Verslag 2010 output van onderzoek en onderwijs. Titus Brandsma Instituut

Transcriptie

1 1 Verslag 2010 output van onderzoek en onderwijs Titus Brandsma Instituut

2 2 INHOUD VOORWOORD... 3 WETENSCHAPPELIJK DEEL Onderzoek uitgevoerd in Het wetenschappelijk forum: Spirituality International (SPIRIN) Rapportage van de onderzoeksoutput Grondslagenonderzoek Bijbelse spiritualiteit Geschiedenis van de spiritualiteit Moderne Devotie Spiritualiteit in maatschappelijke contexten Maatschappelijke spiritualiteit Spiritualiteit van het religieuze leven Promotieonderzoek Promoties in Begeleiding promotieonderzoek Deelname aan congressen e.d Wetenschappelijke functies, vormen van samenwerking en redactielidmaatschappen ONDERWIJS Colleges in curricula Wetenschappelijk Onderwijs, Hoger Beroeps Onderwijs, postdoctoraal onderwijs School voor Spiritualiteit Begeleiding Scripties Masterscripties Eindscripties School voor spiritualiteit Cursus- en vormingswerk FEITELIJKE OPBOUW VAN HET INSTITUUT PER

3 3 VOORWOORD Dit deel van het jaarverslag bevat een volledig overzicht van de gezamenlijke output van de medewerkers van het Titus Brandsma Instituut en kan beschouwd worden als dossier bij Verslag 2010 Titus Brandsma Instituut. Eerst komt het wetenschappelijk deel aan bod, dat bestaat uit zes rubrieken. Na een summier overzicht van het onderzoeksprogramma (1), en een kort verslag van de vorderingen van de webcommunity Spirituality International (2), volgt een uitgebreid verslag van de afzonderlijke onderzoeksprojecten per medewerker, met een opsomming van de bijbehorende publicaties (3), een overzicht van de betrokkenheid van medewerkers bij gerealiseerde promoties en lopend promotie-onderzoek in 2010 (4), een overzicht van hun participatie in wetenschappelijke congressen en dergelijke (5), en een opsomming van de wetenschappelijke functies die ieder van hen in 2010 heeft vervuld alsmede hun redactielidmaatschappen (6). De indeling het onderzoeksprogramma in vijf aandachtsgebieden komt overeen met de opbouw van het wetenschapsplan van het Titus Brandsma Instituut, dat in 2005 is begonnen, in 2008 verder is uitgewerkt en zal duren tot en met Na het wetenschappelijk deel volgt een rapportage van de onderwijsactiviteiten van de stafleden van het instituut. In de voorgaande jaren is geleidelijk een verschuiving opgetreden naar minder onderwijs binnen de Radboud Universiteit Nijmegen en meer onderwijs daarbuiten, met name aan de School voor Spiritualiteit. Deze trend heeft zich in 2010 verder voortgezet. Na de onderwijsrapportage volgt nog een overzicht van de personele opbouw van het instituut per 31 december Op 17 mei is Bep Meereboer overleden, geassocieerd medewerker van het instituut en coördinator van de cursus In gesprek met de geestelijke weg. In het jaarverslag over 2009 kon nog net worden meegedeeld dat prof. dr. Michael Plattig in februari om gezondheidsredenen is gestopt als wetenschappelijk directeur. Gedurende het vervolg van 2010 werd deze functie waargenomen door dr. Charles Caspers. Het bestuur en de directie laten zich, wat het wetenschappelijk bedrijf betreft, adviseren door de Wetenschappelijke Adviesraad (WAR). Bij de totstandkoming van dit jaarverslag is rekening gehouden met de adviezen van deze raad. Aan het einde van het verslagjaar was de wetenschappelijke adviesraad als volgt samengesteld: prof. dr. Th. Mertens, Universiteit Antwerpen; prof. dr. P.J.A. Nissen, Radboud Universiteit Nijmegen (waarnemend voorzitter vanaf 1 september 2010); prof. dr. P.J.M. van Tongeren, Radboud Universiteit Nijmegen (voorzitter tot 1 september 2010); prof. dr. J.G. van der Watt, Radboud Universiteit Nijmegen (opvolger van prof. dr. T.R.R. Nicklas, Universiteit van Regensburg); vacature. Dit jaarverslag over de output van onderzoek en onderwijs is vervaardigd door drs. H.L.G. Rutten, onder supervisie van dr. C.M.A. Caspers.

4 4 WETENSCHAPPELIJK DEEL 1 Onderzoek uitgevoerd in 2010 In deze rapportage (zie 3) zijn alle onderzoeksprojecten met de daarbij behorende output gerangschikt volgens een vijftal aandachtsgebieden. Het betreft achtereenvolgens: (1) grondslagenonderzoek, (2) bijbelse spiritualiteit, (3) geschiedenis van de spiritualiteit, (4) Moderne Devotie, (5) spiritualiteit in maatschappelijke contexten. Al deze projecten maken deel uit van het onderzoeksprogramma waarin leden van de wetenschappelijke staf, samen met collega s van de Faculteit der Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen participeren: Reframing Spirituality and Mysticism, Past and Present ( ). Mede vanwege herstructurering van het onderzoeksprogramma aan genoemde faculteit, waren er in 2010 slechts weinig bijeenkomsten in het kader van Reframing. Op 29 april hield professor Wil van Bercken (Instituut voor Oosters Christendom) een voordracht over schoonheid meer bepaald goddelijke schoonheid versus demonische schoonheid in de romans van Dostojevski. Op 29 oktober organiseerde I. Bocken namens Reframing een studiedag Politics of Discipleship Becoming Postmaterial Citizens, naar aanleiding van het recente boek van de bekende theoloog Graham Ward, die tevens gastspreker was. Er ontspon zich een geanimeerd debat over de plaats van theologie in de postmoderne samenleving, met name waar het gaat om de vraag naar de rol van het geloof in politieke verhoudingen. De theologie die Ward ontwikkelt in gesprek met politiek-filosofische theorieën als die van Carl Schmitt, staat in het teken van het Koninkrijk Gods en heeft altijd een concrete en praktische inzet. Met het idee van de kerk die instaat voor het Koninkrijk Gods wil Ward een antwoord bieden op de uitdagingen van het postmodernisme, dat zelf niet in staat is een maatstaf voor gerechtigheid te bieden. De discussie, die geleid werd door E. Borgman (UvT), Stephan van Erp (RU) en I. Bocken, stond dan ook in het teken van deze vraag. Vooral de verhouding tussen Wards concept en de politieke theologie van Metz stond daarbij voorop. Maar de vraag wat nu eigenlijk de eigen inbreng van de theologie is, in relatie tot politieke theorie, bleef uiteindelijk open. Bij de deelnemers overheerste de indruk dat de formule om een hele dag met een auteur in gesprek te kunnen zijn, voor herhaling vatbaar is en veel oplevert voor iedereen die er bij betrokken is. Als overlegstructuur voor onderzoekswerkzaamheden functioneerden binnen het instituut voorts de eigen projectgroepen (per aandachtsgebied), de bijeenkomsten van de wetenschappelijke staf, de vergaderingen van de wetenschapscommissie, en de twee vergaderdagen van de hele staf in het Limburgse Steyl op 10 en 11 mei. Voor belangrijke wetenschappelijke activiteiten waarmee het instituut naar buiten is gekomen, kan hier verwezen worden naar het eerste deel van Verslag 2010 Titus Brandsma Instituut, dat eveneens is geordend volgens de vijf genoemde aandachtsgebieden.

