1.1 Inleiding We staan aan de vooravond van een omvangrijke transitie in onze warmte- en elektriciteitsvoorziening.

Transcriptie

1 Delft Energieneutraal 2050 Uitvoeringsprogramma Aanleiding 1.1 Inleiding We staan aan de vooravond van een omvangrijke transitie in onze warmte- en elektriciteitsvoorziening. Delft staat aan de vooravond van een grote transitie in de energievoorziening. Waar nu nog grotendeels aardgas wordt gebruikt voor de verwarming van de woningen, warm tapwater en koken zal binnen enkele decennia de omslag gemaakt zijn naar een duurzame en hernieuwbare vorm voor warmte. In principe een transitie die ons niet vreemd is. Halverwege de 19 e eeuw maakte Delft nog gebruik van kolen en turf om woningen van warmte te voorzien om vervolgens de grootschalige uitrol naar gas te realiseren. Eerst vanuit de aan de Asvest gelegen gasfabriek, medio jaren 60 met de aansluiting op het landelijke net. En nu, ruim 70 jaar later staan we opnieuw voor een dergelijke ingrijpende uitdaging. De transitie in de energievoorziening heeft urgentie. Willen we als stad in 2050 geen CO 2 -emissie meer van fossiele brandstoffen, oftewel bijna woningen en circa 6000 bedrijven voorzien van hernieuwbare warmte en elektriciteit, dan kunnen we geen moment onbenut laten en moeten we nu aan de slag. Aan de slag met bedrijven en bewoners om de juiste keuzes te maken welke warmtevoorziening voldoet aan de verwachtingen van Schoon, Betaalbaar en Betrouwbaar. De energietransitie vraagt om een zorgvuldige afweging en een strakke planning. Was tot op heden de aansluiting op gas een vanzelfsprekendheid, met de transitie naar een fossielvrije warmtevoorziening worden keuzes voorgelegd met ruimtelijke consequenties voor ondergrond (bodemenergie, warmte-en elektriciteitsinfra) en bovengrond (isoleren woningen, windturbines, zonnepanelen). De rijksoverheid legt de verantwoordelijkheid voor dit proces bij de lokale overheden, één die wij met het oog op de noodzaak van een schone, betaalbare en betrouwbare energievoorziening voor onze inwoners en onze bedrijven serieus oppakken. In het voorliggende Uitvoeringsprogramma geven we voor de komende 4 jaar invulling aan bovenstaande uitdaging en leggen we de volgende accenten: - Het aardgasvrij maken van de eerste wijken in Delft in combinatie met de overgang naar een alternatieve vorm van warmtelevering. Op dit moment liggen er veel kansen om versnelling in de energietransitie te bewerkstelligen. De geothermiebron van de TU Delft is in de uitrol van het lokaal warmtenet een belangrijke stap. De in potentie beschikbare warmte is goed voor circa 8000 woningen/woningequivalenten. Dit geldt ook voor de Leiding door het Midden, deze kan op termijn in ongeveer 20% van de warmtevraag voorzien. Deze kansen die zich op korte termijn voordoen gaan we benutten. Dat doen we door de lead pakken met het opstellen van een strategie voor uitrol van warmte en daar waar gewenst pakken we ons aandeel in de investering in de benodigde infrastructuur. De investeringsstrategie uit de Kadernota 2017 (Kadernota) biedt daarvoor het benodigde financiële instrumentarium. - De zakelijke sector heeft met 62% van de totale CO 2 -uitstoot een grote uitdaging in de ambitie Delft energieneutraal Gebruik makend van de beschikbare instrumenten, maar ook door middel van stimuleren en faciliteren dagen we het Delftse bedrijfsleven en specifiek de Delftse bedrijventerreinen Schie-oevers en Technopolis uit in te spelen op de kansen van de energietransitie. Door het treffen van energiebesparende maatregelen of door aan te sluiten op de nieuwe infrastructuur voor afname of misschien zelf levering van warmte. Of 1

2 door het aanboren van een nieuwe markt door ontwikkeling van nieuwe diensten of producten. - Voor het vergroten van het aandeel lokaal duurzaam opgewekte elektriciteit stimuleren we de opwekking via onder andere zonnepanelen op eigen dak en eigen terrein. Ook faciliteren we de oprichting van de Delftse energie coöperatie en andere coöperaties voor hernieuwbare energie en stimuleren we bedrijven om hun daken beschikbaar te stellen voor deze coöperaties. Hiermee krijgen bewoners en bedrijven de mogelijkheid in collectieve zonneprojecten. Uiteraard onderzoeken we zelf ook of we onze gemeentelijke daken beschikbaar kunnen stellen. - We houden vast aan de samenwerking met partijen in de stad en desgewenst spreken we onze partners en bewoners aan op hun verantwoordelijkheid om actie te ondernemen. Daarbij leveren we regie op maat, faciliteren waar gewenst en pakken de lead daar waar vanuit onze rol van lokale overheid in een maatschappelijke opgave een vanzelfsprekende is. 1.2 Transitie naar een CO 2 -arme energievoorziening De gemeente Delft staat niet alleen in de uitdaging van de energietransitie of de ambitie Delft Energieneutraal. Samen met ons hebben vele andere gemeenten de ambitie om in 2050 energie- of CO 2 -neutraal te zijn. En niet alleen gemeenten, het Rijk heeft in september 2016 het Klimaatakkoord van Parijs vastgesteld en daarmee ingestemd met de mondiale afspraken over de beëindiging van de stijging van de uitstoot van broeikasgassen en de beperking van de wereldwijde stijging van de temperatuur met 2 C 1. In lijn daarmee ligt de in december 2016 gepubliceerde Energieagenda waarin het kabinet spreekt van de noodzaak van een geleidelijke energietransitie naar een CO 2 -arme energievoorziening. De Provincie Zuid-Holland heeft met haar eigen Energieagenda de focus gelegd op energiebesparing en de transitie naar hernieuwbare bronnen, waaronder het gebruik van aardwarmte en restwarmte. De MRDH heeft de verduurzaming van de energievoorziening als één van de 5 regionale transitiepaden naar de Next Economy (Roadmap Next Economy) benoemd met daaraan gekoppeld een pakket aan investeringen en projecten. Nu lijkt het net alsof energieneutraliteit enkel een ambitie is van overheden, maar dat is het alles behalve. Zoals we in 2013 al constateerden heeft er ten aanzien van het maatschappelijk speelveld een verschuiving plaatsgevonden van een overheid gedreven sturing, naar een economisch gedreven sturing in combinatie met een groeiende maatschappelijke verantwoordelijkheid van bedrijven en instellingen. Zowel nationaal opererende bedrijven als onze lokale partners zoals TUDelft, Hoogheemraadschap Delfland, Reinier de Graaf, IKEA, de Hogescholen en bijvoorbeeld het NEN zien in hun bedrijfsvoering mogelijkheden tot energiebesparing en verduurzaming van de energievoorziening. Niet alleen vanuit economisch belang, maar ook nadrukkelijk vanuit het belang van maatschappelijk verantwoord ondernemen. 1 in 2100 vergeleken met het niveau van voor de opkomst van de industrie. 2

