Waardenburg, fietspad Kaalakkerstraat/Steenweg

Transcriptie

1 Transect-rapport 339 Waardenburg, fietspad Kaalakkerstraat/Steenweg Gemeente Neerijnen (Gelderland) Archeologisch bureauonderzoek 1

2 Auteur H.G. Pape MA Versie Definitief Projectcode Datum Opdrachtgever Provincie Gelderland Uitvoering Werken Postbus GX Arnhem Uitvoerder Transect Australiëlaan 5-a 3526 AB Utrecht Bevoegde overheid Gemeente Neerijnen Deskundige namens bevoegde overheid Dhr. M. Smit ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer Beheer en plaats documentatie Transect, Utrecht Bron illustratie voorblad Provincie Gelderland Autorisatie Naam Datum Paraaf Drs. T. Nales (Senior KNA Prospector) ISSN: Transect, Utrecht Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers. Transect aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. 2

3 Australiëlaan 5-a 3526 AB Utrecht T: F: E: Samenvatting In opdracht van de afdeling Uitvoering Werken van de Provincie Gelderland heeft Transect in oktober 2013 een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd voor een plangebied aan de Kaalakkerstraat in Waardenburg (gemeente Neerijnen; zie figuur 1). De aanleiding voor het onderzoek is de aanvraag van een omgevingsvergunning, voor de doortrekking van een bestaand fietspad langs de Kaalakkerstraat naar de Steenweg. Dit fietspad moet in het kader van de reconstructie van de N830 via een bestaande en later aan te passen rotonde gaan aansluiten op een nieuw te realiseren vrijliggend fietspad langs de Steenweg (N830). Bij de voorgenomen werkzaamheden zal grondverzet plaatsvinden over een oppervlakte van 760 m 2 tot een diepte van circa 70 cm Mv, waardoor de oorspronkelijke bodem en daarmee eventueel aanwezige archeologische resten in het gebied kunnen worden verstoord. Het plangebied ligt op de archeologische maatregelenkaart van de gemeente Neerijnen nabij een groot complex bekende vindplaatsen ten westen van de rotonde, in een zone met een hoge archeologische verwachting (Bijlage 2). Deze kaart maakt deel uit van het archeologisch beleid van de gemeente Neerijnen (Van Heeringen e.a., 2008). In deze zone gelden volgens het archeologisch beleid vrijstellingscriteria van 250 m 2 en 50 cm Mv. Conclusie 1. Uit het bureauonderzoek is gebleken dat het plangebied in het rivierengebied ligt, op de Est stroomgordel. In de directe nabijheid van het plangebied zijn meerdere stroomgordels in de ondergrond aanwezig. Bij veldkarteringen in de directe omgeving van het plangebied zijn veel aardewerk en metalen voorwerpen uit de Romeinse tijd aangetroffen. Ook uit de Middeleeuwen zijn meerdere vondsten bekend. Dit komt doordat Waardenburg van origine een laatmiddeleeuwse nederzetting is, die nauw verbonden is met kasteel Waardenburg (1265). Er geldt dan ook een hoge verwachting voor resten uit de periode Romeinse Tijd Middeleeuwen in het plangebied. Mogelijk kunnen ook resten uit de Late IJzertijd aanwezig zijn. 2. Gezien de beschikbare informatie over de bodemopbouw van het onderzoeksgebied kunnen eventuele archeologische resten reeds vanaf maaiveld worden aangetroffen. Romeinse (en eventueel oudere) resten worden verwacht in de top van de oeverafzettingen, met name op de hogere oeverwallen. Tijdens het verkennend booronderzoek van Spanjaard (2013) werden in de boringen aan weerszijden van de rotonde oeverafzettingen met daarin fosfaatvlekken aangetroffen, vanaf circa 2,60 m (60 cm Mv) tot circa 2,00 m +NAP (120 cm Mv) in de boring ten zuiden van de rotonde en tot in elk geval 1,20 m +NAP (200 cm Mv) in de boring ten noorden ervan. In de top van de oeverafzettingen was een houtskoolhoudende cultuurlaag aanwezig. Gezien bovengenoemde dieptes is er een grote kans dat er binnen de geplande ontgravingdiepte voor de doortrekking van het fietspad oeverafzettingen aanwezig kunnen zijn. Of deze ook nog daadwerkelijk (deels) intact zijn, is afhankelijk van de bodemgesteldheid ter plaatse en eventuele bodemverstoringen. 3. Het plangebied is momenteel in gebruik als fietspad en is gelegen in de oksel van de rotondeverbinding tussen de Steenweg en de Kaalakkerstraat. Op topografisch kaartmateriaal is te zien dat er langs de weg een aflopend reliëf aanwezig is, wat wijst op afgraving i.v.m. het wegtalud ofwel de ligging op een (voormalige) dijk. Gezien het feit dat de (voorlopers van) de Steenweg en de Kaalakkerstraat in elk geval teruggaan tot het begin van de 19 e eeuw en dat deze infrastructuur deels door het plangebied heeft gelopen, is er een grote kans dat de 3