5 5 2 Het wetenschappelijk forum: Spirituality International (SPIRIN) In 2010 is gestaag gewerkt in de richting die in de voorgaande jaren is ingezet. Dat wil zeggen dat de vijf pijlers van SPIRIN te weten: who is who, encyclopedia, education, bibliography, bulletin board verder zijn ingevuld en dat hun interactie (onderling en naar de buitenwereld toe) verder is bevorderd. Encyclopedia is de belangrijkste pijler en vormt samen met education en bibliography de ruggengraat van SPIRIN. Daarbij dient overigens in het oog gehouden te worden dat encyclopedia mede ten dienste van onderwijs is opgezet ( a cycle of knowledge as a cycle of learning ), en niet op zichzelf bestaat. Hieronder wordt kort ingegaan op de ontwikkeling en concrete vorderingen van de drie belangrijkste pijlers, waarbij navenant de meeste aandacht uitgaat naar encyclopedia. Encyclopedia Deze pijler is onderverdeeld in tien rubrieken, die telkens overeenkomen met een invalshoek vanwaaruit spiritualiteit kan worden bestudeerd: arts, connections, disciplines, forms, processes, professions, texts, theories, things, words. De aan deze onderverdeling ten grondslag liggende gedachte is dat de studie van de spiritualiteit vraagt om zo n multidimensionale benaderingswijze. Spiritualiteit kent immers vele verschijningsvormen en wordt bestudeerd door vertegenwoordigers van verschillende disciplines: dankzij encyclopedia worden deze vormen overzichtelijk gemaakt in hun onderlinge samenhang, kunnen ontwikkelingen en discoursen beter worden gevolgd, en kunnen hiaten in het onderzoeksveld worden blootgelegd. In 2010 is eens te meer gebleken dat deze encyclopedische werkwijze noodzakelijk is voor de studie van hedendaagse of maatschappelijke spiritualiteit. Encyclopedia laat tevens zie op wat voor wijze de publicaties van de instituutsmedewerkers onderling naar elkaar verwijzen en wat hun plaats is in het grotere discours. Deze publicaties worden niet alleen vervaardigd met gebruikmaking van de mogelijkheden die SPIRIN biedt (zoals het raadplegen en bewerken van teksten, het categoriseren van de eigen tekst), maar worden zelf ook gefaseerd full-text opgenomen in SPIRIN. Mede in het kader van encyclopedia heeft Inigo Bocken in oktober 2010 een internationale expert meeting georganiseerd over de betekenis van Michel de Certeau voor de spiritualiteitswetenschap. Naast Inigo Bocken namen ook Hein Blommestijn, Charles Caspers en Kees Waaijman deel aan de expert meeting. Encyclopedia beoogt niet alleen het vergaren van kennis, maar ook het doorgeven daarvan. Anders gezegd: het wetenschappelijk onderzoek dient een vertaalslag te krijgen naar de praktijk. Twee voorbeelden daarvan. (1) In 2010 heeft Pierre Humblet zijn vakpublicaties i.v.m. roeping binnen SPIRIN ondergebracht, gelinkt aan de rubriek processes in encyclopedia. Zo bouwt hij een informatiesysteem uit dat ook en vooral ten dienste staat van de religieuzen in Nederland. (2) In september 2010 is een gespreksforum gestart ten dienste van het onderzoeksproject Maatschappelijke spiritualiteit, gelinkt aan de rubriek professions in encyclopedia Education Op verzoek van studenten van de School voor Spiritualiteit is in 2010 gewerkt aan de onderbrenging van web-faciliteiten van de school naar SPIRIN. Hiermee kunnen de studenten hun voordeel doen, bijvoorbeeld door elkaar bij te staan in work in progress en in SPIRIN hun eindscriptie te plaatsen en zo aan te bieden ter lezing en becommentariëring. Vanuit deze

6 6 werkplaats kunnen de studenten tevens toegang krijgen tot encyclopedia en de andere pijlers van SPIRIN. Bibliography Deze pijler is hecht verbonden met encyclopedia. In 2010 is gewerkt aan de invoering met een nieuw format van de volledige publicatielijst van deelnemers aan het onderzoeksprogramma van het instituut. Volgens deze format zullen ook publicatielijsten worden ingevoerd van collega s in binnen- en buitenland die een belangrijke inbreng hebben in het vakgebied. Staf In 2010 is in SPIRIN gewerkt door leden van de staf van het instituut, collega wetenschappers uit binnen- en buitenland, promovendi, studenten en anderen. De groep (inclusief subgroepen) zal zich blijven uitbreiden. In de komende jaren zal extra aandacht worden besteed aan promovendi uit het Zuiden, die rechtstreeks via SPIRIN kunnen worden begeleid bij het schrijven van hun proefschrift. Eind 2010 bestond de stuurgroep van SPIRIN uit: Charles Caspers (voorzitter; wetenschappelijk directeur a.i.), Lieneke Lok, Kees Waaijman en Hanno Wupper. Als technisch coördinator fungeerde Henk Rutten. Ter bevordering van de deskundigheid van Henk Rutten en andere stafleden stond Hanno Wupper ter beschikking.

