hem al heel vroeg niet de veiligheid en geborgenheid geboden worden die hij nodig had. Jasper heeft gelukkig een goed contact met zijn moeder. Hij heeft een gemiddelde intelligentie maar heeft moeite met het opnemen van nieuwe informatie. Er zijn ook geheugenproblemen. Hierdoor is het voor Jasper extra moeilijk om de vele gebeurtenissen in zijn leven te bevatten en ze een plaats te geven: een eenzame kindertijd - spanningen echtscheiding niet mee kunnen in regulier basisonderwijs verhuizing nieuwe school geen contact met vader. Behandelingsplan Er wordt een behandelingsplan gemaakt en een behandelingsstrategie. In het contact met Jasper staan acceptatie, veiligheid en rust centraal. Er zullen aan Jasper middelen worden geboden om zich meer bewust te worden van zichzelf en van zijn mogelijkheden en vooral ook om veel ervaringen op te doen. In zijn babytijd en peutertijd is Jasper weinig gekoesterd en heeft hij weinig gespeeld en bewogen. Een deel van deze ervaringen kan hem nu binnen spelsituaties alsnog worden geboden. Aanvankelijk zal het contact vooral via de materialen en spelsituaties plaatsvinden. Na verloop van tijd zal er meer persoonlijke toenadering zijn. Aan Jasper zal veel tijd worden gegeven om situaties op zich in te laten werken en om zich gaandeweg open te stellen. Verloop van de behandeling Bij aanvang van de therapie is Jasper vriendelijk en bedeesd. De schouders hangen wat af. Hij maakt weinig oogcontact. Wanneer hem iets gevraagd wordt, reageert hij wat ontwijkend. Het stemvolume is laag. Jasper neemt geen initiatief tot het voeren van een gesprek. Dit gedrag laat hij zien binnen de klassensituatie en ook binnen de therapiesituatie. Hij praat niet graag over de gebeurtenissen in zijn leven. Hij vindt het niet prettig wanneer je lichamelijk te dicht bij hem komt, maar onderneemt niets om dit te voorkomen. Hij heeft moeite met aangeven welke spelsituaties hij leuk vindt. Hij heeft moeite met kiezen. Begonnen is met spelsituaties die lichamelijke afstand waarborgen. Jasper vindt dit toch erg spannend. Hij lacht veel en maakt grapjes waar hij zelf plezier in heeft maar die niet echt invoelbaar zijn voor de medespeler. Jasper wordt veel bevestigd en aangemoedigd in zijn handelen en er worden succeservaringen gecreëerd: Jasper wint de meeste spelletjes en geniet hiervan. Op uitdagen van de therapeut begint hij al snel te reageren met kleine plagerijtjes en met zelf uitdagen. Er is contact. Meer nabijheid lijkt niet meer zo bedreigend te zijn. Ingegaan wordt op initiatieven die Jasper in het spel neemt. Hij gaat in op het voorstel om een krantengevecht te doen (zwaard vechten met opgerolde kranten). Hij verscheurt kranten, bekogelt de therapeut met kranten (wordt ook bekogeld) en verlaat grinnikend de speelzaal zonder op te ruimen. Er volgen enkele sessies waarbij in kartonnen dozen wordt gesprongen en stapels blikken worden bekogeld. Jasper begint zijn kracht en agressie te ervaren. Hij wordt ook lekker ondeugend. Binnen de therapiesituatie komt er meer ontspanning en behoefte aan structuur. We maken een tijdsplanning: de therapietijd wordt verdeeld in drie onderdelen. De eerste vijftien minuten worden ingevuld met voel- en tastoefeningen. Er is geen weerstand tegen voelen en aanraken. Jasper bedenkt zelf een spel: hij loopt geblinddoekt door de ruimte en zoekt op aanwijzing van de therapeut zakjes die verspreid door de zaal liggen. Er worden barricades opgericht om het zoeken te bemoeilijken. Jasper geeft zich helemaal over aan het spel en vindt het leuker naarmate het gecompliceerder is. Jasper heeft moeite met links-rechts onderscheid. Geblinddoekt leert hij links en rechts kennen. 12 Netwerk Kindertherapeuten Nederland, maart 2010

13 Jasper Het tweede deel van de therapietijd wordt besteed aan stevig staan. We doen aardingsoefeningen waarbij visualisaties van natuurelementen worden gebruikt. Dit spreekt hem erg aan. Jasper speelt boom. De jaargetijden met storm, regen, zonneschijn, groei, verval en herstel worden uitgebeeld. Eekhoorntjes spelen in de boom en zijn blij, boos, verdrietig, bang of ondeugend. Herfststormen worden uitgebeeld met behulp van kussens die tegen de boom duwen. De boom blijft op zijn plaats staan. Jasper kan zich inleven in de verschillende emoties en ze uitbeelden. Hij kan aangeven wat hij leuk vindt en wat niet, en hij kan keuzes maken in spelsituaties. Over eigen emoties praten, vindt hij nog steeds erg moeilijk. Het derde deel van de therapietijd mag Jasper helemaal zelf invullen. Hij vindt het heerlijk om te worden rondgereden in de mattenwagen. Er worden doeken over de mattenwagen gelegd en het licht moet uit. De kar wordt op zijn instructie heen en weer bewogen (gewiegd) en rondgedraaid. Dan wil hij eten hebben in de kar. De therapeut geeft hem een flesje. Jasper geniet en ziet tevens de humor van een 13-jarige die baby is. Dit spel wordt de volgende therapietijd herhaald. De tweede maal kruipt Jasper aan het einde van het therapie-uur onder een deken. Hij moet hier onderuit gepraat worden: kom maar, het is goed en warm hier. Als een duveltje uit een doosje komt Jasper uit de deken gesprongen. Het spel met de kar, de dekens, de duisternis, het wiegen, het flesje en de geboorte (?) heeft zich hierna niet herhaald. Jasper krijgt steeds meer plezier in stemoefeningen: het met wisselende intonatie en lichaamsexpressie zeggen van ja en nee en welles en nietes. Hij wil judogrepen oefenen. We gaan stoeien. Jasper verliest vaak doordat hij gaat lachen van de spanning. We oefenen ik-boodschappen: wie nu lacht, verliest zijn kracht. De therapeut maakt hem aan het lachen door hem te kietelen. Het op ongelegen momenten lachen wordt minder. Vader komt ter sprake. Jasper vertelt dat hij het zo erg vindt dat zijn vader geen contact met hem wil hebben. Hij voelt wel dat zijn moeder voor 100 % achter hem staat en dat zij altijd voor het belang van haar kinderen heeft gekozen. Dat is een grote troost voor hem. Aan hem wordt uitgelegd dat veel kinderen zich ten onrechte schuldig voelen aan de scheiding van de ouders. Hij blijft op dit onderwerp terug komen. We maken een tijdlijn van de geschiedenis van Jasper, waarbij we even stil staan bij de verdrietige gebeurtenissen uit zijn leven. Hij beseft nu dat de problemen tussen vader en moeder al bestonden voordat hij geboren was. De fijne momenten uit zijn leven hij herinnert zich weinig worden benadrukt. Zo doet hij aan herschrijving van de geschiedenis. Ondertussen is de groei van Jasper enorm. De leerkracht vertelt dat Jasper contact maakt met de kinderen uit zijn tafelgroepje (andere watjes ). Ze hebben veel lol samen. Jasper daagt de leerkracht uit en is voorzichtig ondeugend. De leerkracht moedigt Jasper op onopvallende wijze aan om voor zichzelf op te komen. Tijdens een therapiesessie vertelt Jasper dat hij gevochten heeft op het schoolplein. Degene met wie hij gevochten heeft sleepte hem over het schoolplein. Hij heeft zich los geworsteld en teruggevochten. Beide kinderen hebben straf gekregen. Jasper lijkt trots te zijn op zijn straf. Moeder signaleert dat Jasper meer zelfvertrouwen heeft gekregen en minder vaak ziek is. In een gesprek met moeder komt naar voren dat Jasper graag volgend jaar naar de tuinbouwschool zou gaan. Hij heeft hierover op school nog niets gezegd. De laatste therapiesessies worden gebruikt om oefeningen te herhalen, spelletjes te doen die weer wat meer afstand vragen, en om te werken aan de schoolkeuze. Na twee maal aanmoedigen (en na ruggespraak met de leerkracht en orthopedagoog), vertelt Jasper in de klas wat zijn grote wens is: volgend jaar naar de tuinbouwschool. De leerkracht pakt de motivatie van Jasper aan om hem flink aan het werk te zetten met onderdelen waarin hij een achterstand heeft. Hij werkt enthousiast aan zijn opdrachten. Jasper wordt gezien door de orthopedagoog en definitief uitgeroepen tot schoolverlater: emotioneel en sociaal is er voldoende groei. Na 24 sessies wordt de therapie afgesloten. Het valt Jasper niet moeilijk om afscheid te nemen. Hij heeft vertrouwen in zichzelf, hij heeft het gevoel dat hij het allemaal zelf gedaan heeft en dat is ook zo. 13

14 De kracht van Het belang van spel Schrijver: Clarie Dekker Clarie is speltherapeut van De Banjaard, een multifunctioneel centrum voor kinderen en jongeren met (een vermoeden van) psychiatrische problematiek en een licht verstandelijke beperking. Een kind in speltherapie vraagt mij: Ik begrijp het niet hoor, echt niet Waarom ga je nou weer op vakantie? Sommige kinderen gaan op vakantie omdat.. omdat ze dan kunnen spelen en zo.. Maar jij, jij kan elke dag spelen! Dan hoef je toch zeker niet met vakantie? Spelen is zoiets als vakantie vieren. Bovendien is spelen de manier waarop het kind de wereld leert kennen en daarmee ook zichzelf ontdekt. Spel is van groot belang in de ontwikkeling van kinderen: emotioneel (de verwerkingsfunctie), cognitief (het opdoen van kennis), sociaal (het leren omgaan met anderen) en lichamelijk (de oefening van de motoriek). Soms maken kinderen iets mee dat niet in het gewone spel van alle dag verwerkt kan worden. Wanneer de ontwikkeling hierdoor verstoord raakt, kan speltherapie een hulpmiddel zijn om de vastgelopen ontwikkeling weer op gang te brengen. Onderstaand artikel gaat dieper in op de kracht van speltherapie als cliëntgerichte therapeutische behandeling. Speltherapie als hulpmiddel Speltherapie is een middel om kinderen individueel of in groepsverband te helpen met sociaal-emotionele en/of gedragsproblemen. Spel wordt bij speltherapie beschouwd als het communicatiemiddel van het kind. Het kind kan in het spel gevoelens zoals angst, woede, verdriet of verlangens (opnieuw) beleven en exploreren, op een veilige en tegelijkertijd vrije manier. Het gewone spel heeft op die manier een therapeutische werking. Zo kan het kind zijn problemen een nieuwe betekenis geven en krijgen deze een plek in zijn leven. Een meisje van negen speelt verschillende keren een poppenhuisspel waarbij een gescheiden moeder en kind voortdurend ruzie hebben en het meisje de vader stiekem uitnodigt bij hen thuis. Ineens stopt het kind het spel, kijkt me aan en zegt: Dat is ook toevallig.. zo gaat het bij mij thuis ook een beetje. Indicaties voor speltherapie Speltherapie is geïndiceerd bij stagnatie in de sociaal-emotionele ontwikkeling en wanneer het kind niet op eigen kracht, of met hulp van zijn omgeving, weer in balans kan komen. Veel voorkomende probleemgebieden zijn: o Trauma s zoals: seksueel misbruik, mishandeling, overlijden van een geliefd persoon, echtscheiding, pesten, oorlogservaringen. o Gedragsproblemen, emotionele en