ZUVUYA s muzikaal verteltheater Van den Vos Reynaerde een voorstelling voor de bovenbouw van HAVO/VWO en de derde graad secundair

Transcriptie

1 ZUVUYA s muzikaal verteltheater Van den Vos Reynaerde een voorstelling voor de bovenbouw van HAVO/VWO en de derde graad secundair Lesbrief Een actuele exponent van een oeroude literaire traditie De middeleeuwse schrijver Willem uitte zijn maatschappelijke onvrede in het dierenepos Van den Vos Reynaerde. In het verhaal draagt hij menselijke karaktereigenschappen over op dieren en bekritiseert deze op een pittige manier. De satire zit vol met dubbele bodems, verwijzingen en symboliek die betrekking hebben op de samenleving en denkwereld in de hoge middeleeuwen. Zuvuya actualiseerde de taal, een aantal van de dubbele bodems, verwijzingen en symboliek. En wat blijkt: Willems beschrijving van de samenleving, van zijn instituten en individuele leden, is hoogst actueel. Literatuur werd sinds oeroude tijden niet individueel gelezen; het werd voorgedragen en gezongen voor een publiek. Er waren immers nauwelijks mensen die konden lezen. Ook in Van den Vos Reynaerde kun je dit vaststellen. Op meerdere plaatsen in de tekst staat: Nu hoort hoe... en Wil je horen wat.... In het middeleeuwse Europa creëerden troubadours, trouvères en minnezangers poëzie en bijbehorende muziek. Dit resulteerde in liederen die veelal de hoofse liefde tot onderwerp hadden. Zij gingen in hun muziek doorgaans uit van één toon die als middelpunt gold en waarop licht werd gevarieerd. Ook in de Chinese en de latere Europese opera was dit het geval. In Afrika kent men sinds onheuglijke tijden de griotten. Deze dichters-lofzangersmuzikanten brachten en brengen hun poëzie op het ritme van met name drums. Je kunt zeggen dat al deze mensen hun verhalen zongen. Componisten als Bach pasten in hun opera s ook dit vertellend zingen toe. Enerzijds is dit een vorm van melodieus spreken, anderzijds van bijna sprekend zingen. Dit spreekzingen komen we in de 20-ste eeuw onder meer tegen in de sociaalkritische Driestuiversopera van Kurt Weill en Bertold Brecht. In de daaropvolgende jaren zeventig ontstond in de getto s van de Amerikaanse steden de rap. Deze nauw bij spreekzang aansluitende expressievorm werd gebruikt om uiting te geven aan gevoelens die teweeg werden gebracht door de moeilijke leefomstandigheden aldaar. Momenteel wordt met de term spreekzingen ook de sociaalkritische poëtische Duitse hiphop aangeduid. De mensen van Zuvuya zagen de link tussen inhoud en vorm van het werk van sociaal geëngageerde spreekzangers en de inhoud en vorm waarop de middeleeuwse satire Van den Vos Reynaerde oorspronkelijk voor publiek werd uitgevoerd. Zij hertaalden de oude tekst, vatten deze samen en zetten de woorden op muziek. Zo werd hun bewerking van het middeleeuwse verhaal een geactualiseerde exponent van een oeroude literaire traditie. Tijdens de voorstelling tonen Zuvuya s Jansen en Van Kampen ook door middel van videobeelden aan dat de thema s die in Van den Vos Reynaerde worden aangesneden niet alleen van alle tijden zijn, maar ook op ieder van ons persoonlijk betrekking hebben. Mede daardoor wordt het publiek geprikkeld om de betekenis van het meer dan 750 jaar oude verhaal dieper tot zich door te laten dringen. Natuurlijk hebben mensen wel eens moeite om in de spiegel te kijken die Van den Vos Reynaerde ons voorhoudt. Het dierenepos handelt immers vooral over de duistere aspecten van onze persoonlijkheid. Voor de docenten wordt op deze manier iets losgemaakt waarmee, al