7 7 3 Rapportage van de onderzoeksoutput 3.1. Grondslagenonderzoek I.M.K. Bocken Project: Grondslagen van de spiritualiteitswetenschap Omvang: 0,1 fte Verricht onderzoek: binnen het veld van de primordiale spiritualiteit concentreerde dit project zich vooral op maatschappelijke spiritualiteiten (gezondheidszorg, onderwijs en bedrijfsleven). Daarnaast richtte de onderzoeker zich op de theoretische benaderingen en de interdisciplinaire netwerken binnen het wetenschappelijk spiritualiteitsonderzoek; dat alles volgens de encyclopedische opzet van Reframing. Publicaties Wetenschappelijke publicatie (boekdeel-hoofdstuk) I. Bocken, Helden des Alltags. Michel de Certau und die Laienspiritualität. In U. Dickmann & I. Bocken, Geburt (Felderkundigungen Laienspiritualität, Vol. 2). Schwerte: Katholische Akademie, Wetenschappelijke publicatie (boekredactie) U. Dickmann & I. Bocken, Geburt (Felderkundigungen Laienspiritualität, Vol. 2)(167 pp.). Schwerte: Katholische Akademie, ISBN Vakpublicatie (artikel) Zorg. Speling, 62(2), Werken. Speling, 62(3), Boodschappers. Speling, 62(4), J.A. Huls Project: SPIRIN (Encyclopedia en Education) Omvang: 0,3 fte Verricht onderzoek: in 2010 is verder gewerkt aan de infrastructuur van SPIRIN. C.J. Waaijman Project: Grondslagen van de spiritualiteitswetenschap Omvang: 0,2 fte Verricht onderzoek: binnen het veld van de primordiale spiritualiteit concentreerde dit project zich vooral op maatschappelijke spiritualiteiten (gezondheidszorg, onderwijs en bedrijfsleven). Daarnaast richtte de onderzoeker zich op de theoretische benaderingen en de interdisciplinaire netwerken binnen het wetenschappelijk spiritualiteitsonderzoek; dat alles volgens de encyclopedische opzet van Reframing. Publicaties Wetenschappelijke publicatie (boek) Spiritualiteit als theologie. Rede in verkorte vorm uitgesproken bij het afscheid als hoogleraar Spiritualiteit aan de Faculteit der Theologie en de Faculteit der Religiewetenschappen op vrijdag 12 februari 2010 (48 pp.). Nijmegen: Radboud Universiteit, ISBN

8 8 Wetenschappelijke publicatie (artikel) Developments in contemporary spirituality. Vinayasādhana: Journal of Psycho-Spiritual Formation, 1(1), Wetenschappelijke publicatie (boekdeel-hoofdstuk) The silent presence of the Word. In E. Gerlock (Ed.), Spirituality and The Word (Lecture Series, Vol. 9). New Manila, Quezon City: Institute of Spirituality in Asia, Project: SPIRIN (Encyclopedia en Education) Omvang: 0,175 fte Verricht onderzoek: in 2010 is verder gewerkt aan de verdere uitwerking van het totaalconcept van SPIRIN Bijbelse spiritualiteit C.J. Waaijman Project: Spiritualiteit van de psalmen Omvang: 0,2 fte Verricht onderzoek: Centraal stonden de grondslagen van Bijbelse spiritualiteit, met name de relaties tussen spirituele teksten en de Schrift. P.H.M. Welzen Titel project: Spiritualiteit van het Nieuwe Testament Omvang: 0,55 fte Verricht onderzoek: de onderzoeker heeft in 2010 zijn werkzaamheden verricht op therapeutische basis. De definitieve tekst voor Belichting van het Bijbelboek Lucas is gereed gemaakt en er zijn studies verricht naar de contouren van het vakgebied Bijbelse spiritualiteit, naar de mogelijkheden van exegetische methoden voor Bijbelse spiritualiteit en naar de spirituele grondlijnen van het Lucasevangelie. De onderzoeker heeft deelgenomen aan een expert meeting over Bijbelse spiritualiteit te Cheltenham (Engeland) (4-6 mei). Hij heeft gastcolleges gegeven aan de universiteit van Bloemfontein (Zuid-Afrika) (5-9 september). Publicaties Boekbespreking C.N. Toney, Paul s Inclusive Ethic: Resolving Community Conflicts and Promoting Mission in Romans (Wissenschaftliche untersuchungen zum Neuen Testament, II/251), Tübingen Tijdschrift voor Theologie, 50, 260. The Epistle to the Hebrews and Christian Theology, ed. R. Bauckham e.a., Grand Rapids/Cambridge Tijdschrift voor Theologie, 50, 260. D.A. Campbell, The Deliverance of God: An Apocalyptic Rereading of Justification in Paul, Grand Rapids/Cambridge Tijdschrift voor Theologie, 50, Geschiedenis van de spiritualiteit H.H. Blommestijn Project: Processen van omvorming

9 9 Omvang: 0,25 fte Verricht onderzoek: In dit project wordt samen met J.A. Huls gewerkt aan een handboek over processen van omvorming aan de hand van paradigmatische studies over individuele mystieke auteurs. Mystieke teksten zijn bijna altijd mystagogische handreikingen die de lezers helpen om tot bewustzijn te komen van het god-menselijk betrekkingsgebeuren en om daar een taal voor te ontwikkelen. In 2010 is onderzoek verricht naar teksten van Maria Petyt en Antoine de Saint-Exupéry. Publicaties Wetenschappelijke publicatie (boekdeel-hoofdstuk) De weg van het ongeweten weten Bernard van Clairvaux. In K. Schepers & F. Hendrickx (Eds.), De letter levend maken. Opstellen aangeboden aan Guido de Baere bij zijn zeventigste verjaardag (Miscellanea Neerlandica, Vol. 39). Leuven: Peeters 2010, Inleiding. In Maria Petyt ( ). Deinend op Gods tij. Het autobiografisch verhaal van een grote Vlaamse mystica in hedendaags Nederlands hertaald. Gent: Carmelitana, Introduzione. In F. Asti (Ed.), Teologia della vita mistica. Fondamenti, dinamiche, mezzi. Roma: Libreria Editrice Vaticana, Vakpublicatie (boek) H. Blommestijn & P. Humblet, Le chemin spirituel de la Bienheureuse Jeanne Emilie de Villeneuve, fondatrice de la Congrégation Notre-Dame de l Immaculée Conception de Castres ( pp.). Rome: Congrégation Notre-Dame de l Immaculée Conception, J.A. Huls Project: Vertaling en commentaar van Merkstenen van Dag Hammarskjöld Omvang: 0,3 fte (tot 1 augustus 2010) Verricht onderzoek: Er wordt gewerkt aan een nieuwe vertaling van Vägmarken van Dag Hammarskjöld die recht doet aan de mystieke gelaagdheid van de teksten. Hierbij wordt vooral aandacht gegeven aan het intertextuele en procesmatige karakter van de teksten. De vertaling geschiedt in samenwerking met prof. dr. Anton Geels (universiteit van Lund Zweden) en drs. Marja Kikkert. Het commentaar krijgt gestalte door paradigmatisch centrale thema s in tekstclusters van commentaar te voorzien. Project: Processen van omvorming Omvang: 0,2 fte Verricht onderzoek: In dit project wordt samen met H.H. Blommestijn gewerkt aan een handboek over processen van omvorming aan de hand van paradigmatische studies over individuele mystieke auteurs. Mystieke teksten zijn bijna altijd mystagogische handreikingen die de lezers helpen om tot bewustzijn te komen van het god-menselijk betrekkingsgebeuren zoals dat zich afspeelt in hun leven en om daar een taal voor te ontwikkelen. Er zijn analysen gemaakt van teksten van Teresa van Avila en van Kierkegaard. Publicaties Wetenschappelijke publicatie (artikel) Prayer as a Process of Surrender. Vinayasādhana, Journal of Psycho-Spiritual Formation, 1(2),