3 2. Delft energieneutraal: hoe staan we ervoor ten opzichte van onze doelen? 2.1 Doelstelling Delft energieneutraal 2050 Een lange termijn ambitie vraagt om realistische en concrete doelstellingen voor de korte termijn. Met Delft energieneutraal 2050 hebben we vastgesteld dat Delft in 2050 energieneutraal wil zijn. Dit wil zeggen dat de hoeveelheid gebruikte energie minimaal gelijk is aan de hoeveel duurzaam opgewekte energie. We hebben destijds een aantal tussendoelen vastgelegd: Voor 2020 is de tussendoelstelling: 1. 35% CO 2 -emissiereductie ten opzichte van 1990; 2. Het aandeel duurzame energie bedraagt minimaal 15% van het totale Delftse energiegebruik; 3. We gebruiken 35% minder energie dan in Voor 2030 is de tussendoelstelling: 1. 50% CO 2 -emissiereductie ten opzichte van 1990; 2. Het aandeel duurzame energie bedraagt minimaal 25% van het totale Delftse energiegebruik; 3. We gebruiken 50% minder energie dan in Hoe staan we ervoor? We hebben een aantal methoden om te bepalen waar we nu staan: de CO 2 - monitor, inzicht in de opwekking van duurzame energie en een evaluatie op inhoud en proces. Om de voortgang van het Uitvoeringsprogramma te monitoren wordt 2-jaarlijks een CO 2 -monitor opgesteld (Bijlage 1). In onderstaande tabel en figuur (1) zijn de totale CO 2 -emissiecijfers weergegevens voor de 3 sectoren Particulier, Zakelijk en Verkeer. Het energiegebruik van DSM is niet opgenomen in onderstaande tabel. 2 Sector Particulier Zakelijk Verkeer en Vervoer Totaal Tabel 1: CO 2- emissies (kton CO 2 /jr) 2 DSM heeft een direct aansluiting op het hoofdnet van Gasunie en valt daardoor buiten Energie in Beeld. Omdat DSM valt onder de meerjarenafspraken met het Rijk vallen zij buiten de gemeentelijke beïnvloedingsfeer. Emissie DSM volgens emissiregistratie.nl in 2014: 80.8 kton : uitstoot van CO 2 op basis van kentallen 3

4 MWh kton CO CO 2 -emissie Delft (2016 = 403 kton) Verkeer en vervoer Zakelijk gas Zakelijk elektriciteit Particulier gas Particulier elektriciteit Jaar Figuur 1: Ontwikkeling CO 2 -uitstoot per sector 1990 en (kton CO 2 /jr) Totaal gebruik gas en elektriciteit (MWh) Zakelijk gas Zakelijk elektriciteit Particulier gas Particulier elektriciteit Jaar Figuur 2: Ontwikkeling energiegebruik naar energiedrager Sinds 1990 (600 kton) is de CO 2 -emissie met 19,5% gereduceerd 4. Wat opvalt is de stijging in 2016 waarmee de neerwaartse trend van de afgelopen jaren wordt omgebogen. De stijging van 2016 zorgt er zelfs voor dat we terug zijn op de niveau van 2012! Kijken we naar het energiegebruik (Figuur 2) dan zien we eveneens dat 2016 zorgt voor een stap terug, maar is er ten opzichte van de start van het Uitvoeringsprogramma wel een reductie van 8% gerealiseerd. 4 Rekening houdend met gelijkblijvende emissie DSM t.o.v totale CO 2 -emissie 2016: kton CO 2 4

