De hand van de meester
|
|
- Valentijn van Beek
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 De hand van de meester
2 Eerste druk, december Robert Haasbroek Coverbeeld: Bernard Haitink (1983). Foto Stichting Archief Kors van Bennekom isbn: nur: 665 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, aanvaarden de auteur en uitgever geen aansprakelijkheid voor eventuele fouten en onvolkomenheden, noch voor de directe of indirecte gevolgen hiervan. Niets uit deze uitgave mag zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever worden openbaar gemaakt of verveelvoudigd, waaronder begrepen het reproduceren door middel van druk, offset, fotokopie of microfilm of in enige digitale, elektronische, optische of andere vorm of (en dit geldt zonodig in aanvulling op het auteursrecht) het reproduceren (i) ten behoeve van een onderneming, organisatie of instelling of (ii) voor eigen oefening, studie of gebruik welk(e) niet strikt privé van aard is.
3 Robert Haasbroek De hand van de meester Musici over de invloed van dirigenten op de klank van Nederlandse orkesten
4
5 Inhoudsopgave Voorwoord 7 Opzet en verantwoording 10 De mythe van de almachtige dirigent 12 Intuïtieve dirigent die kan loslaten: Bernard Haitink 30 Uit de schaduw van de dirigent: de orkestcultuur 37 Orkesttrainers in Nederland. Uitgelicht: Kirill Kondrashin en Mariss Jansons 50 De wisselwerking tussen dirigent en orkest: het verkrijgen van de gewenste respons 62 Er gaat niets boven het concert: Gennady Rozhdestvensky en Valery Gergiev 78 Uitzondering door gave van het woord: Nikolaus Harnoncourt 87 Aanbevolen beeld- en geluidsopnamen 94 Geraadpleegde musici, dirigenten en personen 98 Geraadpleegde literatuur 100
6
7 Voorwoord Zo n twaalf jaar geleden ontdekte ik de klassieke muziek. Ik wilde wel eens nader kennis maken met dit muzikale genre en kocht van een cadeaubon de verzamelbox Royal Classics. Na enige tijd begon mijn oor te wennen aan dit nieuwe geluid. De relatief lichte kost van deze verzamelbox was een mooie opmaat voor het zwaardere symfonische repertoire, waarvoor ik geleidelijk ook een voorkeur ontwikkelde. Steeds vaker ging ik in de plaatselijke speciaalzaak opnamen met elkaar vergelijken. Want na enige tijd werd het mij duidelijk dat de opname (of de interpretatie) van een werk niet bestaat. Hier deed de invloed van een dirigent zich gelden. Door het vergelijken van opnamen ontstond ook mijn fascinatie voor grote dirigenten. Van sommige aansprekende werken, zoals Stravinsky s Le sacre du printemps, begon ik (historische) opnamen onder dirigenten van naam te verzamelen. Mijn belangstelling voor klassieke muziek beperkte zich aanvankelijk tot het beluisteren van opnamen, totdat ik met een oud-collega naar het Concertgebouw ging voor een uitvoering van Le sacre du printemps. Het concert, met als uitvoerenden Yakov Kreizberg ( ) en het Nederlands Philharmonisch Orkest maar ook de prachtige entourage van het Concertgebouw maakten grote indruk op mij. Daarmee was de toon gezet. Ik ging het Concertgebouw met enige regelmaat bezoeken en woonde er vele andere memorabele concerten bij. Omdat mijn belangstelling voor muziek een dusdanig grote vorm aannam, dacht ik erover mijn interesse ook beroepsmatig in te vullen. Bijvoorbeeld als muziekjournalist. In een stage bij de redactie van het Radio 4-programma Viertakt Podium deed zich een ideale gelegenheid voor. Het was een leerzame en uitermate plezierige tijd, mede omdat 7
8 de redactie altijd open stond voor het aandragen en uitwerken van eigen ideeën. Na vier maanden werd mijn inzet rijkelijk beloond met een prachtige box van het Holland Festival, die een ereplaats in mijn cd-verzameling heeft gekregen. Helaas kreeg de stage geen vervolg en bleef het bij het proeven aan het werken bij de omroep. Intussen vulde ik mijn passie voor klassieke muziek op een andere manier in. Gedreven door mijn belangstelling voor grote dirigenten, benaderde ik twee oud-musici van het Concertgebouworkest, Rien de Reede en Werner Herbers, en dirigent Ed Spanjaard, om hen te interviewen over hun ervaringen. Deze gesprekken verliepen niet alleen heel prettig, maar smaakten ook duidelijk naar meer. Ik vatte het idee op om mijn belangstelling voor grote dirigenten te gebruiken om doelgericht musici te interviewen over de invloed van een dirigent op de klank van