sociale problemen zoals: angsten, enuresis, encopresis, eetproblemen, agressief gedrag, (extreem) teruggetrokken gedrag, faalangst, slaapproblemen, hechtingsproblematiek. o Lichamelijke klachten, waarvoor geen medische oorzaken gevonden kunnen worden. o Het niet kunnen accepteren en kunnen inspelen op veranderingen van de eigen situatie en (on)mogelijkheden, zoals bij: gezinsveranderingen, uithuisplaatsing, plaatsing in pleeggezin, langdurige of ernstige ziekte, beperkingen door ADHD, NLD, PPD-NOS en/of een verstandelijke beperking. Bij het indiceren van speltherapie wordt ervan uitgegaan dat een kind in staat is tot een actieve wisselwerking met de werkelijkheid en tot een zekere ordening en integratie van zijn ervaring. Bovendien moet er geen sprake zijn van een afwijzende, beangstigende omgeving. Andere voorwaarden zijn dat het kind over een minimum aan vitaliteit beschikt, ouders/ opvoeders bereid zijn tot actieve medewerking (hier ook toe in staat zijn), er een toekomstperspectief voor het kind is, dat het kind tot verbeelden (doen als-of) in staat is en dat het kind voldoende gemotiveerd is om te komen. Soms sluit een andere vorm van therapie beter bij het betreffende kind aan. Wessel wil elke week voetballen. Wanneer ik uitleg dat de ruimte te klein is om echt goed te kunnen voetballen, verzint hij andere actieve bewegingspelletjes. Wessel is tevreden als hij bezweet en uitgeput kan zeggen: Yess, ik heb van je gewonnen. Na een tijdje begint hij te mopperen als ik hem ophaal, terwijl hij net buiten aan het spelen is. Na overleg met de psychomotorisch therapeut, volgt een PMT-observatie. Wessel geniet volop. De doelen waaraan binnen de speltherapie gewerkt wordt, passen ook goed binnen deze vorm van therapie. In overleg met Wessel wordt de therapie overgedragen. De werking van speltherapie Speltherapie is voor kinderen in de ontwikkelingsleeftijd van drie tot twaalf jaar, bij wie sprake is van een bedreigde of verstoorde ontwikkeling, die op verschillende competentiegebieden ernstige consequenties heeft. Door de therapeut, de spelkamer en de frequentie van het spelen worden de therapeutische mogelijkheden van het spel gebruikt en vergroot. Omdat de speltherapeut via het spel aansluit bij het niveau van de cliënt, kan speltherapie ook een geschikte vorm van therapie zijn voor kinderen en volwassenen met een verstandelijke beperking. Een vrouw van zesentwintig met een verstandelijke beperking komt de spelkamer binnen. Ze kijkt om zich heen, ziet een krat met barbies staan en zegt blij: Mag ik van jou gewoon met alles spelen? Ook met barbies? Speltherapie wordt meestal ingezet al een non-directieve therapie. Door acceptatie, empathie en echtheid van de therapeut en door de veiligheid die de therapeut biedt, krijgt het kind via het spel, zicht op zijn eigen beleving. De groeikracht herstelt zich, het kind zoekt en vindt zijn eigen oplossingen. Deze houding, die ook wel Cliënt-centered genoemd wordt, gaat er van uit dat een persoon voldoende ge- 14 Netwerk Kindertherapeuten Nederland, maart 2010

15 speltherapie zonde krachten in zich heeft om zijn eigen problemen op te lossen. De therapeut heeft een begeleidingsfunctie en aanvaart de mens met zijn problemen totaal. Carl R. Rogers (grondlegger van de Cliëntcentered therapie) zei dat de therapeut de wereld door de ogen van de cliënt moet zien om de gevoelens van de ander te ervaren, terwijl hij toch de nodige emotionele afstand bewaart (non-directief). Zijn theorieën komen goed tot uitdrukking in het boek: Cliënt-centered therapy, vertaald in het Nederlands als: Cliënt in het middelpunt. Kind: Jij bent al veertig, dat is nog ouder dan mijn moeder. Jij bent oud en hebt rimpels.. Ik vind het jammer dat je oud bent, want oude mensen doen niet zo veel meer. Therapeut: Je denkt misschien dat ik niet zo veel met jou kan doen hier en dat zou je jammer vinden. Kind: Klopt, oude mensen zitten liever.., maar nu hebben we genoeg gepraat, ik wil politie spelen en dan ging jij weer uit de gevangenis vluchten oké?. Binnen het spel, in de beelden en het verhaal, worden blokkades, behoeftes en hulpbronnen zichtbaar. Via de technieken van de Beeldcommunicatie kan de therapeut communiceren met het kind via het beeld. Het beeld is een creatie van het persoonlijk beleven. De therapeutisch belangrijke veranderingen voltrekken zich primair in de verbeeldende wereld van het spel. Doordat in het spel de expressie van de beleving verandert, worden de innerlijke processen beïnvloed. De beeldcommunicatie is ontstaan vanuit de pedagogiek. Het kinderlijke bestaan wordt beschouwd als een eigen wijze van zijn. Binnen de therapie heeft het kind een eigen ontwikkelingsproces dat niet te forceren is. Er worden einddoelen en tussendoelen geformuleerd en er wordt een strategie bepaald. De basishouding is gelijk aan die van de cliëntgerichte therapeut, al zal de beeldcommunicatie-therapeut ook invloed uitoefenen op de spelvormen en spelinhoud en daarmee op de manier waarop het kind belevingen vorm geeft en verwerkt. Meer informatie over de Beeldcommunicatie is o.a. te vinden in het boek: Beeldcommunicatie, van J. Hellendoorn, E. Groothoff en P. Mostert. Een seksueel misbruikt meisje zet een groot plastic zwart paard in een omheining. Er staan meerdere paarden omheen. Op een afstandje zet ze een klein bruin veulen neer met een groter wit paard ernaast. Het meisje zegt: En toen was jij het witte paard en zei jij tegen die grote zwarte dat hij niet moest proberen om uit te breken!. Ik doe wat het meisje me vraagt. Na een aantal sessies zeg ik, in mijn rol van het witte paard tegen het veulen: Ga met me mee, dan zeggen we het samen tegen het zwarte paard. Nog later in het therapieproces kan het meisje het zelf oplossen. Ze laat het veulentje naar het zwarte paard gaan en schreeuwt: Je denkt toch niet dat je kan ontsnappen hè? Iedereen let op je!. Naast de rollenspelen en het spelen met spelmateriaal worden ook andere vormen van spelend bezig zijn toegepast binnen 15