2 dan niet vakoverstijgend (Nederlands, culturele vorming, maatschappijleer, levensbeschouwing, geschiedenis), in de klas verder kan worden gewerkt. En hoewel men in een nabespreking moeite kan hebben om het achterste van de eigen tong te laten zien, volgen er niettemin na de voorstelling veelal boeiende discussies in de klas. Satire Satire levert maatschappijkritiek door middel van ironie of sarcasme. Zo kennen we de Horatiaanse satire, welke vernoemd is naar de Romeinse dichter Horatius. Hiermee wordt de lichte satire aangeduid, die op een ironische manier de spot drijft met misstanden in de maatschappij. Een bekend voorbeeld is Erasmus' Lof der Zotheid. De meer agressieve vorm van satire wordt Juvenaliaans genoemd, naar een andere Romeinse dichter: Juvenalis. Hierbij wordt op een cynische manier kritiek geleverd. Humor is hierbij vaak van minder belang. Een bekend voorbeeld is George Orwell's Animal Farm. Veel satirici zijn in de loop der eeuwen door de overheid vervolgd. Satire in Nederland In de vorige eeuw waren er spraakmakende satirische programma's op de Nederlandse televisie: Zo is het toevallig ook nog eens een keer, Farce Majeure en de shows van Kees van Kooten en Wim de Bie. Rond de eeuwwisseling was er het programma Kopspijkers en de laatste jaren Koefnoen. In de jaren zeventig werd op de radio het satirische programma Cursief uitgezonden. Ook cabaretiers als Wim Kan, Freek de Jonge, Youp van 't Hek, Brigitte Kaandorp, Theo Maassen, Hans Teeuwen en Najib Amhali hadden en hebben een duidelijk satirische ondertoon. Satire in België De Antwerpse poesjenellenpoppentheaters en het carnaval van Aalst maken al eeuwenlang machthebbers belachelijk. In de zestiger en zeventiger jaren ontstonden satirische bladen als Humo, terwijl Jacques Brel met scherpe tong zong over zaken die hem dwars zaten. Urbanus dreef de spot met de kerk, net als de schrijvers Hugo Claus en Johan Anthierens. Lichte satire treffen we aan in de stripverhalen Kuifje, Suske en Wiske en Nero. Aan het eind van de eeuw brak in Vlaanderen een milde vorm van televisiesatire door. In 2008 werd op last van de rechter een editie van Humo uit de winkels verwijderd vanwege een confronterende fotomontage m.b.t. benoemingen in de top van de federale politie. Een greep uit internationaal uitgebrachte satirische speelfilms: The Great Dictator (1940) Sunset Boulevard (1950) The Mouse That Roared (1959) Dr. Strangelove (1964) A Clockwork Orange (film) (1971) Monty Python's Life of Brian (1979) Monty Python's The Meaning of Life (1983) Wag the Dog (1997) South Park: Bigger, Longer & Uncut (2000) Voorbereiding op de voorstelling Leerlingen gaven eerder aan het belangrijk te vinden om voorafgaand aan de voorstelling het verhaal globaal te leren kennen. Daarbij zou niettemin de nodige verrassing behouden dienen