5 Deze stijging van de CO 2 -emissie in 2016 wordt bijna volledig verklaard door 2 factoren namelijk: 1. De sterke stijging van het emissie-kental van elektriciteit. De stijging van het emissie-kental voor elektriciteit (bij de productie van elektriciteit komt sinds 2015 meer CO 2 vrij) komt met name doordat het aandeel van kolen is gestegen in de productiemix van elektriciteit. 2. De stijging van het elektriciteitsgebruik in 2016 in de zakelijke markt. Het aantrekken van de economie en de overstap van een aantal grote zakelijke gebruikers (Stadskantoor Gemeente Delft, Reinier de Graaf Gasthuis) van warmtevoorziening op basis van gas naar warmtevoorziening op basis van bodemwarmte, waarbij extra inzet van elektriciteit nodig is. Als deze elektriciteit niet lokaal wordt opgewekt (met zonnepanelen of windenergie) resulteert dit in een hoger elektriciteitsgebruik. 2.3 Duurzame energie De lokale duurzame energieproductie komt vanuit diverse WKK installaties, open- en gesloten bodemenergiesystemen en zonnepanelen. De hoeveelheid geproduceerde duurzame energie is lastig te kwantificeren. Anders dan bij de levering van gas en elektriciteit worden veel vormen van duurzame energie niet bemeterd, bijvoorbeeld omdat opwekking en gebruik geheel of gedeeltelijk "achter de meter" plaatsvinden (zonnepanelen) of omdat bemetering niet noodzakelijk is (houtkachels in woningen). Als er wel wordt bemeterd, dan zijn deze gegevens in mindere mate centraal beschikbaar dan de gegevens m.b.t. gas- en elektriciteitsgebruik, bijvoorbeeld vanwege de bedrijfsgevoeligheid van de informatie. Om de hoeveelheid duurzame in Delft te bepalen kunnen we alleen gebruik maken van de Klimaatmonitor 5. De Klimaatmonitor verdeelt de Nederlandse totalen over de Nederlandse gemeenten op basis van een verdeelsleutel. Dezelfde Klimaatmonitor schat het aandeel duurzame energie in het totale Delftse energiegebruik in 2015 op circa 3%. Aangezien dit slechts gebaseerd is op de grootte van de gemeente zegt dit helaas weinig over het daadwerkelijke percentage. Op basis van de informatie die wij zelf beschikbaar hebben: PV systemen van kleinverbruikers, een aantal systemen van grootverbruikers en geregistreerde bodemenergiesystemen zien we sinds 2012 een exponentiele groei in de productie van duurzaam opgewekte energie. Het ontbreken van exacte productiegegevens bemoeilijkt het vaststellen van de huidige stand ten opzichte van onze doelstelling van het aandeel duurzame energie van 15%. Het ontbreken van de juiste gegevens om onze huidige situatie te beschouwen ten opzichte van onze doelstellingen, doet ons overwegen om op termijn over te stappen naar een nieuwe methodiek waarbij we onze doestelling niet formulieren op basis van CO 2 -emissie in combinatie met het aandeel duurzame energie en energiebesparing, maar enkel op basis van het aandeel hernieuwbare energie. In paragraaf 5 lichten wij deze methodiek nader toe. 2.4 Evaluatie Uitvoeringsprogramma Het Uitvoeringsprogramma Delft Energieneutraal 2050 voor de periode is op proces- en uitvoeringsniveau geëvalueerd. De afgelopen 4 jaar zijn we aan de slag gegaan aan de hand van de uitgangspunten zoals we deze in de Nota Delft energieneutraal 2050 hebben geformuleerd. Voor de evaluatie zijn deze uitgangspunten ter hand genomen, te weten: 5 Klimaatmonitor, Rijkswaterstaat Ministerie van Infrastructuur en Milieu 5

6 De regierol voor de gemeente waarbij de verantwoordelijkheden daar worden gelegd waar ze horen. Dit betekent een meer door de partners gestuurde invulling van de doelstelling en onze voornaamste rol als gemeente is de beweging aanjagen en doorzetten in de komende jaren en erna. Het verkrijgen van commitment van partijen in de stad door het ondertekenen van de algemene e-deal. Via project e-deals stimuleren van partijen om een actieve bijdrage te leveren of te participeren en invulling te geven aan de ambitie Delft energieneutraal Een belangrijke rol voor coördinatie en communicatie. De belangrijkste constateringen op een rij: Regierol: Als we kijken naar op de opgave waar Delft voor staat met de doelstelling voor 2020 en versnelling van de energietransitie lijkt de rol van regiegemeente, waarbij we alleen faciliteren en verbinden, niet generiek toepasbaar. In ieder geval niet als uitgangspunt voor het Uitvoeringsprogramma voor de komende 4 jaar. Anderzijds hebben de partners in de stad de afgelopen jaren ervaren dat projecten soepeler verlopen en eerder resultaat bereiken als de gemeente daar meer een verbindende, pro-actieve rol in speelt, zelfs als de gemeente geen formele rol heeft in de uitvoering (smeerolie). De partners vragen om regie op maat. Commitment: 16 Bedrijven en organisaties hebben zich aangesloten bij de algemene e-deal en hebben daarmee uitgesproken dat zij deze ambitie steunen. We hebben ervaring opgedaan met het realiseren van doelen via het sluiten van project e-deals. Een aantal e-deal partners heeft behoefte aan een concretere invulling van de algemene e-deal en meer gelegenheid voor kennisuitwisseling tussen e-dealpartners. Algemene e-deal en project e-deals geven betrokkenheid van partners mits de taakverdeling en doelen goed worden vastgelegd. Regelmatig contact met partners is gewenst. Project e-deal: Het Uitvoeringsprogramma vraagt om een goede balans tussen korte termijn successen en lange termijn opbrengsten. Het tot stand komen van afspraken over een e-deal vergt vanuit de gemeente relatief veel inspanning en neemteen langere doorlooptijd in beslag Hierdoor laten de resultaten op het vlak van CO 2 -reductie, energiebesparing en/of opwekking van duurzame energie ook op zich wachten. Tegelijkertijd is er minder tijd beschikbaar om contact te leggen met nieuwe e-dealpartners, contact te houden met bestaande partners en nieuwe projecten op te starten. Sommige e-deals leveren maar een zeer beperkte bijdrage aan de beoogde CO 2 -reductie en vergen toch een flinke inspanning om te realiseren. Het sluiten van e-deals heeft dan ook vooral een communicatieve waarde; duurzame initiatieven worden kenbaar en zichtbaar gemaakt in de stad. De in 2015 gestarte communicatiecampagne Delft Wordt Groen blijkt succesvol. Een van de belangrijke communicatiemiddelen is Facebook, waarmee in 2016 in korte tijd ruim 3500 likes en unieke personen zijn bereikt. Er is sprake van een spanningsveld tussen de ambitie van gemeente Delft en de beschikbare middelen in de vorm van inzet zowel bij gemeente als partners. De ambitie Delft Energieneutraal 2050 is nog niet in alle beleidsplannen geborgd. Het is de uitdaging om te zoeken naar gemeenschappelijke belangen, waardoor duurzaamheidsthema s zoals energie op natuurlijke wijze een plaats krijgen in projecten. 6