een orkest. Als uitgangspunt nam ik een ervaring van Herbert von Karajan, die in La Scala eens Wagner s opera Tannhäuser repeteerde. Op een gegeven moment wilde hij even in de zaal gaan luisteren. Hij vroeg aan zijn vriend en beroemde Italiaanse collega Victor de Sabata, die in de zaal zat, of hij het even van hem wilde overnemen. Het resultaat: de klank van het orkest veranderde totaal. Om antwoord te krijgen op mijn vraag, plaatste ik in de zomer van 2008 een advertentie in een aantal landelijke dagbladen. Ook verstuurde ik oproepen naar verschillende orkesten. Uiteindelijk bleek een groot aantal (oud-)musici van de grote orkesten uit Amsterdam, Rotterdam en Den Haag bereid hun medewerking te verlenen. Daarnaast zocht ik contact met enkele prominente concertmeesters uit het buitenland en een aantal dirigenten. Vooral op de persoonlijke gesprekken die ik met de musici voerde, kijk ik met een goed gevoel terug. Steeds stond de liefde voor muziek centraal en passeerden talloze anekdotes de revue. In 2010 besloot ik op basis van de verzamelde informatie geen musici of dirigenten meer te benaderen. Alle verkregen informatie te verwerken tot een manuscript bleek een lastige taak. Hoe ik geprobeerd heb al deze informatie toch een plaats te geven, licht ik toe in Opzet en verantwoording. 8
9 Veel dank ben ik verschuldigd aan de (oud-)musici die geheel vrijwillig hebben meegewerkt aan een project van een zeer enthousiaste jongeman. Zonder hen zou dit boek niet mogelijk zijn geweest. Ook naderhand bleken zij steeds bereid om prangende vragen te beantwoorden. In het bijzonder wil ik de volgende musici bedanken: Ronald Karten, Roland Krämer, Jos de Lange, Henriëtte Luytjes, George Pieterson, Brian Pollard en Adriaan van Woudenberg van het Concertgebouworkest, daarnaast Ben Legebeke, Hans Roerade, Harro Ruijsenaars en Mikhail Zemtsov van het Residentie Orkest, en verder Jan Jansen, Maija Reinikainen en Karel Schoofs van het Rotterdams Philharmonisch Orkest. Een woord van dank gaat ook uit naar Hans Visser, muziekjournalist van het Noordhollands Dagblad, die mij waardevolle adviezen gaf na het doorlezen van delen uit het manuscript. Het contact met musici en dirigenten gaf mij de kans mijn passie voor klassieke muziek vorm te geven. Bovendien verschafte het werken aan het manuscript mij meer inzicht in de uiterst complexe wisselwerking tussen dirigent en orkest. Ik hoop dan ook dat mijn boek een bijdrage kan leveren aan een genuanceerder beeld van de dirigent en zijn relatie met het orkest. In de toekomst hoop ik mij nog eens te kunnen wijden aan het schrijven van een biografie van een vooraanstaand dirigent zoals Bernard Haitink of Valery Gergiev. Vooralsnog heeft het werken aan dit boek mij al veel plezier bezorgd. Ik hoop dat dit in het eindresultaat doorklinkt. Robert Haasbroek Alkmaar, 27 november
10 Opzet en verantwoording Gemakkelijk was het niet om de grote hoeveelheid informatie die de musici, dirigenten en personen mij verschaften tot een goedlopend geheel te verwerken. Bij het ordenen van de informatie werd ik bovendien herhaaldelijk geconfronteerd met de complexiteit van het onderwerp. Een onderwerp waarop ik mij vol overgave had gestort. Zo levert de wisselwerking tussen dirigent en orkest al voldoende stof op voor het schrijven van een lijvige studie. Uiteindelijk koos ik voor een opzet die zowel de rijkdom aan informatie als het complexe karakter van de vraag recht doet, door een aantal aspecten uit de relatie tussen dirigent en orkest uit te lichten. Om antwoord te kunnen geven op de vraag hoe verschillende dirigenten een stempel op de klank van Nederlandse orkesten hebben kunnen drukken, is het allereerst noodzakelijk een aantal andere vragen te beantwoorden. In hoeverre heeft een dirigent invloed op een uitvoering en op de klank van een orkest? Ook andere vragen dringen zich onvermijdelijk op: welke invloed gaat er eigenlijk van het orkest uit? En wat maakt de wisselwerking tussen dirigent en orkest tot een succesvolle? Stap voor stap wordt duidelijk hoe groot de invloed van een dirigent op de klank is en eveneens zijn relatie met het orkest ontrafeld. Is er een aspect belicht, dan wordt er overgeschakeld naar het Nederlandse muziekleven. Hoe slagen topdirigenten als bijvoorbeeld Bernard Haitink, Mariss Jansons, Valery Gergiev en Nikolaus Harnoncourt erin een stempel op een orkest te drukken? En naar welke klankaspecten gaat hun aandacht vooral uit? Deze (en andere) grote dirigenten worden steeds op een passende plaats in het boek geïntroduceerd. Zo toont de werkwijze van Bernard Haitink aan hoe het vertrouwen onder dirigenten in de kwaliteit van 10