16 de speltherapie (bijvoorbeeld: knutselen, spelen met zand en water, muziek maken, het maken van levensboeken en het spelen van gezelschapsspelletjes). Mark is negen jaar, hoogbegaafd en houdt niet van spelen. Spelen is kinderachtig. Hij speelt het liefst de hele dag op zijn Nintendo. Omdat hij weinig vriendjes heeft en nooit over zijn emoties praat, maakt zijn moeder zich zorgen om Mark. Ze is verbaasd als er uiteindelijk speltherapie wordt geadviseerd. In de spelkamer duurt het een tijdje voordat Mark zich op zijn gemak voelt. Alles is stom of kinderachtig. Totdat hij de zandtafel ziet staan. Misschien wil hij weten hoe ver hij kan gaan, wanneer hij een emmer water bij het zand giet. Misschien weet hij ineens wat hij wil doen, wanneer hij met zijn handen door de modder woelt. Hoe dan ook, er verschijnt een grote glimlach op zijn gezicht als hij zegt: Moet je voelen hoe lekker dat voelt!. In de weken hierna worden er verschillende kastelen gebouwd, worden er geheimen in het zand begraven en opgegraven, en wordt er vooral veel gelachen. De moeder merkt op hoeveel opener Mark de laatste tijd is geworden. Verschillende fases in de therapie In het begin van de therapie zal het kind zich oriënteren op de nieuwe situatie ten aanzien van de therapeut, de ruimte en het materiaal. Het kind onderzoekt, tast af en test uit, voornamelijk wat deze onbekende volwassene hem te bieden heeft en wat de bedoeling is. Ook de therapeut oriënteert zich ten aanzien van het kind, observeert diens verwachtingen en gedragingen, zijn manier van praten en spelen en de spelthema s waarmee het kind begint. De therapeut probeert zich open te stellen voor het kind om zicht te krijgen op hoe het kind zichzelf en zijn omgeving ervaart. In deze fase begint de relatie tussen het kind en de therapeut zich te ontwikkelen. Het kind wil weten waar het aan toe is en wat de grenzen van de therapeut zijn. Pas dan is er ruimte om zich veilig te voelen en een relatie met de therapeut op te bouwen. En toen gingen we vechten en ging jij dood... (ik val neer en blijf even als gedode ridder op de grond liggen). Ja, en toen stond je weer op en kreeg je nog een nieuwe kans. Na drie bijeenkomsten en zeker veertien keer vallen en opstaan, zegt het kind: En toen sloeg jij het zwaard uit mijn handen en had jij gewonnen. Vanuit de relatie met de therapeut kan de therapie in de verdiepingsfase terecht komen. Er ontstaat een vertrouwen die voor het verloop van de therapie erg belangrijk is. Een mooi teken van vertrouwen krijg ik een keer op het moment dat ik Maria naar de groep terug breng en zij zegt: Kom, dan pikken we samen een dropje uit de snoeppot! Omdat ik nu niet meer met het kind in de spelkamer ben zeg ik: Ik zou wel een dropje lusten ja, maar dat kan ik eigenlijk niet maken. Ik loop naar het raam en roep naar de groepsleiding die met de kinderen buiten aan het spelen is: Mogen we een dropje pakken?. Na toestemming pakken we een dropje, maar Maria voegt nog wel toe: Ze hadden het nooit gemerkt hè?. Spelenderwijs wordt er aan verschillende doelstellingen gewerkt. Er treedt een verandering op in het zelfbeeld, het zelfvertrouwen en het zelfinzicht van het kind, en dit alles moet een nieuwe plek krijgen. De therapeut of de ouderbegeleider praat met de ouders en soms ook met de leerkracht van het kind en vraagt of er veranderingen te merken zijn. Het gebeurt wel eens dat kinderen doorschieten in ander gedrag. Na uitproberen van het nieuwe gedrag op school en thuis, komt alles vaak weer in evenwicht. Met David (een sociaal angstig jongetje) werk ik aan het leren uiten van zijn emoties. Na een aantal maanden samen spelen, treedt er verandering op in het spelbeeld. De spelpersonages accepteren niet meer alles van elkaar en worden flink boos als ze het ergens niet mee eens zijn. In mijn rol heb ik een aantal keer voorgedaan hoe het eruit ziet als je boos bent en nu durft David in het spel ook te laten zien dat hij het ergens niet mee eens is. Wanneer David thuis roept dat zijn vader en moeder stom zijn en hij als protest tegen de deur schopt, schrikken zijn ouders wel even van deze gedragsverandering. Na uitleg, begrijpen de ouders van David dat hij nu thuis het nieuwe gedrag uitprobeert en ze daar als opvoeders op in kunnen gaan (wat mag wel en wat gaat te ver). David leert al snel hoe hij thuis op een goede manier kan laten zien dat hij boos is. Na een tijdje durft David dit ook op school en merkt hij trots op: Ik moest van de juf even op de gang staan om rustig na te denken. Aan het einde van de therapieperiode kan de therapeut met het kind in gesprek gaan, of worden er op andere manieren dingen terug gehaald van het begin van de therapie. Wanneer er een groei in de ontwikkeling van het kind merkbaar is, zal het spel ook minder beladen worden. Wan- 16 Netwerk Kindertherapeuten Nederland, maart 2010