4 bodem van het plangebied reeds verstoord is door graafwerkzaamheden in het verleden. Echter, deze voorlopers van de huidige infrastructuur zijn zelf ook archeologische/cultuurhistorische sporen. Tenslotte kunnen ook het 19 e -eeuwse gebruik als boomgaard en elzenbos, evenals de aanleg van de huidige rotonde en andere werkzaamheden langs de huidige wegen voor bodemverstoringen hebben gezorgd in het plangebied. Concluderend is in het plangebied sprake van een hoge archeologische verwachting voor de periode Romeinse Tijd Middeleeuwen. Ook resten uit de Late IJzertijd kunnen aanwezig zijn. Het is niet bekend of, en zo ja in hoeverre, de bodem van het plangebied reeds is verstoord door gebruik en graafwerkzaamheden in het verleden. Advies Op basis van de resultaten van dit bureauonderzoek adviseren wij archeologisch inventariserend vervolgonderzoek uit te voeren in het plangebied. Dit vervolgonderzoek heeft tot doel de intactheid van de bodem en de specifieke archeologische verwachting in het veld te toetsen, alsook om eventuele archeologische vindplaatsen op te sporen. Het is aan te bevelen dit vervolgonderzoek uit te voeren in de vorm van een verkennend en karterend booronderzoek. Op basis van het vervolgonderzoek kan de bevoegde overheid (gemeente Neerijnen) een besluit nemen of verder onderzoek daarna nog nodig is, of dat het plangebied kan worden vrijgegeven voor ontwikkeling, wat betreft de conditie archeologie. 4

5 Inhoud Samenvatting Aanleiding Aard en doel van het archeologisch vooronderzoek Afbakening plan- en onderzoeksgebied Consequenties toekomstig gebruik Beleidskader Bodem en geomorfologie Archeologische waarden Huidig gebruik, historische situatie en bodemverstoringen Gespecificeerde archeologische verwachting Conclusie en Advies Geraadpleegde bronnen Bijlage 1: Nieuwe situatie plangebied Bijlage 2: Archeologische maatregelenkaart gemeente Neerijnen (Van Heeringen e.a., 2008) Bijlage 3: Geomorfologische kaart (Van Heeringen e.a., 2008) Bijlage 4: Paleogeografische kaart (Van Heeringen e.a., 2008) Bijlage 5: Hoogtekaart (Van Heeringen e.a., 2008) Bijlage 6: Bodemkaart (Van Heeringen e.a., 2008) Bijlage 7: Archeologische verwachting en bekende waarden (Archis)