11 het orkest gegroeid is. Hoe een dirigent een wezenlijke bijdrage aan het niveau van een orkest kan leveren, bewijst Mariss Jansons. Valery Gergiev en Nikolaus Harnoncourt ten slotte, laten zien op welke uiteenlopende manieren een dirigent met een orkest kan communiceren om tot een goede uitvoering te komen. Iedere dirigent staat ook voor een typische aanpak, die varieert van overwegend intuïtief tot meer intellectueel, en van uiterst gedegen tot zeer gewaagd. Ik heb er bewust voor gekozen om de musici zo veel mogelijk zelf aan het woord te laten over de dirigenten waarmee zij werk(t)en. Verder nam ik me voor, ondanks de complexiteit van het onderwerp, geen wetenschappelijke verhandeling te schrijven met talloze verwijzingen en een conclusie. Wel een verantwoorde en toegankelijke bijdrage aan een buitengewoon interessant onderwerp. Voor de algemene hoofdstukken kon ik daarbij niet om de nodige literatuur heen. Verder heb ik gebruikgemaakt van interviews met topdirigenten met wie ik niet in contact kon komen. Een lijst van alle bronnen die ik heb geraadpleegd, is achter in het boek opgenomen. 11
Pim Fortuyn vanaf de overkant
Pim Fortuyn vanaf de overkant Eerste druk, april 2012 2012 Margaretha Gieles Correctie en redactie: Scrivein, drs. Matty Zwart-van Dijk, Vorden Foto cover: Olieverfschilderij Het zonnewonder van Fatima,
Nadere informatieEerste druk, 2013 2013 Arinka Linders AVI E5 M6 Illustraties: Michiel Linders
Leo Leeuwtje Eerste druk, 2013 2013 Arinka Linders AVI E5 M6 Illustraties: Michiel Linders isbn: 9789048431052 nur: 282 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming
Nadere informatieAls paarden konden spreken
Als paarden konden spreken Eerste druk, maart 2012 2012 Julie Beirens isbn: 978-90-484-2338-5 nur: 285 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van deze
Nadere informatieHet instappen in de Paranormale Wereld
Het instappen in de Paranormale Wereld Eerste druk, 2014 2014 Johanna de Vos isbn: 9789048432189 nur: 728 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van deze
Nadere informatieVan sondevoeding naar marsepein
Van sondevoeding naar marsepein Eerste druk, 2013 2013 Nelleke van Doodewaard Corrector: Anneke van Heusden isbn: 9789048430765 nur: 402 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel
Nadere informatieEerste druk, augustus 2012 2012 chamo C.C. Paetzhold, C.C.Mozer. Foto s en cover: Hamo
Dé Afkickmethode Eerste druk, augustus 2012 2012 chamo C.C. Paetzhold, C.C.Mozer. Foto s en cover: Hamo isbn: 978-90-484-2558-7 nur: 751 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel
Nadere informatieProstaatkanker Hoe ontdek je het en dan?
Prostaatkanker Hoe ontdek je het en dan? Eerste druk, 2014 2014 Henri Pieter www.henripieter.nl Schilderij cover: Irma Boogh-van der Burg isbn: 9789048433735 nur: 860 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer
Nadere informatieUitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl
De wereld wacht Eerste druk, mei 2012 2012 Greet van der Werf Cover: Gerda Beek Corrector: Jessica van de Vosse Tenzij anders vermeld, wordt gebruik gemaakt van de Nieuwe Bijbelvertaling (nbv) isbn: 978-90-484-2398-9
Nadere informatieWetten van oorzaak en gevolg
Wetten van oorzaak en gevolg Eerste druk, april 2012 2012 John Warnas isbn: 978-90-484-2372-9 nur: 718 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van deze
Nadere informatieLiefde volgens de engelen
Liefde volgens de engelen Eerste druk, juni 2012 2012 Heleen de Meijer isbn: 978-90-484-2489-4 nur: 727 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van deze
Nadere informatieEerste druk, EigenWijsje Illustraties: Jason Beeldredactie: Mike Eindredactie: Erik
Au, au t is me Eerste druk, 2013 2013 EigenWijsje Illustraties: Jason Beeldredactie: Mike Eindredactie: Erik isbn: 9789048431021 nur: 306 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel
Nadere informatieEerste druk, december 2012 2012 Oscar J. Huf Illustraties: Olga Huf-Catsburg. Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.