3 te blijven. Ook willen velen voorafgaand met de karakters uit Van den Vos Reynaerde kennis maken. Op de website van Zuvuya Muziektheater is een nadere beschrijving van de hoofdpersonages beschikbaar: Doorgaans wil men er verder vooraf op worden gewezen dat er tijdens de voorstelling steeds vergelijkingen worden gemaakt tussen de middeleeuwse samenleving en de tijd waarin wij nu leven. Het doorgronden van deze vergelijkingen vergt enige intellectuele inspanning van de leerlingen. Soms geven docenten de opdracht om deze vergelijkingen na de voorstelling mondeling of schriftelijk nader te verklaren. "Proficiat. Wat een diepgang heeft uw voorstelling. Al die lagen die er in liggen... Het was zeer, zeer goed. Het is zeker nodig dat docenten hun leerlingen daar goed op voorbereiden". docent Sint-Aloysius Zepperen (B) "De vergelijkingen die jullie tijdens de voorstelling maken met de actualiteit bieden hele goede aanknopingspunten voor de thema s "het botsen van grondbeginselen" en "de rechtstaat" die tijdens mijn lessen Maatschappijleer aan bod komen. Een volgende keer zou ik aan jullie voorstelling in relatie tot deze thema s graag een opdracht voor de leerlingen willen koppelen". Anthonie Holslag, docent Maatschappijleer Kaj Munk College Hoofddorp (NL) / Programme manager & Lecturer Universiteit van Amsterdam Vragen naar aanleiding van de voorstelling In de inleiding op zijn verhaal trekt schrijver Willem meteen al fel van leer, iets wat in vroeger eeuwen niet ongebruikelijk was. Op wie richt hij hier zijn pijlen? (Antwoord: Critici die zijn verhaal willen "verbeteren") Bijna aan het eind van de inleiding geeft de schrijver aan wat het doel is van zijn dierenepos. Welk doel beoogt hij? (Antwoord: dat mensen zich hoffelijk gedragen, waardoor men persoonlijk en de samenleving als geheel beter tot zijn recht kan komen. Ic wille dat die ghene horen Die gherne pleghen der eeren Ende haren zin daer toe keeren Datsi leven hoofschelike, Sijn si arem, sijn si rike,) Tijdens de voorstelling worden er steeds vergelijkingen getrokken tussen de maatschappelijke gegevenheden waarmee schrijver Willem zich in zijn leven geconfronteerd zag en de maatschappelijke omstandigheden waarmee wij nu te maken hebben. Welke vergelijking is jou het meest opgevallen? Wat sprak je daarin aan? Reynaert de Vos manipuleert de andere dieren in het verhaal waar hij kan. Op school en ook buiten schooltijd heb jij te maken met manipulaties van je omgeving. Als je straks je studie hebt afgerond en gaat werken, kom je dit fenomeen tegen terwijl het om de boterham gaat.

4 Hoe reageer jij als andere mensen je heimelijk beïnvloeden om iets te doen wat je eigenlijk niet wilt? Welk karakter uit de Reynaert sluit het meest bij jou aan? En welke karakters passen er bij mensen in jouw klas? Tijdens de voorstelling zie je beelden van eigentijdse politici en hun belangenstrijd in vergelijking met het gedrag van dieren die de hofdag van koning Nobel bezoeken. Ken jij een actuele politieke situatie die de vergelijking kan doorstaan met het hofdagverhaal? Je ziet tijdens de voorstelling beelden van modieuze hebbedingen en begerenswaardige posities, waarmee diverse media jou willen verleiden. Hoe vatbaar ben jij daar voor? Wat geeft dit jou voor gevoel? Is jouw waarde afhankelijk van uiterlijke zaken? Hoe groot is de druk van de groep c.q. media om erbij te horen door het bezitten van gadgets en status? Wat vind jij van een ander als hij of zij hier niet aan mee doet? In hoeverre is deze druk volgens jou gecreëerd door het bedrijfsleven? Reageer je wellicht net als Bruun en kan dit jou niet raken? Koning Nobel wil zijn leiderspositie versterken. Reynaert speelt hierop in door hem een schat voor te spiegelen. Eigentijdse politieke leiders in ons deel van de wereld willen hetzelfde als Nobel. Kun jij hiervan een voorbeeld geven? Willem schildert vrijwel alle karakters in zijn verhaal af als boosaardige, zelfzuchtige wezens. Er is echter een groep die hij ontziet. Deze groep vormde een nieuwe belangrijke factor voor de machtsverhoudingen in de 13 e eeuw. Weet jij welke? (Antwoord: Het stadspatriarchaat) In Van den Vos Reynaerde valt een parallel met het Bijbelse scheppingsverhaal op: Adam, Eva en de verleidende slang. Weet jij welke passage er hier bedoeld wordt? (Antwoord: De koningin zet Nobel aan in te gaan op haar voorstel om Reynaert vrij te laten als hij hen de vindplaats van de schat wijst) En. wie is eigenlijk de hoofdpersoon in Van den Vos Reynaerde (let daarbij ook op het slot)? Hertaal onderstaand tekstgedeelte uit Van den Vos Reynaerde vanuit het Middelnederlands in eigentijds Nederlands en handhaaf het rijmschema. Die coninc entie coninghinne Ghinghen met eenen bliden zinne Voer haer diere aerme ende rike. Die coninc, die sprac vriendelike : "Reynaert es hier commen te hove Ende wille, dies ic Gode love, Hem betren met al zinen zinnen Ende mijn vrauwe de coninghinne