6 1. Aanleiding In opdracht van de afdeling Uitvoering Werken van de Provincie Gelderland heeft Transect in oktober 2013 een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd in een plangebied aan de Kaalakkerstraat in Waardenburg (gemeente Neerijnen; zie figuur 1). De aanleiding voor het onderzoek is de aanvraag van een omgevingsvergunning voor de doortrekking van een bestaand fietspad langs de Kaalakkerstraat naar de Steenweg. Dit fietspad moet in het kader van de reconstructie van de N830 via een bestaande en later aan te passen rotonde gaan aansluiten op een nieuw te realiseren fietspad langs de Steenweg (N830). Bij de voorgenomen werkzaamheden zal grondverzet plaatsvinden over een oppervlakte van 760 m 2 tot een diepte van circa 70 cm Mv, waardoor de oorspronkelijke bodem en daarmee eventueel aanwezige archeologische resten in het gebied kunnen worden verstoord. Het plangebied ligt op de archeologische maatregelenkaart van de gemeente Neerijnen nabij een groot complex bekende vindplaatsen ten westen van de rotonde, in een zone met een hoge archeologische verwachting (Bijlage 2). Deze kaart maakt deel uit van het archeologisch beleid van de gemeente (Van Heeringen e.a., 2008). In deze zone gelden volgens het archeologisch beleid vrijstellingscriteria van 250 m 2 en 50 cm Mv. Ontwikkelingen die deze ondergrenzen overschrijden zijn onderhevig aan een archeologische onderzoeksplicht, waar onderhavig rapport in voorziet. Het onderzoek is uitgevoerd in overeenstemming met de eisen van de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie 3.2. Figuur 1: Topografische kaart van het plangebied (centraal, rood). 6

7 2. Aard en doel van het archeologisch vooronderzoek Om de archeologische waarde van het plangebied te kunnen bepalen is in eerste instantie gekozen voor een bureauonderzoek (BO). Het doel van het archeologisch bureauonderzoek is het specificeren van de archeologische verwachting. Dat wil zeggen het aan de hand van beschikbare en nieuwe informatie over de archeologie, cultuurhistorie, geomorfologie, bodemkunde en het grondgebruik definiëren van de kans dat binnen het plangebied sprake is van archeologische resten. Het resultaat van het archeologisch bureauonderzoek is een rapport met een conclusie voor wat betreft het risico dat eventueel aanwezige archeologische waarden in het plangebied worden verstoord als gevolg van de voorgenomen bodemingrepen. Aan de hand hiervan wordt een advies voor eventuele vervolgstappen geformuleerd. Met het rapport kan de bevoegde overheid een beslissing nemen in het kader van de vergunningverlening. Het rapport bevat waar mogelijk gegevens over de aan- of afwezigheid, diepteligging, aard, omvang, ouderdom, gaafheid, conservering en (relatieve) kwaliteit van archeologische waarden. Het bureauonderzoek is uitgevoerd conform protocol 4002 van de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie, versie 3.2 (KNA 3.2). In dit kader is onder andere het centraal Archeologisch Informatiesysteem (ARCHIS-2) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) geraadpleegd, waarin Archeologische MonumentenKaart (AMK) en de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) zijn opgenomen. Aanvullende (cultuur)historische informatie is verkregen uit divers voorhanden historisch kaartmateriaal. Om inzicht te krijgen in de opbouw en ontwikkeling van het landschap zijn onder andere de bodemkaart en beschikbaar geomorfologisch kaartmateriaal geraadpleegd. Deze informatie is aangevuld met relevante informatie uit achtergrondliteratuur. 7