10 10 Hammarskjöld s interpretation of the Bible. Theologiese Studies / Theological Studies, 66(1), A Conversation Beyond the Border Dag Hammarskjöld & Thomas a Kempis. Studies in Spirituality, 20, Wetenschappelijke publicatie (boekdeel-hoofdstuk) Eckhart: het Niets van de ontmoeting. In K. Schepers & F. Hendrickx (Eds.), De letter levend maken. Opstellen aangeboden aan Guido de Baere bij zijn zeventigste verjaardag (Miscellanea Neerlandica, Vol. 39). Leuven: Peeters, Vakpublicatie (artikel) Afleren en ontmaskeren De leerweg van Dag Hammaskjöld. Speling, 62(1), Zorgen en vrijheid Een innerlijk gesprek. Speling, 62(2), A.P.J. Jacobs, geassocieerd onderzoeker Project: Historisch onderzoek naar de Nederlandse provincie van de Orde van de broeders en zusters van Onze Lieve Vrouw van de berg Karmel ( ) Omvang: 1,0 fte Verricht onderzoek: In 2010 heeft de onderzoeker het Monasticon Carmelitanum afgerond (publicatie in 2011), en heeft hij verder gewerkt aan de geschiedschrijving van de Nederlandse karmelieten in de 19de en 20ste eeuw. Publicaties Wetenschappelijke publicatie (artikel) Bij de Germania op den Niederwald. Een kerkpolitiek gedicht van Alphons Ruyten. De Maasgouw. Limburgs tijdschrift voor geschiedenis en oudheidkunde, 129, De Derde Orde van O.L. Vrouw van de berg Karmel en de broederschappen van het H. Scapulier in Limburg. Publications de la Société Historique et Archéologique dans le Limbourg, 145 (2009), Wetenschappelijke publicatie (boekdeel-hoofdstuk) Geen geestelijke jachthut. De karmelieten en het Open Deurwerk in Limburg. In W. A. d. Boer, J. G. J. v. Booma, A. P. J. Jacobs & J. Y. H. A. Jacobs (Eds.), Onder t kruys. Kerkelijk en religieus leven in het gebied van Maas en Nederrijn. Gouda: Vereniging voor Nederlandse Kerkgeschiedenis, Sittard als bedevaartplaats voor Onze Lieve Vrouw van het Heilig Hart. In C. Caspers, W. Cortjaens & A. Jacobs (Eds.), De basiliek van Onze Lieve Vrouw van het Heilig Hart te Sittard. Architectuur, devotie, iconografie. Sittard: Aartsbroederschap van O.L.Vrouw van het H. Hart, Wetenschappelijke publicatie (boekredactie) A. Jacobs, W. Cortjaens & C. Caspers, De basiliek van Onze Lieve Vrouw van het Heilig Hart te Sittard. Architectuur, devotie, iconografie (224 pp.). Sittard: Aartsbroederschap van O.L.Vrouw van het H. Hart, ISBN A. Jacobs, W. de Boer, J. van Booma & J. Jacobs, Onder t kruys. Kerkelijk en religieus leven in het gebied van Maas en Nederrijn (XIII, 288 pp.). Gouda: Vereniging voor Nederlandse Kerkgeschiedenis, ISBN

11 11 L.G. Swart, geassocieerd onderzoeker Project: De articulatie van de mystieke omvorming in het oeuvre van Jan van Ruusbroec Omvang: 0,2 fte Korte beschrijving: Elk van Ruusbroecs geschriften levert een eigen bijdrage aan het discours van het oeuvre. Het project beoogt de continuïteit en de discontinuïteit in de articulatie te beschrijven en te interpreteren. Daarbij wil het project de communicatiesituatie waarbinnen het desbetreffende werk geplaatst kan worden verhelderen in relatie tot de specifieke mystagogische signatuur. Beoogde output: een artikel waarin de articulatie van de mystieke omvorming in Ruusbroecs hoofdwerk, Die geestelike brulocht wordt vergeleken met de articulatie in zijn eersteling Dat rijcke der ghelieven en zijn laatste werk, het Boeksken der verclaringhe. Publicaties Wetenschappelijke publicatie (boekdeel-hoofdstuk) Scouwen, ghebruken en smaken in de Brulocht. In K. Schepers & F. Hendrickx (Eds.), De letter levend maken. Opstellen aangeboden aan Guido de Baere bij zijn zeventigste verjaardag (Miscellanea Neerlandica, Vol. 39). Leuven: Peeters, Vakpublicatie (boek) Op reis in het Land van Geloven (102 pp.). s-hertogenbosch: Adveniat Geloofseducatie, ISBN Vakpublicatie (artikel) Goede docenten, bijzondere en inspirerende leraren. Speling, 62(1), Als kerken leegstaan en de verzorgingsstaat passé is In gesprek met Gabriel van den Brink. Speling, 62(4), E. Tinambunan Project: Corpus Constitutionum Omvang: 0,3 fte Verricht onderzoek: dit project betreft de kritische editie van alle Karmelitaanse Constituties vanaf het begin in 1281 (de eerste Constituties) tot 1995 (de laatste Constituties). De uitgave zal uit vijf delen gaan bestaan. Deze Constituties vormen de belangrijkste bron voor de geschiedenis van de Karmelitaanse Orde en haar spiritualiteit. Het vooronderzoek wordt vanaf 2008 tot medio 2010 in Rome verricht; medio 2010 is het project opgenomen binnen het onderzoeksprogramma Reframing spirituality and mysticism. Het project zal blijven lopen tot Moderne Devotie I.M.K. Bocken Project: Innerlijkheid en de Moderne Devotie Omvang: 0,1 fte In 2010 is verder gewerkt aan een boek over de relatie Cusanus, Van Eyck en de Moderne Devotie. Publicaties Wetenschappelijke publicatie (boekdeel-hoofdstuk) Imitatio und creatio bei Cusanus und Van Eyck. Die neue Bedeutung des Betrachters im 15.