17 neer het kind, de ouders en de therapeut het met elkaar eens zijn dat de doelstelling van de therapie is bereikt, wordt een plan gemaakt hoe de therapie afgerond kan worden. Kelvin is meer dan een jaar bij mij in therapie. Hij vindt het heerlijk om te komen spelen en we hebben al heel wat avonturen beleefd samen. Hij als straathond en ik als rijke meneer. De rijke meneer wil de hond wel aaien en eten geven, maar niet in zijn huis hebben. Stel je voor dat zijn huis vies zou worden! De hond verzint heel wat trucjes om toch in het huis te kunnen komen. Dan mag hij even blijven van de meneer, maar elke keer gaat het toch weer mis. Op een gegeven moment ontmoet de straathond een andere hond. De rol van de rijke meneer verandert in de rol van de andere hond. Samen beleven de honden verschillende spannende dingen, zoeken ze een plek om te wonen en krijgen ze een heleboel jonge hondjes... Ineens zegt Kelvin: Ik geloof dat mijn verhalen op zijn, en denk ik: Het wordt tijd om af te ronden. Effecten van speltherapie Het is aangetoond dat speltherapie effectief is bij de behandeling van een breed scala aan emotionele problemen bij kinderen. In onderzoeken over speltherapie komt wetenschappelijk bewijs voor de volgende effecten naar voren: verbetering van zelfbeeld en zelfbeheersing, afname van externaliserende gedragsproblematiek, verbetering in spelgedrag bij lichamelijke nabijheid en spelthema s, afname van geïsoleerd spel, verbetering in persoonlijk/sociale ontwikkeling, afname van totale gedragsproblemen, afname van internaliserende gedragsproblemen, afname van agressie, afname van angst en depressie, verandering in depressie en hyperactiviteit. Samenvatting Speltherapie werkt bevrijdend, losmakend en ontspannend. Het kind speelt en leert zo eigen mogelijkheden (ver)kennen. In het spel kan het kind emoties, ervaringen en belevingen kwijt en kan het deze delen met een ander. Het kind krijgt zicht op zijn omgeving (bewust en onbewust) en leert hoe het met zijn problemen om kan gaan. In samengaan met ouderbegeleiding wordt op twee gebieden gewerkt: aan het kind en zijn omgeving. Het kind kan vrij experimenteren met zijn gedrag, wel binnen bepaalde grenzen van de speltherapie. Het doet nieuwe ervaringen op en kan deze integreren in zijn bestaande ervaringen ofwel cognities. De therapeut verwoordt zijn/haar handelingen, stelt vragen, speelt mee en benoemt de aanwezige/opkomende gevoelens waardoor het kind bewust wordt van zijn handelingen en gedachten. Dit gebeurt binnen de veiligheid van de spelkamer en het vertrouwen van de speltherapeut. In de aanwezige werkrelatie ontstaat een functionele band. Het kind mag er zijn en wordt volledig geaccepteerd. De speltherapeut ordent, geeft duidelijkheid en begrenst waar nodig. De therapeut houdt de werkelijkheid in zicht en maakt zonodig de stap naar de gewone leefomgeving van het kind. De relatie van therapeut en kind is van tijdelijke aard. Het kind zal het straks alleen (met ouders) moeten kunnen doen!! Bij het schrijven van dit artikel is gebruik gemaakt van eerder geschreven stukken door leden van de NVVS, waaronder: o Het script van de DVD: Speltherapie, als het even niet vanzelf gaat, door Joke Taal en Clarie Dekker, 2005 o Beroepsprofiel, opgesteld door de Nederlandse Vereniging Van Speltherapeuten 2000/2009 o Presentatienota voor zorgverzekeraars, NVVS 2005 o Welk bewijs is er dat speltherapie werkt? (Rapportage van een inventarisatie van onderzoek naar effecten van traumabehandeling door middel van speltherapeutische interventies), door Lenette Raaijmakers,

18 In de praktijk: Schrijver: Arjenne Vossepoel Arjenne werkt als client-centered speltherapeut en schoolpsycholoog bij een school voor speciaal basisonderwijs te Gouda. De doelgroep is heel divers. Zo zijn er leerlingen met een ontwikkelingsachterstand, met leerproblemen, met gedrags-, psychiatrische of sociaal-emotionele problemen, waardoor zij zijn aangewezen op een speciale onderwijssetting met kleine groepen en extra begeleiding. Job is 10 jaar. Hij heeft een lichte verstandelijke beperking. Hij heeft meer tijd en herhaling nodig om dingen te begrijpen en nieuwe vaardigheden te leren: alles stap voor stap. Thuis gaat het niet lekker met Job. Hij slaapt slecht en is vaak boos en opstandig. Moeder heeft haar handen vol aan hem en zijn vier jongere broertjes. Naast de zorg voor de kinderen helpt ze vader op de boerderij. Het valt haar zwaar. Job s boze buien en onhandelbare gedrag kan ze er maar moeilijk bij hebben. Ze zegt: Ik begrijp hem ook niet zo goed. Dan zeg ik, kom op! Maar ja, hij laat de kop maar hangen hé! Ik weet niet wat ik met het jong aan moet!. En Job Job weet er zelf ook geen raad mee. Op school is hij een rustige leerling, te rustig, je zou hem vergeten. Aan zijn gezicht valt weinig af te lezen. Hij kijkt eigenlijk nooit eens echt blij. Hij heeft weinig contact met anderen. Op het speelplein loopt hij vaak alleen. Als hij wel eens met anderen is, botst het nog wel eens. Hij kan niet veel hebben, lijkt het wel. Hij laat zich niet horen en durft zich niet te laten zien. De leerkracht geeft aan dat hij