Oogjes in t zeil Eerste druk, december 2012 2012 Oscar J. Huf Illustraties: Olga Huf-Catsburg isbn: 978-90-484-2753-6 nur: 283 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de
Nadere informatieBoeiende en vrolijke verhalen voor kinderen
Boeiende en vrolijke verhalen voor kinderen Eerste druk, juni 2012 2012 Wil van der Helm Illustrator: Wil van der Helm Corrector: Annamarie van der Helm isbn: 978-90-484-2488-7 nur: 277 Uitgever: Free
Nadere informatieBevriend met Bram of met een autist
Bevriend met Bram of met een autist Eerste druk, januari 2010 2010 Nanno Ymus isbn: 978-90-484-0990-7 nur: 283 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl De namen, plaatsen en gebeurtenissen
Nadere informatieDe essentie van het leven
De essentie van het leven Eerste druk, 2014 2014 Lucien M. Verkooijen Coverbeeld: schilderij Mystieke reis ei tempera op board door Lia Vonk Fotografie: Fred van Welie Correctors: Elly van de Vlugt, José
Nadere informatieVerborgen eenzaamheid
Verborgen eenzaamheid Eerste druk, maart 2012 2012 Ineke van Elk en Esther Engelen Correctie: Hermen Overweg Fotografie: Fanny Truijens Voorwoord: mr. K.M. (Marleen) Huizingh isbn: 978-90-484-2318-7 nur:
Nadere informatieEerste druk, 2014 2014 EigenWijsje Illustraties: Jason en Govert Beeldredactie: Mike Eindredactie: Erik
Mijn EigenWijze ik Eerste druk, 2014 2014 EigenWijsje Illustraties: Jason en Govert Beeldredactie: Mike Eindredactie: Erik isbn: 9789048432752 nur: 306 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl
Nadere informatieEerste druk, april 2012 2012 Piety Alkema Illustraties: Studio Roede te Grootegast en Piety Alkema
Klein draakje Eerste druk, april 2012 2012 Piety Alkema Illustraties: Studio Roede te Grootegast en Piety Alkema isbn: 978-90-484-2341-5 nur: 277 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl
Nadere informatieEerste druk, 2014 2014 Eddy Laan Corrector: Paula Breeveld Fred Olsen line, foto s Bergerac/Tenorga
Krabben en bijten Eerste druk, 2014 2014 Eddy Laan Corrector: Paula Breeveld Fred Olsen line, foto s Bergerac/Tenorga isbn: 9789048434305 nur: 402 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl
Nadere informatieVaders zijn ook zwanger Een man en zijn negen maanden
Vaders zijn ook zwanger Een man en zijn negen maanden Eerste druk, oktober 2012 2012 Mark Schell Portretfoto: Heidy IJsveld isbn: 978-90-484-2682-9 nur: 402 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl
Nadere informatieHij/zij was de liefste, maar ook de ergste
Hij/zij was de liefste, maar ook de ergste Eerste druk, 2014 2014 Emelie van Laar isbn: 9789048434497 nur: 775 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van
Nadere informatieToen kwam het water. De persoonlijke watersnoodramp van Herman Derksen
Toen kwam het water De persoonlijke watersnoodramp van Herman Derksen Eerste druk, 2014 2014 Martin Derksen Corrector: M. Raeijmaekers isbn: 9789048432271 nur: 402 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer
Nadere informatieTimbo en de waterslang
Timbo en de waterslang Eerste druk, mei 2010 2010 Marc Paulissen Illustraties: Sandra van den Berg isbn: 978-90-484-1221-1 nur: 282 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan
Nadere informatiePhantasmagoria The Wonderer
Phantasmagoria The Wonderer Eerste druk, mei 2012 2012 Mathijs Schaap Illustraties en ontwerp: Mathijs Schaap isbn: 978-90-484-2441-2 nur: 312 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl
Nadere informatieEen hemel vol woorden
Een hemel vol woorden Eerste druk, september 2010 2010 Christian Roos Cover: J. Grapix www.bigstockphoto.com Tekeningen: Eugnio Candia www.candia.nl isbn: 978-90-484-1409-3 nur: 306 Uitgever: Free Musketeers,
Nadere informatieGefeliciteerd, je hebt ADHD!
Gefeliciteerd, je hebt ADHD! Eerste druk, augustus 2012 2012 Petra van der Burg-Jansen Illustrator: Roel van Gestel Kaft: Denise Kennedy van Dam & Roel van Gestel Voorwoord: Mw. E. Chatrou, kinder- en
Nadere informatieVerhalen van vrouwen die de wereld in wording dromen
Verhalen van vrouwen die de wereld in wording dromen Eerste druk, juni 2012 2012 Rineke van Voorn Coverfoto: Bert Wolbers Afbeeldingen schilderijen: Elly Slingenberg Correctie: Regien Vocks isbn: 978-90-484-2482-5
Nadere informatieDichterbij de Overwinning
Dichterbij de Overwinning Eerste druk, oktober 2012 2012 Sigrid Kemphaan Portretfoto: Jacques Jullens www.jullens.biz isbn: 978-90-484-2638-6 nur: 402 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl
Nadere informatieIn de psychiatrische kliniek. Anekdotes uit de GGz
In de psychiatrische kliniek Anekdotes uit de GGz Eerste druk, 2013 2013 Floris Bijlsma Corrector: Clara Wever Fotograaf cover: auteur Fotograaf auteursportret: Marcella te Nuijl isbn: 9789048431373 nur:
Nadere informatieOp de grens van hemel en aarde. Een bijna-doodervaring
Op de grens van hemel en aarde Een bijna-doodervaring Eerste druk, 2014 2014 Tineke H.C.M. Verwij Illustraties: Tineke H.C.M. Verwij Coverfoto: Tineke H.C.M. Verwij isbn: 9789048432684 nur: 402 Uitgever:
Nadere informatieDe meeuwen van de Afsluitdijk
De meeuwen van de Afsluitdijk Eerste druk, oktober 2011 2011 Ellen D. IJzendoorn Kleuringbewerking cover: Kasper Smoolenaars ISBN: 978-90-484-9016-5 NUR: 277 Uitgever: Literoza, Zoetermeer www.literoza.nl
Nadere informatieWaar bloed is, zijn haaien
Waar bloed is, zijn haaien Eerste druk, augustus 2012 2012 Sylvia de Rijk isbn: 978-90-484-2559-4 nur: 508 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van deze
Nadere informatieFibromyalgie Ik en mijn nieuwe leven!