7 Bijlage 2 bevat een evaluatie van de projecten. Veel projecten en e-deals lopen door in de komende periode, omdat er opstarttijd nodig is geweest. Daarmee komen de resultaten ook pas in de volgende periode. 2.5 Conclusie De uitdaging blijft groot. De inzet van de afgelopen vier jaar lijkt zich uit te betalen in de komende periode. Met een CO 2 -emissiereductie van 19,5% ten opzichte van 1990 en een geprognotiseerd aandeel duurzame energie van 3% hebben we nog een aanzienlijke uitdaging in het vooruitzicht als we onze doelen voor 2020 en 2030 willen halen. Op basis van de monitor moeten we ons kritisch afvragen of de maatregelen én de rol uit het Uitvoeringsprogramma in voldoende mate hebben bijgedragen aan de ambitie van Delft. In eerste instantie lijkt het daar niet op; de beoogde daling in CO 2 -emissie is niet behaald. Maar kijken we naar de lijst van projecten die binnen het Uitvoeringsprogramma tot voltooiing zijn gebracht, dan moeten we concluderen dat we met heel veel projecten de weg van de lange adem bewandelen. De projecten Reimarkt Delft en de Warmterotonde zijn hier een goed voorbeeld van. Met de significante stijging van de productie van duurzame energie sinds 2012 in combinatie met voorliggend Uitvoeringsprogramma hebben wij er vertrouwen in dat wij in samenwerking met onze partners onze tussendoelen kunnen realiseren. Met Reimarkt Delft zijn we in 2014 gestart om de markt in stelling te brengen voor wat betreft de verduurzaming van de bestaande woningvoorraad. Nu ruim 2 jaar verder staan de bedrijven klaar om de woningeigenaren te begeleiden in de verduurzaming. Een lang traject van voorbereiding waarvan de eerste resultaten in de loop van 2017 zichtbaar worden. Als gemeente begonnen we als trekker en hebben onze rol gedurende het traject aangepast naar facilitator. En dat blijven we doen. De Warmterotonde startte in 2015 met een verkennende fase en momenteel trekken we samen met onze partners hard aan de engineering. De eerste echte CO 2 -emmisiereductie zal pas medio 2022 in de boeken komen als we de eerste winter met warmtelevering achter de rug hebben. Als gemeente hebben we de afgelopen jaren veel tijd geïnvesteerd om deze bron van duurzame warmte voor Delft van de grond te krijgen, zo ook de Geothermiebron van Delft. Deze bronnen leggen de basis voor de transitie naar aardgasvrij in Delft. En deze bronnen zijn alleen levensvatbaar als de warmte afgezet kan worden aan de klanten. Als gemeente nemen we de lead in het opstellen van een strategie naar een aardgasvrij Delft en tegelijkertijd het opwerken van een lokaal warmtenet. Om de stad te faciliteren in de transitie naar aardgasvrij, om vraag en aanbod te verbinden en partijen uit te dagen om nieuwe duurzame bronnen te realiseren. Moeten we onze uitgangspunten van 4 jaar geleden veranderen? Deels. Meer maatwerk onder de paraplu van regiegemeente. En de lead daar waar de lead ons past, in de transitie naar aardgasvrij. 3. Plan van aanpak Uitvoeringsprogramma Uitgangspunten aanpak We leveren regie op maat en pakken de lead in de transitie naar aardgasvrij. Regierol: we blijven de samenwerking met partijen in de stad opzoeken om de beweging richting Delft Energieneutraal 2050 aan te jagen. We gaan verder met het sluiten van algemene e-deals en project e-deals. Op een aantal punten is echter een koerswijziging nodig:. 7