geen hoogte van hem kan krijgen. We maken ons zorgen en vragen ons af: - Wat gaat er in hem om? - Waar komt zijn depressieve gedrag vandaan? Wil hij ons een signaal afgeven? - Hoe kunnen we hem helpen beter in zijn vel te komen? Job wordt besproken in het begeleidingsteam. Om zicht te kunnen krijgen op zijn zelfbeleving, kan bijvoorbeeld een ZAT (zinnen-aanvul-test) of CBSK (competentiebelevingsschaal voor kinderen) worden afgenomen. Job lijkt echter minder taalgericht, hij drukt zich liever uit in zijn lijf of in spel. Daarnaast heeft hij minder taal tot zijn beschikking. Gezien zijn ontwikkelingsachterstand heeft hij tevens een taalachterstand. Hij kan zich minder gemakkelijk uitdrukken en begrijpt minder snel wat er bedoeld wordt of wat van hem verwacht wordt. Ik vraag me hardop af of we hem niet plagen met zo n testje, in plaats van hem te helpen. Liever zou ik een spelobservatie doen. In het spel kan hij laten zien, wat hij in taal niet kan of durft uitdrukken. Daar zijn de anderen het mee eens. Ik ben blij dat ik niet alleen als schoolpsycholoog werk, maar tevens als client-centered speltherapeut!! Natuurlijk is het mooi en uitdagend werk, maar het kader voelt soms niet afgestemd op het kind Client-centered speltherapie geeft bij uitstek de mogelijkheid om aan te sluiten bij de mogelijkheden en de belevingswereld van het kind! Natuurlijk kunnen niet alle kinderen binnen school worden geholpen. We moeten ook regelmatig doorverwijzen. Hierbij hebben we de keuze uit verschillende therapeuten. Ik ben hierbij geneigd om bij kinderen, bij wie de problematiek nog niet geheel duidelijk is en/of die tijd nodig hebben om zichzelf te kunnen laten zien en/ of minder talig zijn ingesteld de voorkeur te hebben voor client-centered therapeuten. Bij kinderen waarbij de interventies (sneller) duidelijk(er) zijn, ben ik eerder geneigd om te verwijzen naar integratief therapeuten. Kinderen (zoals Job), bij wie vertrouwen en vertrouwdheid voorop staat, melden we het liefst binnen school aan En zo komt het dat ik Job ophaal uit de klas. Wanneer hij in de spelkamer komt, gaat hij in een hoek op een stoel zitten. Ik zie hem vanuit zijn ooghoeken naar de zand-waterhoek kijken. Zijn blik glijdt naar de playmobilridders. Langzaam komt hij meer overeind. De visuele en aantrekkelijke prikkels brengen hem letterlijk in beweging! Aanvankelijk is hij afwachtend en moet ik hem uitnodigen en doet zijn spel statisch aan. Hij wil vooral dingen op elkaar zetten en naast elkaar. Probeert Job meer overzicht te krijgen in de wereld, waarin veel boven zijn pet gaat? De vierde sessie gebruikt hij het zand erbij, nog wel voorzichtig en behoedzaam. Zijn handen veegt hij steeds af. Job laat weinig van zijn gevoelens zien. Is Job geremd te uiten wat hij voelt? De blauwe ridder heeft steeds staan kijken naar de torens. Eerst van een grote afstand. De vierde sessie komt hij dichterbij, maar blijft staan kijken. Job houdt zich vaak afzijdig. Wil Job meer betrokken zijn bij activiteiten? En Job komt ook meer in mijn buurt, heel letterlijk. Hij speelt nu niet meer aan het andere einde van de spelkamer, maar komt dichterbij. Eerst reageert hij niet verbaal op mijn verwoordingen, soms komt er een klein knikje. Dan vraagt hij mij materiaal aan te geven. Ik mag in kleine stapjes steeds dichterbij komen. Opvallend is dat hij telkens één spelfiguur pakt. Er is geen familie. Wanneer ik hem vraag een familie neer te zetten, pakt hij figuren, die verder niet interacteren met de ridder. Job vertelt ook niet spontaan iets over thuis. Hoe gaat het thuis? Heeft hij het naar zijn zin? Wat mij verder opvalt is hoeveel spanning hij in zijn lijf heeft. Zijn bewegingen zijn bijna staccato. Zit Job letterlijk niet lekker in zijn vel? Ik heb een gesprek met moeder. Ja, zij heeft ook weinig contact met hem. Dat wil ze wel natuurlijk, maar hij komt niet uit zichzelf en ja, het is ook zo druk op de boerderij. Hij moet maar meehelpen hoor, voor gesprekjes is niet zo veel tijd. Ze zou wel graag willen dat het beter met hem ging. Ja natuurlijk! Ze knikt verlegen. Als dat op school kan, is dat fijn. Ze krijgt hem echt niet naar zo n bureau hoor!! We bespreken Job in het begeleidingsteam. We zijn het met elkaar eens dat Job gebaat zou zijn bij speltherapie. Juist bij Job denken we niet aan verwijzing naar een andere instantie, maar aan speltherapie binnen school, zo dicht mogelijk in de eigen leefwereld: dat voelt veilig en vertrouwd. Zo is de stap voor hem niet nodeloos groot. Hij kent mij, de therapeut al en ook de spelkamer. De therapie kan onder schooltijd, het hoort er gewoon bij. Moeder heeft gelijk, Job zien we niet zo snel ergens anders heen gaan. Het is ook 18 Netwerk Kindertherapeuten Nederland, maart 2010