12 12 Jahrhundert. In I. Bocken et al. (Eds.), Videre et videri coincidunt. Theorien des Sehens in der ersten Hälfte des 15. Jahrhunderts (Texte und Studien zur europäischen Geistesgeschichte, Vol. 1). Münster: Aschendorff, Visions of Reform. Lay Piety as a Form of Thinking. In Chr. Bellito & D. Flanagin, Reassessing Reform. An Historical Investigation into Church Renewal. Washington: Catholic University Press, Wetenschappelijke publicatie (boekredactie) I. Bocken et al., Videre et videri coincidunt. Theorien des Sehens in der ersten Hälfte des 15. Jahrhunderts (414 pp.). Münster: Aschendorff, ISBN Individu en gemeenschap (32 pp.). Nijmegen: CSC, ISBN I. Bocken & M. Terpstra, Religie en rede: een dialoog. Speldenprikjes tegen wederzijdse vooroordelen (199 pp.). Delft: Eburon, ISBN C.M.A. Caspers Project: De strijdende en pelgrimerende kerk Omvang: 0,5 fte Verricht onderzoek: in 2010 is over de gehele linie voortgang geboekt, door omstandigheden echter minder dan gepland. Het onderzoek naar het feest van Allerheiligen, en de weerslag daarvan in geestelijke geschriften, meer in het bijzonder het werk van Thomas van Kempen is verder voortgezet. Samen met P.J. Margry (Meertens Instituut, KNAW) wordt een diachronische Engelstalige studie vervaardigd over de Heilige Stede / Stille Omgang van Amsterdam, een bedevaart die een belangrijk stempel heeft gezet op de identiteit en spiritualiteit van Nederlandse katholieken. Ook dit deelonderzoek is verder voorgezet. Een uitvoerig hoofdstuk over de vroomheid van de Habsburgers is in 2010 voltooid. Samen met L. van Tongeren en I. de Loos (Liturgisch Instituut, UvT) is verder gewerkt aan een bundel over de betekenis van libri ordinarii als cultuurhistorische bron. Het aandeel van het Instituutsonderzoek gaat vooral over de weerspiegeling van de heilsgeschiedenis in het liturgisch jaar. De bundel zal uitkomen in de reeks Liturgiewissenschaftliche Quellen und Forschungen. De editie heeft vertraging opgelopen vanwege het overlijden van I. de Loos in maart Publicaties Wetenschappelijke publicatie (artikel) C. Caspers & L. van den Heuvel, De bekering van Dirck Hoex en zijn vijf zussen tot de Nederduits Gereformeerde Kerk, Berghem-Nistelrode Noordbrabants historisch jaarboek, 27, Hebban olla vogala nestas hagunnan, hinase Anna enda Joachim? Over een apocrief evangelie en de oudste Nederlandse poëzie. Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde, 126, Wetenschappelijke publicatie (boekdeel-hoofdstuk) Heilig Aduard. De Sint-Bernardusabdij als godsdienstig centrum en cultusoord. In J. van Moolenbroek & H. Mol (Eds.), De abtenkroniek van Aduard. Studies, editie en vertaling. Hilversum / Leeuwarden: Verloren/ Fryske Akademie, Onze Lieve Vrouw van het Heilig Hart en het H. Hart van Jezus. Beknopte geschiedenis van verknoopte devoties. In C. Caspers, A. Jacobs & W. Cortjaens (Eds.), De basiliek van Onze Lieve Vrouw van het Heilig Hart te Sittard. Architectuur, devotie, iconografie. Sittard: Aartsbroederschap van O.L.Vrouw van het H. Hart,

13 13 Wetenschappelijke publicatie (boekredactie) C. Caspers, A. Jacobs & W. Cortjaens, De basiliek van Onze Lieve Vrouw van het Heilig Hart te Sittard. Architectuur, devotie, iconografie (224 pp.). Sittard: Aartsbroederschap van O.L.Vrouw van het H. Hart, ISBN Vakpublicatie (artikel) Internationale conferentie ecclesiologisch netwerk: Leuven, maart Tijdschrift voor Theologie, 50(3), Populariserende publicatie (artikel) De aantrekkingskracht van Santiago de Compostela. RKKERK.nl. Blad voor katholiek Nederland, 8, Boekbespreking Veronique Hazebrouck-Souche, Spiritualité, sainteté et patriotisme. Glorification du Brabant dans l œuvre hagiographique de Jean Gielemans ( ). Turnhout Noordbrabants historisch jaarboek, 26, J.A.M. Hoekx, G. Hopstaken, A.M. Van Lith-Droogleever Fortuijn, J.G.M. Sanders, Vruchten van de goede en de slechte boom. Heyman Voicht van Oudheusden over de godsdiensttwisten in zijn stad s-hertogenbosch en in Breda ( ). Den Dungen Noordbrabants historisch jaarboek, 26, Trees Sponselee-De Meester, Alles voor Allen. Geschiedenis van de Zusters Franciscanessen van Breda Nijmegen Noordbrabants historisch jaarboek, 26, Frank C. Meijneke, Op reis door de Meierij met Stephanus Hanewinckel. Voettochten en bespiegelingen van een dominee, Tilburg Noordbrabants historisch jaarboek, 27, Leigh Ann Craig, Wandering Women and Holy Matrons. Women as Pilgrims in the Later Middle Ages. Leiden Revue d histoire ecclésiastique 105 (2010) Erwin Gatz, m.m.v. Rainald Becker, Clemens Brodkorb, Helmut Flachenecker, Atlas zur Kirche in Geschichte und Gegenwart. Heiliges Römisches Reich Deutschsprachige Länder. Regensburg Trajecta, 18, Karen L. Bowen, Marian Pilgrimage Sites in Brabant. A Bibliography of Books Printed between Leuven Volkskunde, 111, R.Th.M. van Dijk Project: De materiële cultuur van de Moderne Devotie Omvang: 0,1 fte Verricht onderzoek: t.b.v. een overzichtsstudie is er een selectie gemaakt uit de beschikbare literatuur sinds Recente literatuur wordt thematisch gedepouilleerd. Project: Het taalgebruik van de Moderne Devotie Omvang: 0,1 fte Verricht onderzoek: enkele studies zijn vervaardigd in het kader van de inmiddels voltooide vertaling van De spiritualibus ascensionibus van Gerard Zerbolt van Zutphen. Project: De Navolging van Christus Omvang: 0,1 fte