Fibromyalgie Ik en mijn nieuwe leven! Eerste druk, juni 2011 2011 Kirsten Schmidt Tekeningen: Saskia Righart van Gelder Fotograaf: Simon de Win isbn: 978-90-484-1945-6 nur: 402 Uitgever: Free Musketeers,
Nadere informatieEerste druk, Natasja Douma Correctoren: Hans en Erica Douma Fotograaf: Remco Douma
Water van de Tijd Eerste druk, 2014 2014 Natasja Douma Correctoren: Hans en Erica Douma Fotograaf: Remco Douma isbn: 9789048432943 nur: 306 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel
Nadere informatieEerste druk, oktober Greetje Fernim-Rispens
Vogeltaarten Eerste druk, oktober 2012 2012 Greetje Fernim-Rispens www.vogeltaarten.nl ISBN: 978-90-484-2689-8 NUR: 410 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming
Nadere informatieEerste druk, Christian Roos Coverillustratie: Eugenio Candia, Portretfoto: Linda van Beijeren
Perspectief Eerste druk, 2014 2014 Christian Roos Coverillustratie: Eugenio Candia, www.candia.nl Portretfoto: Linda van Beijeren isbn: 9789048433124 nur: 303 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl
Nadere informatieLuister je nou alweer naar Bobby. de Bob Dylan aantekeningen
Luister je nou alweer naar Bobby de Bob Dylan aantekeningen 2011 2012 Eerste druk, september 2012 2012 Tom Willems Correctoren: Ed van Tellingen en Dity van der Valle Foto auteur: Wim Kwakernaak Overige
Nadere informatieEerste druk, juli Jan Wouters Fotografie: Jerry van den Brink Bas Pinto
Kruimels Eerste druk, juli 2012 2012 Jan Wouters Fotografie: Jerry van den Brink Bas Pinto isbn: 978-90-484-2506-8 nur: 303 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming
Nadere informatieUniversiteit van het leven
Universiteit van het leven Eerste druk, april 2012 2012 Lucien M. Verkooijen Corrector: Elly van de Vlugt Fotografie: Fred van Welie Coverbeeld: schilderij De Parel, olieverf op paneel, door Lia Vonk isbn:
Nadere informatieSammie en Binkie op avontuur
Sammie en Binkie op avontuur Eerste druk, september 2012 2012 Ans Bijsterveld en Roosje~Rosalie isbn: 978-90-484-2598-3 nur: 223 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de
Nadere informatieGeloven is je hart wenden
Geloven is je hart wenden Eerste druk, juli 2012 2012 Henk Wiesenekker Corrector: Inge Hofman Illustraties: Corrie van der Poel Fotograaf: Christiaan Th. Wiesenekker isbn: 978-90-484-2512-9 nur: 728 Uitgever:
Nadere informatieEerste druk, oktober 2012 2012 Walter van der Hee
Goede bloemen Eerste druk, oktober 2012 2012 Walter van der Hee isbn: 978-90-484-2637-9 nur: 306 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave
Nadere informatieDario, mijn zoon met autisme
Dario, mijn zoon met autisme Eerste druk, april 2012 2012 Maria Raimondi Tekstredactie: Lydia de Vries Technische ondersteuning en totstandkoming manuscript: Sabrina Savoca Fotografie: Patrick Machiels
Nadere informatieEen goede lezer wordt begrijpend. Een goede luisteraar wordt begrijpend.