8 Invulling van de regierol Een stevigere invulling van onze rol, soms zelfs trekkend, is noodzakelijk om de gewenste stappen richting Delft Energieneutraal 2050 kunnen te zetten. Zo geeft de Energieagenda lokale overheden de mede verantwoordelijkheid, waarbij de gemeenten de initiërende rol moeten pakken om samen met onze partners in de vorm van een omgevingsplan aan te geven in welk tempo en met welke instrumenten de transitie wordt vormgegeven. Verder zal nog meer ingezet moeten worden op het opbouwen en ontwikkelen van het netwerk van duurzame partners met gelegenheid voor kennisuitwisseling onderling. Ook wordt een sterkere rol voor de gemeente voorzien bij het ervoor zorgen dat projecten daadwerkelijk starten en blijven draaien (smeerolie). Per keer dient bekeken te worden welke rol(len) de gemeente het beste past: verbinder, facilitator, regisseur, trekker of de voorbeeldfunctie. Wat we als gemeente zelf kunnen doen is binnen en buiten de organisatie duidelijk zijn over de ambitie en tussendoelen, organisatiebreed het goede voorbeeld geven, al het vast te stellen beleid laten aansluiten op de ambitie DEN Rekening houdend met de complexiteit van de opgave en de verschillende rollen die de gemeente heeft, moeten we prioriteiten stellen, keuzes maken en slim gebruik maken van kansen die zich voordoen, zoals subsidies of regelingen. We werken samen waar het kan, met partners die initiatieven nemen. We maken gebruik van kennis die elders is opgedaan, bijvoorbeeld door succesvolle projecten te kopiëren, liefst samen met partijen die het elders hebben uitgevoerd. Inzetten op een duurzame energievoorziening Met het Uitvoeringsprogramma hanteren we de lijn van de Trias Energetica door zo veel mogelijk in te zetten op projecten die in eerste instantie resulteren in energiebesparing en vervolgens op duurzame energie opwekking. Toch zijn er redenen om juist meer dan voorheen in te zetten op duurzame bronnen en nadruk te leggen op de energietransitie. Zoals aangegeven in de inleiding staan we aan de vooravond van een grote transitie in onze energievoorziening. De huidige ontwikkelingen rondom de Warmterotonde/Leiding door het Midden en de geothermiebron van de TUDelft bieden ons de kans om de benodigde versnelling in de verduurzaming van onze energievoorziening te realiseren. De geothermiebron van de TU Delft is in de uitrol van het lokaal warmtenet een belangrijke stap. De in potentie beschikbare warmte is goed voor circa 8000 woningen/woningequivalenten. Dit geldt ook voor de Leiding door het Midden, deze kan op termijn in ongeveer 20% van de warmtevraag voorzien. Deze kansen die zich op korte termijn voordoen gaan we benutten. Dat doen we door de lead pakken met het opstellen van een strategie voor uitrol van warmte en daar waar gewenst pakken we ons aandeel in de investering in de benodigde infrastructuur. De investeringsstrategie uit de Kadernota biedt daarvoor het benodigde financiële instrumentarium. De aanzet tot de Delftse energietransitie valt samen met het moment dat we met elkaar weer vooruitkijken. Met de Kadernota is er weer ruimte gekomen om verantwoord te investeren in een economisch vitale stad. Een stad met een schone, betrouwbare en betaalbare energievoorziening. De opgaven waar Delft voor staat met de transformatie van de woningbouw, gebiedsontwikkeling, bereikbaarheid en de economische ontwikkeling hebben in meer of mindere mate een relatie met de energietransitie. We zijn ons bewust van de complexiteit en de uitdaging en zien tegelijkertijd de kans om door de lead te pakken in de energietransitie een bijdrage te leveren aan de economisch vitale stad. 8

9 3.2 Plan van aanpak Het Uitvoeringsprogramma bevat zowel reeds opgestarte projecten als nieuwe initiatieven met name voor de periode Het Uitvoeringsprogramma van bestaat uit een reeks van projecten binnen een aantal sectoren: wonen, werken, duurzame energie, gemeentelijke organisatie, duurzame mobiliteit, communicatie. Binnen het Uitvoeringsprogramma is ruimte om in te spelen op ontwikkelingen en kansen. Nieuwe projecten en activiteiten toetsen we op: realisatie van de klimaatdoelstellingen, slagingskans, opschaalbaarheid, bijdrage aan bewustwording, investering door de gemeente, cofinanciering partners of subsidies en bijdragen aan andere doelstellingen van de gemeente. In de volgende paragrafen lichten we de aanpak voor de verschillende sectoren nader toe. De projecten uit dit Uitvoeringsprogramma zijn doorgerekend ten opzichte van onze doelstelling door CE Delft (Bijlage 3) en geven de verwachting dat de doelstelling voor 2020 gehaald wordt. CO 2 reductie in kton Besparing in TJ Duurzaam opgewekt in TJ Wonen 8,6 153,6 Werken 24,3 207,6 107,0 Duurzame energie 32,2 551,1 Tabel 2: Effecten van het Uitvoeringsprogramma gekwantificeerd In Bijlage 4 zijn alle projecten beschreven. Wonen Was in voorgaand Uitvoeringsprogramma een actieve rol voor de gemeente weggelegd om energiebesparing bij particuliere woningenwoningen te stimuleren, in de komende 4 jaar zal die actieve rol verschuiven naar het voorbereiden op aardgasvrij maken van gebouwen. Mede door landelijke ontwikkelingen (Energieagenda, 2016) komt de aardgasvrije wijk, zowel in bestaande bouw als in nieuwbouw, steeds meer in de aandacht. Voor bestaande bouw zal daarom de aandacht uitgaan naar het voorbereiden op aardgasvrij maken. Voor nieuwbouw wordt momenteel al ervaring opgedaan in Nieuw Delft en de Professor Schoemakerplantage waar geen aardgas wordt aangelegd. Deze aanpak zetten we door naar alle nieuwbouwlocaties in Delft en beleggen we daar waar we als gemeente positie hebben in de relevante overeenkomsten; in principe aardgasvrij en minimaal EPC 0,0 of energieneutraal. Tegelijkertijd geeft de gemeente vorm aan de energietransitie. We leggen samen met de partners in een participatieproces de transitie in tempo en instrumenten vast. Daarmee wordt voor alle partijen in de stad duidelijk wanneer hun vastgoed overgaat van aardgas naar een andere vorm van warmtevoorziening en welke opties voor warmte er zijn. Voor het reduceren van de warmtevraag in de bestaande woningvoorraad door isolatie en de toepassing van duurzame warmte hebben we een basis gelegd met Reimarkt en Delft E-design. Met deze twee consortia zijn e-deals gesloten voor de aanpak van de bestaande particuliere woningvoorraad die nog doorlopen in dit Uitvoeringsprogramma. 9