14 14 Verricht onderzoek: een semantische studie op basis van woordveldonderzoek betreffende het begrippenpaar troost / vertroosting (solacium / consolacio) is inmiddels verschenen. Hiernaast werd een vertaling gemaakt van De recognicione fragilitatis hominis van Thomas van Kempen, dat van een inleiding voorzien door Kok Kampen zal worden uitgegeven. Project: Gerard Zerbolt van Zutphen ( ), Geestelijke opgang. Het concept van De spiritualibus ascensionibus met vertaling en commentaar. Omvang: 0,1 fte Verricht onderzoek: in 2010 is de Nederlandse vertaling van De spiritualibus ascensionibus door Gerard Zerbolt van Zutphen ( ) zorgvuldig tweemaal met de brontekst vergeleken en verder gepolijst. Voor studiedagen in Spabrücken zijn vier conferenties vervaardigd, die samen grotendeels de stof voor de inleiding bevatten. Het boek kan waarschijnlijk eind 2011 door de Coornhert Stichting in samenwerking met het Titus Brandsma Instituut worden uitgegeven. Publicaties Wetenschappelijke publicatie (boekdeel-hoofdstuk) Innerlijke vertroosting. Het begrippenpaar solacium/consolacio in De imitacione Christi. In K. Schepers & F. Hendrickx (Eds.), De letter levend maken. Opstellen aangeboden aan Guido de Baere bij zijn zeventigste verjaardag (Miscellanea Neerlandica, Vol. 39). Leuven: Peeters, Vakpublicatie (boek) Die Bedeutung der Zisterzienserabtei Kamp für die Colligatio Sibculoensis (Schriftenreihe Europäische Begegnungsstätte am Kloster Kamp. Vorträge am Kloster Kamp, Vol. 1). Kamp-Lintfort: Europäische Begegnungsstätte am Kloster Kamp. Vakpublicatie (artikel) Volhardend in het Woord. Zesde zondag van Pasen. Kerugma, 53 (nr. 2), Populariserende publicatie (artikel) Eigentijdse broeders en zusters van het gemene leven. Collatie, 25, 2. Een oude stam met jonge loten. De vrouwelijke Congregatie van Windesheim. Collatie 26, 2. Populariserende publicatie (boekdeel-hoofdstuk) Vorwort. In Jan van Ruysbroeck. Das Büchlein von der höchsten Wahrheit. Aus dem Flämischen von Willibrord Verkade O.S.B. Trier: Paulinus Verlag, Boekbespreking H.Th.M. Lambooij, Sibrandus Leo en zijn abtenkronieken van de Friese premonstratenzerkloosters Lidlum en Mariëngaarde. Een nadere studie, editie en vertaling (Middeleeuwse Studies en Bronnen 111). Hilversum Church History and Religious Culture, 90, Paul Mommaers, Hadewijch. Schrijfster begijn mystica. Woord vooraf door Veerle Fraeters bij de nieuwe editie. Leuven, Peeters, Revue d Histoire Ecclésiastique, 105(2), A.E. Jostes, Die Historisierung der Devotio moderna im 15. und 16. Jahrhundert. Verbandsbewußtsein und Selbstverständnis in der Windesheimer Kongregation. Groningen Collatie, 26, 4.

15 15 A.G. Weiler (uitg.), Arnoldus Gheyloven Roterdamus, Gnotosolitos parvus. CCCM, 212. Turnhout Collatie, 26, 3. Jan van Ruusbroec, De geestelijke bruiloft. Vertaald door Jos van den Hoek en ingeleid door Guido de Baere. s-hertogenbosch/ Mechelen Collatie, 25, 4. Krijn Pansters, De kardinale deugden in de Lage Landen, Een wetenschappelijke proeve op het gebied van de Letteren (Middeleeuwse Studies en Bronnen, 107). Hilversum Collatie, 25, 3. M. Hülsmann, Tronies, baardmannen en hondenkoppen. Noord-Hollandse boekdecoratie uit derde-orde-conventen aangesloten bij het Kapittel van Utrecht (ca ). Een kunsthistorisch-codicologisch onderzoek naar aanleiding van een Legenda aurea van 1450 uit Amsterdam. Amsterdam Collatie, 26, 4. Mariken Teeuwen en Els Rose (red.), Middeleeuwse Magister. Feestbundel aangeboden aan Árpád P. Orbán bij zijn emeritaat. Middeleeuwse Studies en Bronnen, 117. Hilversum Collatie, 25, 3. Susanne Krauß, Die Devotio moderna in Deventer. Anatomie eines Zentrums der Reformbewegung (Vita regularis Abhandlungen 31). Berlin Collatie, 25, 4. Thom Mertens, Patricia Stoop, Christoph Burger (red.), De Middelnederlandse preek (Middeleeuwse Studies en Bronnen, 116). Hilversum Collatie, 25, 3-4. Thomas a Kempis, De navolging van Christus in jonge taal. Hertaald door M. de Vries en ingeleid door P. van Geest. s-hertogenbosch, 2008; M. de Vries, Navolging nu. Postmoderne Devotie. Kampen, Collatie, 26, 4. Thomas a Kempis, De rozentuin. Vert. V. Hunink, inl. P. van Geest. Kampen 2009; Thomas a Kempis, Het leliedal. Vert. en inl. J. Koekkoek. Kampen Collatie, 26, 4. Youri Desplenter, Al aertrijc segt lofsanc. Middelnederlandse vertalingen van Latijnse hymnen en sequensen. I. Studie. II. Repertoria. Studies op het gebied van de oudere Nederlandse letterkunde, 3. Gent Collatie, 25, 3. R.H.F. Hofman Project: Opera Omnia van Geert Grote en de Devotio Moderna Omvang: 0,6 fte Verricht onderzoek: Gedurende het verslagjaar heeft de onderzoeker voornamelijk gewerkt aan de inleiding op de teksten van het zg. Focaristendossier van Geert Grote. Per december was deze inleiding in een vergevorderd stadium. Door de veelvuldige citaten uit werk van voorgangers in Grote s teksten was het voor het eerst mogelijk goed inzicht te krijgen in het bronnengebruik van Grote. In overleg met staf en collega s heeft hij besloten enkele hoofdstukken over deze materie aan de inleiding toe te voegen. Daarnaast heeft hij een tweede en derde drukproef van Grote s teksten over Focaristen gecorrigeerd. In 2011 zal de publicatie verschijnen in de serie Corpus Christianorum, Continuatio Mediaeualis (Turnhout: Brepols); de verwachte omvang is door de uitvoerige inleiding aanzienlijk toegenomen: van ruim 300 pp. tot ca. 550 pp. 3.5 Spiritualiteit in maatschappelijke contexten - Maatschappelijke spiritualiteit F.A. Maas Project: Maatschappelijke spiritualiteit Omvang: 0,25 fte