8 3. Afbakening plan- en onderzoeksgebied Gemeente Neerijnen Plaats Waardenburg Toponiem Fietspad Kaalakkerstraat/Steenweg Kaartblad 39C Centrumcoördinaat / Algemeen Binnen het archeologisch bureauonderzoek wordt onderscheid gemaakt in het plangebied en het onderzoeksgebied. Het plangebied is het gebied waarin de geplande bodemingrepen zullen plaatsvinden en waar de ruimtelijke procedure betrekking op heeft (figuur 1). Om de archeologische verwachting van het plangebied te kunnen specificeren is bij het bureauonderzoek een gebied met een straal van circa 500 m rond het plangebied betrokken, gezien de nabijheid van bekende archeologische waarden. Dit gebied sluit zowel bodemkundig, als voor wat betreft geomorfologie, archeologie en cultuurhistorie aan bij de verwachte situatie in het plangebied, zodat op een verantwoorde manier uitspraken kunnen worden gedaan over de landschapsgenese en bewoningsgeschiedenis van het plangebied. Bovendien is voor wat betreft de ontstaanswijze van het landschap ook informatie op het niveau van de archeoregio bij het onderzoek betrokken, in dit geval het Utrechts-Gelders rivierengebied (archeoregio 13; Nationale Onderzoeksagenda Archeologie). Afbakening plangebied Het plangebied vormt een verbinding via een bestaande rotonde tussen de Kaalakkerstraat en de Steenweg (N830), ten westen van de bebouwde kom van Waardenburg. De globale ligging van het plangebied is terug te vinden in figuur 1, de exacte begrenzing is te zien op de kaart in Bijlage 1. Het gebied heeft een oppervlakte van circa 760 m 2. Momenteel is het plangebied reeds in gebruik als fietspad en groenstrook/bos met aflopend reliëf (van de rotonde af). 8

9 4. Consequenties toekomstig gebruik Kader Planvorming Bodemverstorende werkzaamheden Omgevingsvergunning Doortrekken fietspad Kaalakkerstraat/Steenweg Graafwerkzaamheden In het kader van de reconstructie van de N830 (Steenweg) zal een dubbelzijdig, vrijliggend fietspad langs de weg worden gerealiseerd. Om dit nieuwe fietspad aan te laten sluiten op het fietspad dat afgelopen jaar langs de Kaalakkerstraat is aangelegd, zal het laatstgenoemde pad doorgetrokken worden tot aan de Steenweg. Ten behoeve van deze verlegging zal een cunet worden gegraven tot een diepte van circa 70 cm -Mv. Vervolgens zal een circa 40 cm dik pakket menggranulaat worden aangebracht, waarop asfalt komt te liggen met een dikte van 10 cm. Bij de voorgenomen werkzaamheden zal derhalve grondverzet plaatsvinden over een oppervlakte van 760 m 2 tot een diepte van circa 70 cm Mv, waardoor de oorspronkelijk aanwezige bodem en daarmee eventueel aanwezige archeologische resten in het gebied kunnen worden verstoord. 9

10 5. Beleidskader Onderzoekskader Beleidskader Onderzoeksgrens Omgevingsvergunning Archeologiebeleid gemeente Neerijnen 250 m 2 en 50 cm Mv In 1992 heeft Nederland het Europees Verdrag inzake de bescherming van het archeologisch erfgoed ondertekend; ook wel het Verdrag van Malta of Valletta genoemd, naar het eiland en de plaats waar het is ondertekend. Het Verdrag is in 1998 geratificeerd en op 1 september 2008 via de Wet op de Archeologische Monumentenzorg (Wamz) geïmplementeerd. De Wamz is een wijzigingswet en omvat een wijziging van de Monumentenwet 1988, de Wet Milieubeheer en de Ontgrondingenwet. Vanuit de Wet op de ruimtelijke ordening (Wro) bestaat sindsdien een verplichting om bij de voorbereiding van bestemmingsplannen alle ter zake doende belangen mee te wegen. In feite is de Wamz een concrete invulling van deze verplichting en een verbreding van de zorgplicht voor archeologische waarden in het milieubeheer. Het plangebied ligt volgens de archeologische maatregelenkaart van de gemeente Neerijnen in een zone met een hoge archeologische verwachting nabij een groot complex bekende vindplaatsen (Bijlage 2). Dit complex ligt even ten westen van de rotonde. Deze kaart maakt deel uit van het archeologisch beleid van de gemeente Neerijnen (Van Heeringen e.a., 2008). In deze zone gelden volgens het archeologisch beleid vrijstellingscriteria van 250 m 2 en 50 cm Mv. Voor de reconstructie van de N830 is een provinciaal inpassingsplan (IP) opgesteld, dat op moment van schrijven ter visie ligt. De doortrekking van het fietspad langs de Kaalakkkerstraat naar de Steenweg valt buiten dit IP en maakt onderdeel uit van het vastgestelde bestemmingsplan Beschermd dorpsgezicht Neerijnen, waar het plangebied een dubbelbestemming Waarde Archeologie 2 heeft. De hierboven genoemde vrijstellingscriteria uit het gemeentelijk archeologisch beleid zijn overgenomen in het bestemmingsplan. Ontwikkelingen die deze criteria overschrijden zijn onderhevig aan een archeologische onderzoeksplicht, waarin onderhavig rapport voorziet. 10