10 Daarnaast biedt het vaststellen van de Woonvisie aanleiding om de daarin genoemde duurzaamheidsdoelstellingen samen met woningcorporaties verder uit te werken in de prestatieafspraken. Werken Van de totale CO 2 -uitstoot in Delft in 2016 komt 62% ( CO 2 -monitor Delft, CE Delft 2017) voor rekening van de sector Werken (36% van de totale uitstoot door zakelijk elektriciteitsgebruik en 26% door zakelijk gasverbruik). Gezien dit flinke aandeel in de totale CO 2 -uitstoot in Delft en de verwachting dat het zakelijk elektriciteitsverbruik zonder verdere maatregelen nog meer zal stijgen, wordt voor de komende 4 jaar een programma verduurzaming bedrijven opgezet. Dit programma is gericht op stimuleren, faciliteren, toezicht en opvolging (en indien nodig handhaving). We zoeken de samenwerking met de ODH en de bedrijven zelf om energiebesparing op gebouwniveau en binnen de bedrijfsprocessen te realiseren en duurzame energie toepassingen te stimuleren. Daarnaast wordt in samenwerking met de bedrijventerreinen Schie-oevers en Technopolis gekeken naar de mogelijkheden om als terrein te verduurzamen, onder andere door slim samen te werken en gezamenlijke belangen te zoeken zoals duurzame mobiliteit. De TUDelft heeft de ambitie om in 2030 als campus CO 2 -neutraal te zijn. Om dit doel te bereiken is onder andere al 1 MW zon-pv gerealiseerd en wordt momenteel gewerkt aan de verduurzaming van de warmtevoorziening. Ook hier geldt dat door slim samen te werken en gezamenlijke belangen te dienen we de TU ondersteunen in hun doelstelling en daarmee tegelijkertijd een grote stap zetten in onze energie neutrale ambitie. Duurzame energie Het thema dat door de sectoren wonen en werken heen loopt is de energietransitie naar duurzaam opgewekte energie. Het gebruik van fossiele energiebronnen, met name gas, wordt afgebouwd en vervangen door duurzaam opgewekte energie. Mede ingegeven door de verantwoordelijkheden die de Energieagenda aan lokale overheden geeft, zal het opstellen van een lokale energiestrategie een belangrijk onderdeel vormen van het Uitvoeringsprogramma. De energiestrategie is een (door de gemeenteraad vastgesteld) kader voor duurzame energievoorziening op stad/wijkniveau opgesteld in nauwe samenwerking met stakeholders. In 2017 wordt gestart met een eerste uitwerking door middel van een pilot aardgasvrije wijk in Voorhof Oost waarbij o.a. samen met netbeheerder, woningeigenaren, woningcorporaties en andere vastgoedeigenaren een plan wordt uitgewerkt voor het verduurzamen/aardgasvrij maken van de warmtevoorziening. Tegelijkertijd wordt ingezet op de ontwikkeling van duurzame lokale warmtebronnen om op termijn aan de vraag te kunnen voldoen. Regionaal gebeurt dit via Cluster West met Leiding door het Midden, lokaal werkt de TU Delft aan de realisatie van een geothermiebron. Om te garanderen dat alle beoogde ontwikkelingen in Delft optimaal gebruik kunnen maken van bodemenergie en bestaande gebruikers niet gehinderd worden, pakken we pro-actief onze rol op en worden ordeningsregels voor bodemenergie periodiek aangepast. Tot slot wordt met de oprichting van de Delft energiecoöperatie in 2017, een initiatief van Delftenaren voor Delftenaren, de weg vrij gemaakt om inwoners en bedrijven te laten participeren in collectieve zonnepanelenprojecten binnen Delft Solar City en daarmee de grootschalige uitrol van zonnepanelen verder uit te breiden. 10