16 16 Verricht onderzoek: Het onderdeel theoretische benadering, vanuit literatuurstudie en de spirituele traditie, is volgens plan verlopen, terwijl het onderdeel reflexieve benadering vanuit de praktijk een andere aanpak vereist dan oorspronkelijk gepland. De vraag naar convergentie in de uiteenlopende gestalten van Maatschappelijke Spiritualiteit resulteerde in een reflectieve exploratie van het begrip ziel in de sectoren onderwijs, zorg en werk. Daarin verschijnen in toenemende mate de contouren van mogelijkheden tot vitalisering en intensivering. Publicaties Wetenschappelijke publicatie (artikel) Stem en stilte. Waarheid en openbaring bij Schillebeeckx. Tijdschrift voor Theologie, 50 (Trouw aan Gods toekomst De blijvende betekenis van Edward Schillebeeckx), Vakpublicatie (artikel) F. Maas & K. Waaijman, Spiritualiteit in het leren. De breedte van het veld. Speling, 62(1), F. Maas & K. Waaijman, Spiritualiteit in het leren. Op zoek naar de spiritualiteit van de leraar. Speling, 62(1), F. Maas & K. Waaijman, Spiritualiteit in het zorgen. Oriëntatie. Speling, 62(2), F. Maas & K. Waaijman, Spiritualiteit in het zorgen. De ziel van de zorg. Speling, 62(2), Spiritualiteit in het werken. Oriëntatie. Speling, 62(3), F. Maas & K. Waaijman, Welzijn en niet-zijn. Een verkenning van de ziel. Speling, 62(4), Vakpublicatie (boekdeel-hoofdstuk) Zo n mens is het leven zelf. Over de levenskunst van Meister Eckhart. In J. Goedegebuure & O. de Jong (Eds.), Eckhart nu. Tien visies op Meister Eckhart. Amsterdam/Antwerpen: Augustus, Populariserende publicatie (artikel) Levenskunst van Etty Hillesum, Alfrinklezing Radboud Info, 83 (maart), 6. H.H. Blommestijn Project: Maatschappelijke spiritualiteit Omvang : 0,25 fte Verricht onderzoek: zie hierboven bij F.A. Maas Publicaties Wetenschappelijke publicatie (artikel) Leadership in Religious Life (Part 1). Vinayasādhana, Journal of Psycho-Spiritual Formation, 1(2), Wetenschappelijke publicatie (boekdeel-hoofdstuk) The concept of spirituality. In J. Bouwer (Ed.), Successful ageing, spirituality and meaning. Interdisciplinary perspectives (Studies in Spirituality Supplement, Vol. 20). Leuven: Peeters, Vakpublicatie (artikel)

17 17 Werken als een geestelijke weg. Speling, 62(3), Zij die niets uitwisselen, worden niets. Speling, 62(4), Vakpublicatie (boekdeel-hoofdstuk) H. Blommestijn & F. Mertens, Zoektocht naar bezieling en plezier in werk. In H. Crijns & e.a. (Eds.), Beroep en bezieling. Pastores in gesprek met mensen op de werkvloer. Kampen: Kok (i.s.m. Landelijk bureau DISK), G.H.M. Mertens Project: Maatschappelijke Spiritualiteit Omvang: 0,4 fte Verricht onderzoek: zie hierboven bij F.A. Maas Publicaties Wetenschappelijke publicatie (boekdeel-hoofdstuk) Ways to Wisdom. Lifespan, successful ageing and spirituality. An analysis based on 20 interviews. In J. Bouwer (Ed.), Successful ageing, spirituality and meaning. Interdisciplinary perspectives (Studies in Spirituality Supplement, vol. 20). Leuven: Peeters, Vakpublicatie (artikel) Frans spiegel. Zin in Zorg. Tijdschrift van Reliëf over zorg, ethiek en levensbeschouwing, 12(1), 4. Sterk verhaal? Zin in Zorg, 12(2), 4. F. Mertens & R. Gerlings, Bijzondere gebeurtenis. Zin in Zorg, 12(3), 4. Gewoon doorgaan. Zin in Zorg, 12(4), 4. Frans Spiegel. Franciscaans Leven, 93(2), Vakpublicatie (boekdeel-hoofdstuk) F. Mertens & H. Blommestijn, Zoektocht naar bezieling en plezier in werk. In H. Crijns & e.a. (Eds.), Beroep en bezieling. Pastores in gesprek met mensen op de werkvloer. Kampen: Kok, Boekbespreking E. Johnston Taylor, P. van der Wal, J. Wijngaarden, Tja, wat zal ik zeggen Met cliënten in gesprek over spiritualiteit. Zoetermeer Zin in Zorg, 12(4), 16. G. ten Haaft. Dokter is ziek. Als patiënt zie je hoe zorg beter kan. Amsterdam Zin in Zorg, 12(2), B. van Baren. Kracht van compassie. Franciscaans leiderschap in organisaties. Kampen Franciscaans Leven, 93(3), M. Plattig Project: Maatschappelijke spiritualiteit Omvang: 0,2 fte (tot 12 februari 2010) Verricht onderzoek: zie hierboven bij F.A. Maas Publicaties Wetenschappelijke publicatie (boek) Kanon der spirituellen Literatur (336 pp.). Münsterschwarzach: Vier Türme, ISBN