19 Hoe Job zijn verhaal leerde vertellen voor haar fijn om gewoon op school over Job te komen praten en niet weer bij een ander. Bovendien is er een kort lijntje met Job s leerkracht. Als er iets aan de hand is, kan dit snel worden doorgegeven. Als er extra ondersteuning nodig is in de groep of op het plein, kan hier rekening mee worden gehouden en indien nodig worden opgepakt. Speltherapie binnen school, daar zijn we het over eens. Samen met moeder formuleren we de doelen: - Ontwikkelen van een positief en reëel zelfbeeld - Leren zich te uiten: zowel fysiek als in taal. meer taal leren gebruiken. zicht krijgen op gevoelens. leren omgaan met boosheid, voor zichzelf leren opkomen - Initiatief durven nemen, betrokkenheid tonen (bij activiteiten in de groep en samenspel) - Meer verbinding tussen de twee leefwerelden: thuis en school. We vermoeden dat Job zijn frustratie over onopgeloste zaken op school, in de thuissituatie afreageert. Ook is het mogelijk dat hij in sommige zaken wordt overvraagd. Thuis? Aandachtspunt: in gesprek met moeder nagaan hoe de relaties zijn, wat met Job wordt gedaan, van hem wordt verwacht. Op school? Aandachtspunt: observatie in de klas en uitwisseling met leerkracht - Leren zich te ontspannen, goed kunnen inslapen. Moeder is gehaast, ze moet zo meteen alweer terug naar de boerderij. Het werk wacht. Ze maakt een vermoeide indruk. Ze vertelt dat het leven en werken zwaar is. Fijn dat Job zo goed meehelpt. Ze vertelt trots dat hij later het bedrijf van vader zal overnemen. Daarvoor is hij nu al in de leer. Hij blijkt elke middag uit school hard te moeten werken op het land! Maar hij vindt de tractor leuk hoor, voegt moeder er aan toe. Moeder herkent de spanning in Job s lijf. Ik opper dat ik dit een belangrijk doel vind om aan te werken. De kans bestaat dat Job, wanneer hij leert zich meer te uiten en meer vertrouwen krijgt, de spanning zal afnemen. Maar dat kan nog wel een periode duren. We zouden Job gunnen hier al eerder gericht aan te kunnen werken. Ik stel voor gelijk met de speltherapie ook psychomotorische therapie te starten. Moeder is blij met dit aanbod. We hebben een kort lijntje met psychomotorische therapeuten in de regio en hij kan hier al snel starten. We zullen gedurende de therapie regelmatig contact hebben om zaken met elkaar uit te wisselen en bij elkaar te kunnen aansluiten, als dit nodig blijkt. Job bouwt toren na toren. De ridder is na een lange eenzame periode op zoek gegaan wie er verder in het land wonen. Er blijken andere ridders te zijn, maar ook boeren en jonkvrouwen. In een heel diep woud woont een koning. Die liet nooit van zich horen, maar de laatste tijd blaast hij vaak op zijn toeter. Hij is flink aan het oefenen om zijn toeter hard te laten klinken, iedereen in het hele land moet het immers kunnen horen. Soms stort het hele kasteel in, onder al dat geluid rennen de ridders en anderen van schrik weg. Ik mag ondertussen meehelpen en meespelen. Ik verwoord niet alleen het verhaal, maar ook de gevoelens van de spelfiguren. Job vult het verhaal soms al aan of vertelt zelf bijvoorbeeld dat de koning sterk, blij of boos is. Ondertussen doet Job bij de psychomotorische therapeut oefeningen met verschillende materialen. Spelenderwijs leert Job zijn lijf meer kennen en gebruiken, in individuele spellen en in relatie met de therapeut. De afstand-nabijheid herkent de therapeut. Wanneer we in een meer verdiepende fase aankomen, vraag ik de psychomotorische therapeut om meer en gericht gevoelens te verwoorden. De psychomotorische therapeut op zijn beurt vraagt mij bewegingen van spelfiguren en Job zelf te verwoorden. Door een letterlijke verbinding te maken tussen de beide therapieën hopen we dat er meer integratie komt tussen het lijf en zijn emotioneel welbevinden. Bovendien worden deze twee ervaringswerelden van Job door ons met elkaar verbonden, waardoor hij ook meer gelegenheid krijgt vaardigheden te generaliseren. Moeder krijgt na aanvankelijk koudwatervrees thuis extra begeleiding. De begeleidster neemt regelmatig contact met mij op, om uit te wisselen en af te stemmen. Moeder had niet gedacht dat het fijn was om iemand over de vloer te hebben, zegt ze. Ze voelt zich ontlast in de zorg voor haar jongens. Moeder leert hoe ze dingen naar Job kan oppakken en hem niet overvragen. Het valt haar zwaar dat hij nog niet hoeft 19

20 mee te helpen op de boerderij, dat kost weer een werkkracht, maar ze legt zich er uiteindelijk bij neer. Wanneer hij uit school komt vraagt ze hoe het was. Dat deed ze eigenlijk nooit, daar was geen tijd voor. Maar die tijd valt best mee, eigenlijk. Ze benoemt ook meer gevoelens naar hem en als iets fijn gaat. Ook let ze er meer op dat ze hem komplimenten geeft. En ze spelen nu wel eens gewoon met elkaar, ouders en kinderen, bijvoorbeeld lekker buiten met de bal. En ja, hij lacht af en toe zo waar In de speltherapie is Job nu zover dat hij zijn eigen gevoelens wil onderzoeken. Hij maakt een ik-boek, waarin hij van alles opschrijft over zichzelf (wat kan hij, wat is nog moeilijk) en over zijn gevoelens. Een gevoel: wat is het, hoe voelt het en wanneer, hoe ziet het eruit, wat gebeurt er in je lijf, hoe noem je het, wat heb je eraan, hoe praat je erover wat doe je eraan We praten erover, we beelden het uit en spelen het uit Wat kan je helpen als je bijvoorbeeld boos bent? Job komt met een ruk overeind en kijkt me doordingend aan: Dan zeg ik het, want als ik het niet zeg, weten ze het niet. En als ze het niet weten? Dan kunnen ze me ook niet helpen! Hij krijgt er een kleur van! Dat is eruit! Ik vraag waarmee ze hem zouden kunnen helpen. Nou ja, met wat er is. Dat de sommen te moeilijk zijn, of dat ik niet begrijp waarom Rick mij nooit aankijkt. Of dat Job neemt de tijd en bedenkt waar hij allemaal boos over is (geweest). Het wordt een hele bladzij vol. En aan wie kan hij het zeggen? Job kijkt me vol aan: dat ik