11 Gemeentelijke Organisatie De gemeente is voor het realiseren van de doelstellingen grotendeels afhankelijk van initiatieven en partners in de stad. De gemeentelijke organisatie heeft een aandeel van 1% in de totale uitstoot van Delft. Toch is het van belang om zelf het goede voorbeeld te geven. In 2017 wordt (buiten dit Uitvoeringsprogramma om) een Duurzaamheidstrategie opgesteld, waarin duurzaamheid als integraal onderdeel van de organisatie in projecten en beleidsplannen van alle gemeentelijke afdelingen wordt geborgd. Delft Energieneutraal 2050 zal als een van de thema s worden meegenomen. In 2016 is het eerste deel van het nieuwe stadskantoor in gebruik genomen. Dit gebouw is energiezuinig (label A+) en maakt gebruik van WKO, echter de zonnepanelen zijn tot op heden niet gerealiseerd. In dit Uitvoeringsprogramma wordt verdere uitvoering gegeven aan het onderzoek om het dak aan derden beschikbaar te stellen om daarmee de plaatsing van de panelen mogelijk te maken. Uitbreiding naar andere gemeentelijke panden is dan een optie die eerst nog verder moet worden uitgewerkt. De afgelopen jaren zijn diverse gemeentelijke vastgoedobjecten verkocht en de vastgoedportefeuille zal nog verder verkleind worden. Voor de panden die in gemeentelijk bezit blijven, koppelen we de meerjaren onderhoudsplanning aan duurzaamheid. Vanaf 2023 geldt de wettelijke eis dat kantoorpanden minstens label C moeten hebben. Monumenten worden vooralsnog uitgezonderd van deze verplichting. In 2017 stellen we een plan op of, hoe en zo ja met welke financiële consequenties voor het gemeentelijk vastgoed aan deze doelstellingen kan worden voldaan. Voor onderwijsgebouwen experimenteren we met voorfinanciering van duurzaamheidsmaatregelen om de gebouwvoorraad richting energieneutraal te verduurzamen. In de gebiedsontwikkeling voor Nieuw Delft hebben we hoge duurzaamheidsambities en geven we hieraan sturing bij de uitgifte van nieuwe kavels. Eisen op gebied van energie en duurzaam bouwen worden in kavelpaspoorten (contractstukken) meegenomen. Deels vanuit het budget van duurzame mobiliteit, deels vanuit dit Uitvoeringsprogramma zal een gemeentelijke dienstauto worden omgebouwd tot een auto die rijdt op waterstof. Hiermee verstevigen we ook onze samenwerking met The Green Village als proeftuin. Duurzame Mobiliteit (budget grotendeels via Mobiliteit) In december 2015 is in het kader van de LVVP investeringsagenda een éénmalig bedrag van gereserveerd, te besteden aan verdere verduurzaming van mobiliteit. De maatregelen die worden voorgesteld voor de periode dragen bij aan de bereikbaarheid van en binnen Delft, aan verbetering van de luchtkwaliteit en aan de reductie van CO 2 uitstoot. Momenteel zorgt verkeer namelijk voor 14 % van de totale CO 2 -uitstoot. Duurzame mobiliteitsprojecten zijn gericht op het verder uitbreiden van elektrisch vervoer en benodigde infrastructuur, flankerend beleid voor Zero Emission Stadslogistiek (met het doel in 2025 een emissieloze binnenstad te realiseren), het bevorderen van gebruik van de fiets en het mogelijk maken van innovaties. Communicatie We communiceren breed over de ambitie Delft Energieneutraal De gestarte campagne Delft wordt groen wordt voortgezet. Deze campagne dient als overkoepelende communicatieparaplu voor bewoners, bedrijven en partners met een overkoepelende, herkenbare kernboodschap. 11

12 Als gemeente houden we regie op de middelen, echter partners, inwoners en bedrijven motiveren we om ook informatie via deze platforms te delen. De middelen die we daarvoor inzetten zijn de website Delft wordt groen, Facebook Delft wordt groen, Twitter, online persberichten en themapagina s in de Stadskrant. De focus is om in 2017 meer interactie met publiek te krijgen, waardoor initiatieven uit en voor de samenleving meer bekendheid krijgen. Delft wordt groen heeft zich de afgelopen periode met name gericht op bewoners; in dit Uitvoeringsprogramma wordt de campagne verder uitgebouwd en richten we ons ook op bedrijven. In navolging van de wensen van onze e-deal partners om meer gelegenheid voor kennisuitwisseling tussen partners te hebben, worden meerdere (thematische) netwerkbijeenkomsten georganiseerd. Verder wordt onderzocht welk platform het meest geschikt is om kennis uit te wisselen. 4 Financiën De financiering van het Uitvoeringsprogramma heeft met name betrekking op de inzet, de benodigde formatie, inhuur van externe deskundigheid, communicatiemiddelen en daar waar nodig cofinanciering bij initiatieven met groot maatschappelijk belang. 4.1 Eigen middelen Met de ambitie Delft energieneutraal 2050 en de energietransitie staan we als stad voor een grote organisatorische en financiële uitdaging. In het Meerjarenprogramma is een budget beschikbaar gesteld voor de uitvoering van de ambitie Delft energieneutraal Maar om de ambitie écht recht te doen, zoals ook uit de beleidsevaluatie blijkt, en die kansen te benutten die zich de komende jaren voordoen, zal bovenop het huidige budget extra inzet van middelen nodig zijn. In de Kadernota is daartoe voor 2017 e.v. een voorstel gedaan. Naast het Uitvoeringsprogramma trekt Delft energieneutraal 2050 samen op met de in de Kadernota opgenomen Investeringsopgave 7 Energie neutraal waarin de opgave in de CO2-arme warmtevoorziening in combinatie met de opgave van Klimaatadaptatie is uitgewerkt. De Kadernota labelt voor dit transitiepad voor exploitatie en voor investeringen Begroting UVP Wonen Werken Verkeer en vervoer Energietransitie Eigen Organisatie Onderwijs Instrumentarium Dekking MJP Extra dekking Kadernota Tabel 3: Budgetraming Uitvoeringsprogramma (x 1.000,-) De naar thema s verdeelde budgetten zijn geraamd op basis van noodzakelijke geachte bijdragen in adviesondersteuning, onderzoeken, beperkte cofinanciering in investeringen en aanschaf communicatiemiddelen. Alle door de gemeente beschikbaar gestelde budgetten aan derden (met 12

