De toekomst van Edward Schillebeeckx theologie Stephan van Erp, universitair docent systematische theologie, Radboud Universiteit Nijmegen

Transcriptie

1 De toekomst van Edward Schillebeeckx theologie Stephan van Erp, universitair docent systematische theologie, Radboud Universiteit Nijmegen Geachte rector, monseigneurs, dames en heren, Wie de nalatenschap van een wetenschapper recht wil doen, heeft allereerst de taak om diens oeuvre genuanceerd en kritisch te beschrijven, met aandacht voor de geschiedenis en de cultuur waarin het is ontwikkeld. Wie bovendien de invloed van dit wetenschappelijke werk wil onderzoeken en wegen, zal de receptie ervan moeten inventariseren en het werk in verband brengen met nieuwe vraagstellingen en hedendaagse debatten. In het geval van Edward Schillebeeckx zijn beide de erfenis en doorwerking van zijn theologie al tijdens zijn leven grondig onderzocht, maar het werk is nog lang niet klaar. De redenen hiervoor zijn het unieke en complexe karakter van zijn theologische denken, de reikwijdte van zijn theologische interesse, en de actualiteit, het blijvende belang van zijn werk voor kerk, cultuur en wetenschap

2 De weerbarstigheid van de theologie van Edward Schillebeeckx De invloed van de theologie van Edward Schillebeeckx is niet onomstreden. Sommigen noemen zijn denken exemplarisch voor de voorbije twintigste eeuw. Hij zou een adept zijn van de liberale theologie die afgedaan zou hebben; te eenzijdig gericht op de historisch-kritische methode en te zeer bekommerd om de aanpassing van het christelijke geloof aan de tijdsgeest. Het is een niet noodzakelijk onjuist beeld dat men van deze grote denker heeft: een liberale, moderne theoloog die met oog voor de menselijke ervaring en de culturele context de theologie bij de tijd heeft gebracht. Gedurende de afgelopen weken waren er enkele stemmen die beweerden dat met het overlijden van Edward Schillebeeckx zijn type theologie tot een einde is gekomen en dat zijn eigen denken snel in de vergetelheid zal raken

3 Er is een groep onderzoekers die deze beschrijvingen en conclusies voorbarig vindt. Veel studenten ook, die hier in Nijmegen in de afgelopen jaren uitvoerig de teksten van Schillebeeckx hebben bestudeerd, weten dat dergelijke evaluaties van zijn theologie minstens te eenzijdig zijn. Schillebeeckx is moeilijker te positioneren dan men gewoonlijk denkt. Ik geef enkele voorbeelden. Hij beschreef zichzelf ooit als een orthodox denker en zijn onophoudelijke pogingen nieuwe wetenschappelijke en culturele ontwikkelingen in verband te brengen met de Bijbelse verhalen en de geschiedenis van kerk en theologie, getuigen daarvan. Zijn nadruk op de menselijke ervaring is het gevolg van een grondige theologische doordenking van de moderne kenleer en metafysica, waarin hij het begrip openbaring een primaire rol geeft, als een gebeuren dat weliswaar bemiddeld is door de menselijke ervaring, maar er niet volledig in opgaat. Zijn pleidooi voor een op de praxis gerichte theologie heeft hij uitgewerkt in een hermeneutisch model, waarin niet de context centraal staat, maar de verhouding van geloof en cultuur, door de geschiedenis heen. Zijn historisch-kritische methode is geen benadering in het voordeel van de historische Jezus tegenover de verkondigde Jezus, maar een poging om de theologische waarheidsvraag naar God te verbinden met historische en empirische kennis. Kortom, wie met behulp van de sleutelbegrippen heterodoxie, ervaring, context of geschiedenis de theologie van Edward Schillebeeckx wil positioneren, die zal door het werk van de meester zelf worden gemaand tot nuancering

4 Actueel geloofsverstaan als opdracht voor kerk en theologie Hoe nu verder te bouwen op het oeuvre van Edward Schillebeeckx, waarin het theologische onderzoek gericht is op de cultuur en de tijd waarin hij zijn theologie ontwikkelde? Het college dat hij uitsprak bij zijn afscheid van deze universiteit, droeg de titel: Theologisch geloofsverstaan anno Op het moment dat hij een retrospectief van zijn werk had kunnen geven of een visie op de toekomst van de theologie, koos Schillebeeckx expliciet voor een analyse van het heden. Die keuze is een direct gevolg van de invloed die de documenten van het Tweede Vaticaans Concilie op zijn theologie hadden. Dit concilie formuleerde, in het bijzonder in de pastorale constitutie Gaudium et Spes, een visie op de vrijheid en verantwoordelijkheid van de mens in een veranderende wereld, en op de rol en de plaats van de kerk in verbondenheid met die wereld. De actualiteit van geloof, wetenschap en cultuur werd hierdoor een opdracht voor kerk en theologie. Edward Schillebeeckx heeft zijn theologische agenda door die actualiteit laten bepalen. Dat deed hij niet door de geloofsinhoud bij de tijd te brengen of aan te passen, zoals velen van zijn theologische tijdgenoten deden, maar door het heden als theologische bron te erkennen. In de geest van het concilie beschouwde hij het heden zelf als de tijd en de plaats waar Gods schepping zich continueert, waar schrift en traditie in nieuwe vormen en een nieuwe taal worden voortgezet, en waar de relatie van God en mens toekomst krijgt