18 18 Wetenschappelijke publicatie (boekdeel-hoofdstuk) Die Gabe der Tränen in der geistlichen Tradition des Christentums Ein Überblick. In R. Bäumer & M. Plattig (Eds.), Die Gabe der Tränen. Geistliche und psychologische Aspekte des Weinens. Ostfildern: Matthias-Grünewald-Verlag der Schwabenverlag, M. Plattig & R. Bäumer, Sichtlich bewegt Tränen als sprechender Ausdruck. In Bäumer & Plattig (Eds.), Die Gabe der Tränen, Transformation in the Carmelite Rule. In E. Howells & P. Tyler (Eds.), Sources of Transformation. Revitalising Christian Spirituality. London: Continuum, Wetenschappelijke publicatie (boekredactie) M. Plattig & R. Bäumer, Die Gabe der Tränen. Geistliche und psychologische Aspekte des Weinens (136 pp.). Ostfildern: Matthias-Grünewald-Verlag der Schwabenverlag, ISBN Vakpublicatie (artikel) Lustlosigkeit und Langweile als Entwicklungsindikator. Überlegungen zur Praxis der Geistlichen Begleitung. Meditation, 36(1), M. Plattig & R. Bäumer, Sich aussprechen als Weg zur Selbsterkenntnis. Sprache in der Geistlichen Begleitung. Meditation, 36(3), Vakpublicatie (boekdeel-hoofdstuk) Die geistlichen Risiken des geistlichen Standes. In R. Bucher & J. Pock (Eds.), Klerus und Pastoral (Werkstatt Theologie Praxisorientierte Studien und Diskurse, Vol. 14). Berlin, etc.: LIT Verlag, C.J. Waaijman Project: Maatschappelijke spiritualiteit Omvang : 0,175 fte Verricht onderzoek: zie hierboven bij F.A. Maas Publicaties Wetenschappelijke publicatie (boekdeel-hoofdstuk) Het zorgproces belicht vanuit spiritualiteit. In J. Bouwer & B. d. Haar (Eds.), Kwaliteit van zorg. Optimaal zonder levensbeschouwing? Assen: Van Gorcum, Mein Mächtiger. Eine primordiale Gotteserfahrung. In I. Bocken & U. Dickmann (Eds.), Geburt (Felderkundungen Laienspiritualität, Vol. 2). Schwerte/Nijmegen: Katholische Akademie/Titus Brandsma Instituut, Vakpublicatie (artikel) K. Waaijman & F. Maas, Spiritualiteit in het leren. De breedte van het veld. Speling, 62(1), K. Waaijman & F. Maas, Spiritualiteit in het leren. Op zoek naar de spiritualiteit van de leraar. Speling, 62(1), K. Waaijman & F. Maas, Spiritualiteit in het zorgen. Oriëntatie. Speling, 62(2), K. Waaijman & F. Maas, Spiritualiteit in het zorgen. De ziel van de zorg. Speling, 62(2), Spiritualiteit in het werken. Met hart en ziel. Speling, 62(3), K. Waaijman & F. Maas, Welzijn en niet-zijn. Een verkenning van de ziel. Speling, 62(4),

19 Vakpublicatie (boekdeel-hoofdstuk) Am Regelbaren vorbei. Ein Trostbrief für alle, die unter Systemzwang der Modernität leiden. In F. Oertel (Ed.), Mit Dir, Gott, Unterwegs (Schriftenreihe der TKG Hildesheim, Vol. 1). Aurich: Finke, Henk Peters, een crypto-karmeliet? In Reisgenoten: Verzameld werk. Liber amicorum, een uitgave van Het Hooghuis ter ere van het afscheid van Henk Peters. Oss: Het Hooghuis, Spiritualiteit van het religieuze leven J.G. Aarnink Project: De spiritualiteit van het religieuze leven Omvang: 0,2 fte Verricht onderzoek: in het verslagjaar is gereflecteerd op vraagstukken die zijn voortgekomen uit de ingrijpende veranderingen in het leven van de actieve religieuzen heden ten dage, meer in het bijzonder: vergrijzing en verdwijning van de tot dusver bestaande vormen, processen van internationalisering en herbronning, toename van lekenmedewerk(st)ers en groeiende belangstelling voor de vincentiaanse spiritualiteit in het maatschappelijk veld. Publicaties Vakpublicatie (artikel) Zorgen als een herder. Speling, 62(2), Werken bij het leven. Speling, 62(3), Weggaan om thuis te komen. Speling, 62(4), P.J.M. Humblet Project: De spiritualiteit van het religieuze leven Omvang: 0,3 fte Verricht onderzoek: in 2010 is binnen dit project speciaal gewerkt aan het leggen van een basis voor een Huis van de Roeping, als instrument voor de begeleiding van personen met vragen rond hun roeping. Participerend onderzoek, begeleiding van zoekenden en beleidsontwikkeling waren daarbij nauw verweven. Binnen SPIRIN is onder de titel Project Religieus Leven gewerkt aan de verdere uitbouw van het exploratiekader. Publicaties Vakpublicatie (boek) P. Humblet & H. Blommestijn, Le chemin spirituel de la Bienheureuse Jeanne Emilie de Villeneuve, fondatrice de la Congrégation Notre-Dame de l Immaculée Conception de Castres ( pp.). Rome: Congrégation Notre-Dame de l Immaculée Conception, Vakpublicatie (artikel) Tot elkaar geroepen. Daar zal je gezegd worden wat je doen moet.. KNR-Bulletin - Tijdschrift van de Konferentie Nederlandse Religieuzen, 13(3), Onderweg naar een Huis van de Roeping. KNR-Bulletin - Tijdschrift van de Konferentie Nederlandse Religieuzen, 13(4),

20 20 A.W.J. de Keyzer Project: Participatio actuosa Omvang: 0,15 fte Verricht onderzoek: in de twee belangrijkste liturgische momenten de eucharistie en het getijdengebed speelt de toe-eigening van het woord door het volk een centrale rol. De aandacht richt zich hierbij vooral op de tekstvoltrekking van de psalmen, omdat zij paradigmatisch zijn voor het liturgisch bidden. In onderwijs-, cursus- en vormingswerk zijn verschillende aspecten hiervan onderzocht: de muziek, de zegging, de vorm, het liturgisch moment van deze tekstvoltrekking, en vervolgens in een boekdeel beschreven. Publicaties Wetenschappelijke publicatie (boekdeel-hoofdstuk) Wie schmeichelt das Sagen deines Namens meinem Gaumen, mehr als Honig meinem Mund. Die liturgische Praxis des Singens als eine Art des Hörens. In I. Bocken & U. Dickmann (Eds.), Geburt (Felderkundungen Laienspiritualität, Vol. 2). Schwerte/Nijmegen: Katholische Akademie/Titus Brandsma Instituut,