13 uitzondering van het budget voor het Instrumentarium) vinden plaats onder voorwaarde van cofinanciering. Hiervoor maken we gebruik van de ons ter beschikking staande financiële instrumenten: - Lening o Verordening Energiebesparingsfonds Delft Subsidie o Beleidsregel Milieu - art. 9.1 Reserve energiebesparende maatregelen. 4.2 Externe middelen Een belangrijke rol van de Gemeente Delft in de energietransitie is het doorrekenen van business cases en het faciliteren bij de financierbaarheid van deze cases. We zullen dit enerzijds oppakken door in gesprek te gaan en te blijven met externe financiers, anderzijds door onze kennis en ons netwerk op het gebied van subsidies van derden (zoals nationaal en Europees) optimaal te benutten. 5 Monitoring Uitvoeringsprogramma Bij het monitoren van het Uitvoeringsprogramma zijn we tot de conclusie gekomen dat een goede onderbouwing van de CO 2 -cijfers uit 1990 en een onderbouwing van de productie duurzame energie ontbreekt. Hierdoor is het onmogelijk om exact te bepalen waar we staan ten opzichte van onze doelstellingen. Vanuit onze ambitie Energieneutraal 2050 voelt het onnatuurlijk om doelstellingen te hanteren ten opzichte van het verleden. We weten namelijk waar we naartoe willen: in 2050 wordt de Delftse energievraag volledig voorzien vanuit hernieuwbare bronnen. De komende 4 jaar willen we de monitoring tweeledig insteken. Op basis van de CO 2 -doelstellingen ten opzichte van 1990 en op basis van de ambitie energieneutraal uitgedrukt in TeraJoule hernieuwbare energie. Voor de monitor op basis van de CO 2 -doelstellingen maken we gebruik van de Klimaatmonitor (toegelicht in bijlage 1). Voor de ambitie energieneutraal maken we gebruik van de rapportage Energieneutraal in 2050, inzicht in de opgave (CE Delft, 2017) in bijlage 3, om te komen tot doelstellingen uitgedrukt in TJ energiebesparing en hernieuwbare energie. 5.1 Wat is de opgave om in 2050 tot energieneutraliteit te komen? Daarvoor moeten we eerst weten welke energiereductie realistisch is om vervolgens de resterende energievraag in te vullen met hernieuwbare 6 energie. Onderstaande figuur illustreert de relatie tussen energiebesparing en de ingroei van opwekking van hernieuwbare energie, wat uiteindelijk zal moeten leiden tot energieneutraliteit. 6 We introduceren hier de term hernieuwbaar als vervanging voor de term duurzaam. 13

14 Route naar energieneutraal (indicatief pad) Energieneutraal Energiegebruik Opwekking hernieuwbare energie Netto energiegebruik Figuur 3: Route naar energieneutraal (CE Delft) In de rapportage zijn de doelen uitgedrukt in TeraJoules en is de verwachte energievraag in 2050 geprognotiseerd 7. Het totale energiegebruik in Delft in 2014 is TJ. Op basis van de landelijke prognose van de energievraag zijn de volgende energiebesparingspercentages te verwachten: 2% energiebesparing in 2020 ten opzichte van de energievraag in % energiebesparing in 2030 ten opzichte van de energievraag in % energiebesparing in 2050 ten opzichte van de energievraag in 2014 Voor Delft wordt in 2050 de energievraag geprognotiseerd op TJ. Voor het percentage hernieuwbare energie zijn tot 2030 de doelen van de gemeente weergegeven (15% hernieuwbaar in 2020 en 25% in 2030). Richting 2050 gaan we ervanuit dat 50% van de energievraag binnen de gemeentegrenzen wordt opgewekt met hernieuwbare energie. De benodigde hernieuwbare energie wordt vanaf 2020 aangevuld met hernieuwbare energie van buiten de gemeente. Deze keuze is gemaakt, omdat blijkt dat de opgave om 50% hernieuwbare energie in 2050 binnen de gemeentegrenzen van Delft al een behoorlijke impact blijkt te hebben. Omzetting CO 2 -reductiedoelstellingen tussendoelen op de route naar energieneutraliteit in 2050 Uit de berekeningen blijkt dat de emissiereductiedoelstelling van 50% CO 2 -reductie in 2030 ten opzichte van 1990 gelijk staat aan 43% CO 2 -reductie in 2030 ten opzichte van Dit betekent ook dat er in % minder fossiele energie gebruikt mag worden in Delft. Hetzij door energiebesparing, hetzij gerealiseerd door hernieuwbare energieproductie. De resterende fossiele energievraag is in 2030 dus 57%. Dit resulteert in onderstaande figuur. 7 Op basis van de Nationale Energieverkenning (NEV). De NEV brengt jaarlijks de stand van zaken rondom de energiehuishouding in Nederland in kaart, en geeft inzicht in de te verwachten ontwikkelingen tot

15 Prognose totale energievraag Delft (TJ) Figuur 4: Prognose totale energievraag in Delft, besparing o.b.v. de NEV referentieraming (CE Delft) 5.2 Een doorkijk naar 2020 op basis van het Uitvoeringsprogramma. Van de verschillende maatregelen uit het Uitvoeringsprogramma is ingeschat wat de bijdrage is aan de energiebesparing en/of aan de opwekking van hernieuwbare energie. De energiebesparing die volgt uit het Uitvoeringsprogramma is voor 2020 op bijna 400 TJ geraamd en de opwekking van hernieuwbare energie is bijna 700 TJ (welke oploopt naar bijna TJ in 2030). Hierdoor ligt de te verwachte energiebesparing die in Delft gehaald wordt hoger dan de eerder gepresenteerde cijfers op basis van de prognose van de NEV (Figuur 5). De te verwachte energiebesparingscijfers die volgen uit het Uitvoeringsprogramma zijn: 6% energiebesparing in 2020 ten opzichte van de energievraag in % energiebesparing in 2030 ten opzichte van de energievraag in % energiebesparing in 2050 ten opzichte van de energievraag in 2014 De realisatie van hernieuwbare energie die volgt uit het Uitvoeringsprogramma ligt op respectievelijk 13% en 22% van de energievraag voor 2020 en Dit ligt dicht bij de doelstellingen van de gemeente, respectievelijk 15% en 25% in 2020 en

16 Energievraag en hernieuwbare energie o.b.v. het Uitvoeringsprogramma (TJ) Figuur 5: Energievraag en hernieuwbare energie op basis van het Uitvoeringsprogramma (CE Delft) 16