Een goede lezer wordt begrijpend. Een goede luisteraar wordt begrijpend. Eerste druk, 2014 2014 Johanna de Vos isbn: 9789048432172 nur: 728 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel
Nadere informatieElke letter zijn verhaal
Elke letter zijn verhaal Eerste druk, 2014 2014 Bregje Scholten Tekst en illustraties: Bregje Scholten isbn: 9789048434404 nur: 272 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan
Nadere informatieKlinisch wetenschappelijk onderzoek: een studentengids
Klinisch wetenschappelijk onderzoek: een studentengids Eerste druk, 2016 2016 Paul Emons isbn: 9789048439867 nur: 890 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming
Nadere informatieEerste druk, februari 2011 2011 Elisabeth Nymus
Seksueel misbruik Eerste druk, februari 2011 2011 Elisabeth Nymus isbn: 978-90-484-1685-1 nur: 248 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave
Nadere informatieDuikelaartje de Dolfijn
Duikelaartje de Dolfijn Eerste druk, 2013 2013 Ans Acda Illustrator: Michael Koopman isbn: 9789048430567 nur: 272 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming
Nadere informatieDe zelfverkozen dood van ouderen
De zelfverkozen dood van ouderen Eerste druk, maart 2012 2012 Wouter Beekman isbn: 978-90-484-2348-4 nur: 748 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van
Nadere informatieMoestuinmoeder. Inspiratie voor een groen, gezellig en goedkoper leven
Moestuinmoeder Inspiratie voor een groen, gezellig en goedkoper leven Eerste druk, 2014 2014 Susan Lambeck Corrector: Marjolijn Pepers Coverfoto: Susan Lambeck Auteursfoto: Arian van Marle isbn: 9789048432363
Nadere informatieJe bent vrij Elk moment opnieuw. Zelfrealisatie in de praktijk
Je bent vrij Elk moment opnieuw Zelfrealisatie in de praktijk Eerste druk, 2014 2014 Nicky Verbeek isbn: 9789048432776 nur: 728 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de
Nadere informatieOogjes in t zeil. de puntjes op de i
Oogjes in t zeil de puntjes op de i Eerste druk, februari 2014 2014 Oscar J. Huf Illustraties: Olga Huf-Catsburg isbn: 9789048430871 nur: 283 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl
Nadere informatieEerste druk, mei Johanna de Smit Corrector: F. Bredero Coverfoto: J. de Smit Portretfoto: Niek Visser
Trouwvrouw Eerste druk, mei 2012 2012 Johanna de Smit Corrector: F. Bredero Coverfoto: J. de Smit Portretfoto: Niek Visser isbn: 978-90-484-2393-4 nur: 303 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl
Nadere informatieDe diep verstandelijk gehandicapte medemens
De diep verstandelijk gehandicapte medemens Eerste druk, mei 2012 2012 Wilte van Houten isbn: 978-90-484-2352-1 nur: 895 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming
Nadere informatieMijn leven begon opnieuw
Mijn leven begon opnieuw Eerste druk, augustus 2011 2011 Henk Schouten Corrector: Frans Schouten en Lana Overpelt Redactie: Jessica Brummelkamp Coverfoto: Rein Bruinsma isbn: 978-90-484-2034-6 nur: 402
Nadere informatieBibliotheek Mysterie
Bibliotheek Mysterie Eerste druk, 2014 2014 Nicole van Oudheusden isbn: 9789048432257 nur: 284 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave
Nadere informatieDe Kinderen van Gaia
De Kinderen van Gaia Eerste druk, juli 2012 2012 Ger Hofman Cover: Josephine Wall. Used under license from Art Impressions, Calabasas, CA, Presence of Gaia www.josephinewall.com isbn: 978-90-484-2515-0
Nadere informatieHet brein geeft te denken
Het brein geeft te denken Eerste druk, oktober 2012 2012 G.D.J. Dingemans Cover: afbeelding van het werk Uitleg van de wereld (3) van SAGE www.sage-art.nl isbn: 978-90-484-2653-9 nur: 770 Uitgever: Free
Nadere informatieEerste druk, 2014 2014 Jan Wouters Fotografie: Bas Pinto, John en Lucie Schats
Kruimels eten Eerste druk, 2014 2014 Jan Wouters Fotografie: Bas Pinto, John en Lucie Schats isbn: 9789048432066 nur: 303 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming
Nadere informatieTussen koppensnellers en krokodillen
Tussen koppensnellers en krokodillen Eerste druk, mei 2012 2012 Karien van Ditzhuijzen Illustraties en coverontwerp: Anneke van de Langkruis isbn: 978-90-484-2392-7 nur: 282 Uitgever: Free Musketeers,
Nadere informatiePuntmuts en zijn bosvrienden
Puntmuts en zijn bosvrienden Eerste druk, september 2012 2012 Sabina Sorber Illustraties: Prem Ninada isbn: 978-90-484-2620-1 nur: 272 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel
Nadere informatieEerste druk, mei 2010 Herziene uitgave, april 2014 2010 Marcel van Mosselveld. www.stoppendoejezo.com
Stoppen doe je zo Eerste druk, mei 2010 Herziene uitgave, april 2014 2010 Marcel van Mosselveld www.stoppendoejezo.com Illustraties: Caroline van Iersel Redigeren tekst: Conny de Wit isbn: 9789048411955
Nadere informatieEerste druk, Roel Pomp Coverontwerp: Gé Albers
Lichtgelovig Eerste druk, 2014 2014 Roel Pomp Coverontwerp: Gé Albers isbn: 9789048433728 nur: 705 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave
Nadere informatieLosbandig netwerken. Zakelijk netwerken voor zzp ers
Losbandig netwerken Zakelijk netwerken voor zzp ers Eerste druk, juli 2012 2012 Mariska van Vondelen Uitgave in eigen beheer www.mariska-van-vondelen.nl Fotografie omslag: Mariska van Vondelen Fotografie
Nadere informatieDe avonturen van Endora deel 1. Het wonderbaarlijke kruidenvrouwtje uit het wonderbaarlijke land Zankonia
De avonturen van Endora deel 1 Het wonderbaarlijke kruidenvrouwtje uit het wonderbaarlijke land Zankonia Eerste druk, oktober 2012 2012 Rosemarie Donkersloot Illustraties verhaaltjes 1, 2, 3, 5: Ramona
Nadere informatieVan gevecht naar gesprek
Van gevecht naar gesprek Een andere kijk op fibromyalgie en behandelmogelijkheden Paul Emons Eerste druk, 2017 2017 Paul Emons ISBN: 9789463422543 Schrijver: Paul Emons Uitgever: MijnBestseller.nl, Rotterdam
Nadere informatieVandaag gaat het goed met me
Vandaag gaat het goed met me Eerste druk, augustus 2012 2012 Femke van Rossum Martijn Gijsbertsen isbn: 978-90-484-2547-1 nur: 401 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan
Nadere informatieVlinder op mijn hand. Etappes uit het rouwproces van een moeder
Vlinder op mijn hand Etappes uit het rouwproces van een moeder Eerste druk, april 2012 2012 Heleen de Weger Afbeelding omslag: op 89-jarige leeftijd geschilderd door Guus Pennings, fotografie omslag: René
Nadere informatieDe kolonie Curaçao gezien door Nederlandse ogen. Een zoektocht in het archief van de oudste krant van Nederland.