dat niet weet, natuurlijk mama of de meester of ja Rick of iemand anders Het valt mij op dat hij meer aanwezig is in het contact, in zijn lijf, in mimiek, in woorden Hij drukt zich uit in houding en taal: hij durft zich zelf te laten zien en laat blijken hoe hij zich voelt. Hij bouwt nog een keer een toren. De koning zegt dat de ridder de hoogste van de hele wereld moet bouwen. We zoeken alle blokken die er zijn. Hij pakt de gouden ridder, die klimt erop helemaal tot aan de top. Daar gaat hij staan jodelen. Ik moet voor hem klappen en hem toeroepen dat het gelukt is! De koning blaast vrolijk op zijn toeter, niet zo hard dat iedereen er voor wegrent. Nee, iedereen komt kijken wat er aan de hand is! Dan gaat de gouden ridder naar beneden. Hij kijkt omhoog en zegt. Van die blokken kan ik ook een huis maken. Hij bouwt van de blokken vier muren met een deur en een raam. Daar woont de gouden ridder. hij woont in het dorp met de andere mensen. Op het land zijn dieren. Job zucht en kijkt mij vragend aan: kan dat een ridder op een boerderij? Hij besluit zelf dat, dat kan en dat de hele familie bij de ridder mag komen wonen. Ja, zo is het goed. We evalueren de therapie. In de klas gaat het beter. Hij is niet meer die stille Job. Hij laat meer van zich horen, steekt zijn vinger op en vraagt bijvoorbeeld uitleg bij sommen. Ook zoekt hij meer spontaan contact met de leerkracht, om zomaar iets te vertellen. Op het schoolplein speelt hij nu regelmatig met twee jongens uit zijn klas, ze hebben plezier! Job doet gezellig mee en toont initiatief. Hij is er ook achter waarom Rick hem nooit aankijkt, dat komt omdat hij autistisch is. Hij vindt het moeilijk te begrijpen wat dat is, maar weet in ieder geval dat Rick het moeilijk vindt en dat het niet aan hem (Job) ligt. Hij zoekt nu af en toe contact met Rick. Moeder is blij met Job, met alle hulp. Ook zij oogt meer ontspannen! Het slapen gaat beter en hij heeft niet meer die boze buien. Ja, hij is wel eens boos hoor, maar dan kan hij vertellen wat er aan de hand is en kijken ze of ze het kunnen oplossen. Soms kan dat niet, maar dan kan moeder uitleggen hoe dat komt. De thuisondersteuning is uitgebreid met individuele ondersteuning van Job. Er komt elke woensdagmiddag een mevrouw met hem iets leuks doen. Ze gaan samen uitvinden wat Job leuk vindt, zodat hij naar een club kan gaan. En Job zelf? Hij zegt: Ik weet niet wat er met me was. Maar ik wou wel graag dat het overging. Ik weet wel hoe nu is! Ik ben blij en het gaat goed. Ik vind het fijn op school. Sommige dingen vind ik moeilijk, maar dat komt omdat ik langzaam leer. Ik moet ook veel oefenen. Als ik het niet snap hoef ik niet boos te worden, want dan ga ik gewoon naar de meester. Die helpt me dan. Ik weet nu meer van gevoelens enzo, dat je het kan vertellen. Dat, dat helpt. Nou, dat is ook zo hoor. En als de meester me niet kan helpen, of mama, nou dan zeggen ze dat ook. Dan weet ik dat. Dat ik het weet, dat is goed. Ik ga nu ook gelijk slapen. Ik heb geen spanning meer dat ik bezorgd ben. En als ik soms bezorgd ben of bang of verdrietig of boos, nou dat is niet gek ofzo. Dat gaat weer over. Maar je moet er wel over praten, of dat ik ga rijden op de tractor gewoon voor de gein. Soms ook samen met papa, lekker over de weilanden. Nou dat is echt fijn! Ik hoef niet meer te werken thuis, ik ga nu gewoon spelen. En ik ga ook nog op een club. Ja, want ik ben goed met mijn handen, daar ben ik goed in. Bijvoorbeeld timmeren. Ik heb een hut gemaakt, Chris en Rick zijn erin komen spelen! Het is fijn dat het beter gaat met Job. Door de client-centered therapie heeft hij de tijd gekregen om een relatie op te bouwen met de therapeut en op zijn eigen manier via spel zijn verhaal te vertellen. Ik heb mij afgestemd op hem als persoon en ingevoegd in zijn spel en gesprekjes, hem gevolgd in zijn tempo en hem bevestigd waar mogelijk. Als mediator kon ik hem helpen zicht te krijgen op zichzelf en zijn wereld, hem bewust maken van hulpbronnen en deze aan te wenden. Hij is zich meer en op een positieve manier bewust van zichzelf, van zowel zijn kwaliteiten als zijn beperkingen. Hij heeft meer zicht gekregen op zijn gevoelens en hoe hij hiermee om kan gaan. Hij is meer taal gaan gebruiken en zelf oplossingen gaan bedenken. Hij kan hulp vragen wanneer dat nodig is en hij heeft mede hierdoor meer grip op en begrip voor de wereld om hem heen. Situaties op school kan hij beter op de plek zelf oplossen, waardoor hij minder frustraties meeneemt naar huis. De boze buien thuis zijn afgenomen en het slapen gaat beter. Hij zit beter in zijn vel, de spanning is afgenomen. Hij heeft hier in psychomotore therapie aan gewerkt. Bovendien wordt hij niet meer overvraagd, hoeft hij thuis niet meer te werken op het land, maar mag zich ontspannen na een dag hard inspannen op school. Op school heeft hij meer en leuk contact met medeleerlingen, die nu ook af en toe thuis komen spelen. Er is zijn meer momenten samen met moeder en vader. Dit doet Job echt goed. Het blijft belangrijk hem op zijn niveau aan te spreken en hem niet te overvragen. Daarbij is het belangrijk hem ruimte te geven over zichzelf en zijn ervaringen te kunnen vertellen. Veel voor hem te verwoorden (gevoelens, situaties etc.) en hem positief te bevestigen. 20 Netwerk Kindertherapeuten Nederland, maart 2010