5 Dit heden, waarin het Woord van God gehoord kan worden in schepping, schrift en de levende taal van traditie en geloof, is volgens Edward Schillebeeckx hét motief van de moderne theologie. Als toelichting op die theologische motivatie, ontvouwde hij in zijn afscheidscollege de structuur van zijn eigen theologische denken. De theologie, zo beweerde hij, beweegt zich, met behulp van de waarheidsontsluitende en ideologiekritische rede, tussen traditie en situatie. En precies omdat Schillebeeckx de situatie, de hedendaagse cultuur zelf als plaats van Gods handelen beschouwde, achtte hij het van groot belang dat de theologie zich verdergaand zou verhouden tot de filosofie, de literaire en historische wetenschappen, de godsdienstwetenschappen en de sociale wetenschappen. De bescheiden uiteenzetting van zijn eigen theologische denkstructuur kan zo gelezen worden als een toekomstprogramma voor de theologie te midden van en in nauwe samenwerking met de andere wetenschappen. Als analyse van het heden als de tijd en de plaats van God in de geschiedenis is de theologie niet alleen een geëngageerde wetenschap, maar ook de academische discipline die kritisch en constructief het engagement van wetenschap, kerk en samenleving bevraagt en onderzoekt

6 Edward Schillebeeckx was ervan overtuigd dat de theologie thuis is in de werelden van zowel de wetenschap als de kerk en in beide werelden heeft ze een eigen rol. Tussen de andere wetenschappen maakt ze als geen ander van meet af aan haar praktische en religieuze inzet kenbaar en tot onderwerp van onderzoek. In de kerk spreekt zij op reflexieve wijze over haar eigen godsbetrokkenheid. Als wetenschappelijke reflectie heeft zij een eigen plaats in de geloofsgemeenschap. Door zo nadrukkelijk twee sporen te volgen, door enerzijds zijn geloofsengagement inspiratie en voorwerp van onderzoek te maken, en anderzijds met dat onderzoek aan de hoogste academische eisen te voldoen, heeft Edward Schillebeeckx laten zien dat wetenschap en geloof elkaar niet uitsluiten. Hij blijft daarin, juist ook in een tijd van religieuze veranderingen en conflicten, een lichtend voorbeeld. Vragen voor toekomstig onderzoek Edward Schillebeeckx heeft een theologische erfenis achtergelaten die zo rijk is aan materiaal en onderwerpen, dat verder onderzoek dringend gewenst is. Er zijn inmiddels ruim tachtig proefschriften over zijn werk verschenen en de trend doet vermoeden dat er nog veel meer zullen volgen. De binnenkort verwachte uitgave van een tiendelige collectie uit zijn werk in het Engels zal zeker ook nieuw internationaal onderzoek genereren. Hier in Nijmegen zal in het komend jaar hoogleraar Mary Catherine Hilkert van Notre Dame University gastcolleges verzorgen, en wij zullen met haar en andere buitenlandse onderzoekers, niet in de laatste plaats met onze collega s uit Leuven, nieuw Schillebeeckx-onderzoek gaan uitvoeren

7 Verder onderzoek is bijvoorbeeld nodig naar de rol en betekenis van Edward Schillebeeckx tijdens en na het Tweede Vaticaans Concilie, en de decaan van Leuven kondigde reeds aan deze opdracht in de nabije toekomst op te willen nemen. Wat is de invloed geweest van de lezingen en artikelen van Edward Schillebeeckx op de documenten van het concilie? Hoe heeft zijn interpretatie van die conciliaire documenten zijn latere theologische hermeneutiek en ecclesiologie bepaald? Wat is de betekenis van zijn theologie van de universaliteit van Christus in een religieus pluralistische cultuur? In hoeverre heeft zijn nadruk op historiciteit, spiritualiteit en lijdenservaringen de studie van religie en geloof radicaal veranderd? Voor zover het de evaluatie van zijn theologische standpunt betreft, zal het een belangrijke vraag blijven of Edward Schillebeeckx een liberale of orthodoxe theoloog was. Hoe verhoudt zijn vorm van orthodoxie, de orthopraxis, in zijn woorden: het gezochte en ons in Christus toegezegde en beloofde humanum dat gedaan moet worden, zich tot de huidige opkomst van fundamentalisme en neo-orthodoxie in theologie en religie? En wat is de plaats van deze Vlaamse theoloog uit Nijmegen in zijn geschiedenis, tussen de grote katholieke theologen van de twintigste eeuw: Karl Rahner, Hans Urs von Balthasar, Joseph Ratzinger, Henri de Lubac, Marie-Dominique Chenu, Hans Küng? Door wie zal de nieuwe theologie zich laten begeleiden? Schillebeeckx is zeker kandidaat voor die rol

8 Tot slot: Edward Schillebeeckx schreef nooit een volledige dogmatiek, en het zou me niet verbazen als hij, konden we het hem nu vragen, van mening zou zijn dat het hedendaags geloofsverstaan om een andere aanpak vraagt. Toch zijn zo goed als alle elementen voor een dogmatiek verspreid in zijn werk aanwezig: scheppingsleer, soteriologie, eschatologie, mariologie, ecclesiologie, triniteitsleer, al deze traktaten uit de dogmatiek komen in zijn theologie uitvoerig aan de orde. Het zou de moeite waard zijn om een op zijn theologische leest geschoeide dogmatiek te ontwikkelen; een uitleg van het Christelijk geloof van een levende geloofsgemeenschap van vandaag, met oog voor de nieuwe situatie waarin kerk en geloof verkeren, in kritische en open dialoog met cultuur en wetenschap. Dat is en blijft voor de toekomst een belangrijke taak, en wij blijven die taak hier in Nijmegen hopelijk uitvoeren, bij de hand genomen door Edward Schillebeeckx