De kolonie Curaçao gezien door Nederlandse ogen. Een zoektocht in het archief van de oudste krant van Nederland. Eerste druk, augustus 2010 2010 Jacob van der Burg E-mailadres auteur: jacob@vdburg.eu Medewerking
Nadere informatieEerste druk, Wilma de Marée-Walraven
Ik Hart Eerste druk, 2013 2013 Wilma de Marée-Walraven isbn: 9789048430598 nur: 306 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste
Nadere informatieMet de hakken over de sloot
Met de hakken over de sloot Eerste druk, juni 2012 2012 Yvonne Koffyberg Fotograaf portretfoto: Reinier de Pree isbn: 978-90-484-2431-3 nur: 401 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl
Nadere informatieOp weg naar mijn PLEK
Op weg naar mijn PLEK Eerste druk, juni 2012 2012 Edward Tuheteru isbn: 978-90-484-2457-3 nur: 728 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave
Nadere informatieWoorden in de opruiming
Woorden in de opruiming Eerste druk, juni 2012 2012 Marjan Visser Fotograaf: Marjan Visser isbn: 978-90-484-2463-4 nur: 306 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming
Nadere informatieVan verslaving naar herstel!
Van verslaving naar herstel! Eerste druk, 2013 2013 Anita Van Besauw isbn: 9789048429356 nur: 340 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave
Nadere informatieEerste druk, maart Monique van Stenus
De dienstmeisjes Eerste druk, maart 2012 2012 Monique van Stenus isbn: 978-90-484-2288-3 nur: 312 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave
Nadere informatieLow budget met kleding
Low budget met kleding Eerste druk, 2013 2013 Wendy Bout Teksten, foto s, styling en concept vormgeving: Wendy Bout isbn: 9789048430932 nur: 460 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl
Nadere informatieDe rollator, mijn beste vriend?
De rollator, mijn beste vriend? Eerste druk, 2013 2013 Frank de Boer Foto s: Wim van Apeldoorn, Janneke Swinkels, e.a. Coverfoto: Frank de Boer Redactie: Dick Pettinga www.rollatordokter.nl isbn: 9789048429318
Nadere informatieHardlopen met mijn geest. Wie ben ik? Wat doe ik?
Hardlopen met mijn geest. Wie ben ik? Wat doe ik? Eerste druk, april 2012 2012 Henk bij de Weg Foto s: Henk bij de Weg isbn: 978-90-484-2380-4 nur: 730 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl
Nadere informatieDe avonturen van Duitse hangoor konijn Bassie
De avonturen van Duitse hangoor konijn Bassie Eerste druk, 2013 2013 Janco en Marja Schat Corrector: Daniëlla Schat isbn: 9789048431069 nur: 284 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl
Nadere informatieEerste druk, 2013 2013 Danny van der Linden www.dannyvanderlinden.com Corrector: Inge van As Coverbeeld: Roy van Breemen Fotografie: Jeroen Bronckers
Het FC Utrecht-hart Eerste druk, 2013 2013 Danny van der Linden www.dannyvanderlinden.com Corrector: Inge van As Coverbeeld: Roy van Breemen Fotografie: Jeroen Bronckers isbn: 9789048431083 nur: 312 Uitgever:
Nadere informatieUitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl
Witte en rode rozen Eerste druk, 2014 2014 Lieve De Coninck Corrector: Raf De Coninck Fotograaf: Jeff Thielemans Omslagontwerp: Roger Thielemans Portretfoto: Brigitte Buelens isbn: 9789048432905 nur: 749
Nadere informatieSpiegeltje, spiegeltje in het land, wat is er in mijn wereldje aan de hand? Een persoonlijk verhaal over leven met diabetes
Spiegeltje, spiegeltje in het land, wat is er in mijn wereldje aan de hand? Een persoonlijk verhaal over leven met diabetes Eerste druk, februari 2012 2012 P. Edgar isbn: 978-90-484-2303-3 nur: 402 Uitgever:
Nadere informatieWaarom luisteren jullie nu niet naar ons?