5 Hevet so vele ghebeden voer hem, Dat ic zijn vrient worden bem Ende hi versoent es jeghen mi Ende ic hem hebbe ghegheven vry Beede lijf ende lede. Reynaerde ghebiedic vullen vrede. Anderwaerf ghebiedic hem vrede Ende derde waerven mede Verrijk je woordenschat Aan de leiband lopen van Achterklap Aflaat Baar Balorig Bedevaart Beklijven Besmuikt Bode Chagrijn Confisqueren Dagen Depressief De rapen zijn gaar Dorpspastoraat Formeel Gedwee Gegriefd Gemoed Geniep Gezant Het onderspit delven Hoofs Iemand in de ban doen Invitatie In touw zijn In zijn sas zijn Jegens Juridisch Kanselier zich laten leiden door iemand, de nodige zelfstandigheid missen roddel kwijtschelding van straf na vergeving van zonden, hier of in het vagevuur draagbaar bed waarop een gewonde wordt vervoerd, een onderstel voor het opbaren van een overledene in een slecht humeur, niet naar raad willen luisteren, onterecht knorrig al biddend reizen naar een heilige plaats om een gunst af te smeken, boete te doen of ter verdieping van het geloofsleven duurzaam worden, in stand blijven, aanwinnen in stilte, geniepig iemand die een bericht of bevel overbrengt knagend, afgunstig en mismoedig makend verdriet gerechtelijk in beslag nemen oproepen om voor het gerecht te verschijnen neerslachtig er is een kritiek ogenblik aangebroken pastoorschap vormelijk, officieel meegaand, volgzaam gekrenkt inborst, gevoelsleven heimelijk, stiekem, verborgen iemand die door de overheid ergens heen wordt gestuurd met een bepaalde taak overwonnen worden hoffelijk, beleefd uitsluiting uit de kerkelijke gemeenschap uitnodiging druk bezig zijn het naar zijn zin hebben ten aanzien van overeenkomstig het recht hoogste regeringsbeambte

6 Kluizenaar Koningsvrede List Louche Mokken Monseigneur Ontfermen Pelgrim Piek Pleidooi Profijt Queeste Rechtsgeding Relaas Repliceren Sneren Soeverein Strik Taal noch teken van zich geven Tanende faam Vilein Vlegel Wig Zegel Zijn eigen graf graven iemand die afgezonderd leeft om sober en vroom te leven en boete te doen bestand vernuftige vondst die men toepast om een probleem te omzeilen of iemand te misleiden verdacht kniezen, pruilen aanspreektitel van hoge geestelijken en edellieden zich het lot aantrekken van iemand en voor diegene gaan zorgen reiziger naar een heiligdom prikstok betoog van iemand die iets gedaan probeert te krijgen, pleitrede tijdens een juridisch proces opbrengst, winst bijna onmogelijke opdracht die men zichzelf heeft gesteld, zoektocht naar wijsheid proces, rechtszaak schriftelijk of mondeling betoog, redenering om iets te bewijzen weerleggen honen, schamper opmerken van geen hoger gezag afhankelijk val van metaaldraad om wild te vangen niets laten weten roem die in glans achteruitgaat laag, gemeen, vals, boosaardig (dorsvlegel) werktuig om graankorrels te oogsten toegespitst voorwerp waarmee men hout splijt of iets vastklemt gewoonlijk in lak afgedrukt onderscheidingsteken ter verzekering van de echtheid van een officieel document zijn eigen ondergang bewerkstelligen copyright ZUVUYA Middelburg NL