Waarom luisteren jullie nu niet naar ons? Eerste druk, 2014 2014 Johanna de Vos isbn: 9789048432196 nur: 728 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van
Nadere informatieTer Land, ter zee en op de fiets
Ter Land, ter zee en op de fiets Eerste druk, maart 2012 2012 Lucas Graver isbn: 978-90-484-2285-2 nur: 402 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van
Nadere informatieManaged Service Provider Grip op inleen van extern personeel
Managed Service Provider Grip op inleen van extern personeel Eerste druk, augustus 2010 2010 drs. ing. Peter Bargon Redactie: drs. Maria Anna te Riele, Customized Language Services, De Bilt Vormgeving:
Nadere informatieNatuurlijk voeren voor hond en kat
Natuurlijk voeren voor hond en kat Eerste druk, 2013 2013 Marike Stooker Foto s: Marike Stooker isbn: 9789048430512 nur: 431 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming
Nadere informatieEerste druk, november 2012 2012 Mark Weghorst Coverfoto: Fragment van Etude bianco, acryl en karton op doek, Mark Weghorst Portretfoto: Nina Weghorst
Hanneke en Martin Eerste druk, november 2012 2012 Mark Weghorst Coverfoto: Fragment van Etude bianco, acryl en karton op doek, Mark Weghorst Portretfoto: Nina Weghorst isbn: 978-90-484-2739-0 nur: 340
Nadere informatieLaag uitgesneden. rijmpjes en zo
Laag uitgesneden rijmpjes en zo Eerste druk, juni 2012 2012 Hans Janssen isbn: 978-90-484-2454-2 nur: 306 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van deze
Nadere informatie10 Tips Om Uw Bedrijf Aantrekkelijker Te Maken Voor Media
10 Tips Om Uw Bedrijf Aantrekkelijker Te Maken Voor Media Algemeen versie 1.0 * 12 april 2012 Dit is versie 1.0. Klik hier om de laatste versie te downloaden. Copyright: Niets uit deze uitgave mag zonder
Nadere informatieMet de beestjes op reis
Met de beestjes op reis Eerste druk, 2013 2013 Corinne Schonenberg-Krijnen Fotografie: Erik Honig Illustraties: Suzanne Schonenberg isbn: 9789048430734 nur: 275 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl
Nadere informatieBeleef de Mopshond: Tips en informatie voor alle liefhebbers van dit ras
Beleef de Mopshond: Tips en informatie voor alle liefhebbers van dit ras Eerste druk, mei 2012 2012 Eveline Wooninck Coverfoto: Werner Heinsman Corrector: Peter Dekkers Voorwoord: Cecile Rutten Nawoord:
Nadere informatiePortret van mijn moeder
Portret van mijn moeder Eerste druk, 2014 2014 Jan Boon Portretfoto en coverfoto: Pieter Vos Coverontwerp: Arno Bleeker isbn: 9789048434114 nur: 402 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl
Nadere informatieKijk eens, zie je? Ik durf het niet, maar doe het toch!
Kijk eens, zie je? Ik durf het niet, maar doe het toch! Eerste druk, september 2011 2011 Tini Lubberink Illustratie omslag: Tini Lubberink Foto: Karin Koppen Correctiewerk: Karin Koppen isbn: 978 90 484
Nadere informatieEerste druk, 2014 2014 Elizabeth Deckers AVI E5 Portretfoto: Adrie Deckers
Heks Drakonia Eerste druk, 2014 2014 Elizabeth Deckers AVI E5 Portretfoto: Adrie Deckers isbn: 9789048432295 nur: 282 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming
Nadere informatieSnacken zonder schuldgevoel
Snacken zonder schuldgevoel Eerste druk, september 2012 2012 Jeanet Wolf Fotograaf: Jeanet Wolf isbn: 978-90-484-2586-0 nur: 443 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de
Nadere informatieJoachim en het Rode Paardenhoofd
Joachim en het Rode Paardenhoofd Eerste druk, maart 2012 2012 Jurgen Heyn isbn: 978-90-484-2326-2 nur: 277 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van deze
Nadere informatieEerst de bril, dan de man
Eerst de bril, dan de man Eerste druk, 2013 2013 Evert van Welie Co-auteur: Corinne Schonenberg-Krijnen Coverillustratie: Suzanne Schonenberg Portretfoto: Erik Honig isbn: 9789048429615 nur: 303 Uitgever:
Nadere informatieGa jij mee naar dromenland?
Ga jij mee naar dromenland? Eerste druk, maart 2012 2012 Anneke den Boer Illustraties: Johanna Catharina den Boer isbn: 978-90-484-2306-4 nur: 277 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl
Nadere informatieBezetenheid. Een andere visie
Bezetenheid Een andere visie Eerste druk, 2014 2014 Guy Vander Linden Fotografie: Annemie Persyn isbn: 9789048432493 nur: 728 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming
Nadere informatieHeruitgave Eerste druk januari Godfried Kruijtzer. Uitgegeven door Delft Academic Press
Wat ons ontglipt Van dezelfde schrijver, bij dezelfde uitgever: Taal en Tal bij Spinoza ISBN: 97890-4072-4091 Ruimte en Getal ISBN: 97890-6562-2358 Een rechte staaf wordt gebogen ISBN: 97890-7130-1667
Nadere informatie