11 6. Bodem en geomorfologie Archeoregio Geomorfologische eenheid Bodemeenheid Maaiveldhoogte Grondwaterstand Utrechts-Gelders rivierengebied Rivieroeverwal Kalkrijke ooivaaggronden Circa 2,40 m +NAP GWT VII Landschapsgenese Het plangebied ligt in het Utrechts-Gelders rivierengebied, in de Rijn-Maas delta (Berendsen, 2001; 2005). Reeds in het midden van de laatste ijstijd (het Weichselien, vanaf tot jaar geleden) maakte dit gebied deel uit van een brede riviervlakte, waarbinnen de riviergeulen in een verwilderd ( vlechtend ) patroon verspreid lagen. Door deze geulen werd grof zand en grind afgezet, dat geologisch gezien wordt gerekend tot de Formatie van Kreftenheye (De Mulder e.a., 2003). De aanwezigheid van grof zand en grind wijst op hoge stroomsnelheden en sterke variaties in de (piek)afvoer (als gevolg van grote hoeveelheden (smelt)water). Op andere momenten lag de bedding van de riviervlakte langere perioden droog. Vanuit de drooggelegen vlakte kon fijner rivierzand door sterke winden worden verstoven, dat vervolgens langs de randen van de riviervlakte tot afzetting kwam. Daar konden op grote schaal rivierduinen ontstaan (Berendsen en Stouthamer, 2001). Vanaf jaar geleden begon dit beeld enigszins te veranderen, aangezien toen het klimaat geleidelijk begon te verbeteren. In eerste instantie was sprake van enkele relatief kortdurende warmere perioden (respectievelijk het Bølling- en Allerød-interstadiaal, tot BP en tot BP). Gedurende deze oplevingen nam de vegetatie toe en werd de afvoer van rivierwater beter verdeeld. De riviergeulen begonnen te kronkelen (meanderen) en sneden zich in de riviervlakte in, waardoor langzamerhand een rivierdal ontstond. In het dal werd tijdens overstromingen zogenaamd Hochflutlehm afgezet, ook wel bekend als het Laagpakket van Wijchen (De Mulder e.a., 2003; Bennema en Pons, 1952). Pas vanaf BP, in het Holoceen, zetten de verbeterde klimaatsomstandigheden definitief door, waardoor de toenemende vegetatie de verstuivingen van rivierzand aan banden legde en de oevers van de rivieren door de alsmaar kleiner wordende verschillen in afvoer zich stabiliseerden. Door de stabiele oevers traden de rivieren alleen nog bij hoogwater buiten de oevers. De klei, die toen bij hoogwater buiten de rivieren werd afgezet, wordt eveneens gerekend tot het Laagpakket van Wijchen. De zich insnijdende meanderende rivieren gingen onder invloed van een voortdurend stijgende zeespiegel in het Holoceen over in accumulerende meanderende rivieren, die meermalen hun loop verlegden en daardoor verschillende stroomgordels ontwikkelden. Hierdoor vond in het grootste deel van het rivierengebied afzetting plaats van zand (beddingafzettingen), zandige klei (oeverwalafzettingen) en zware klei (komafzettingen), die werden afgewisseld door veen. Daarbij werden de oudere afzettingen door jongere begraven. Het moment waarop dit optreedt, hangt af van de ligging van de zogenaamde terrassenkruising (Berendsen & Stouthamer, 2001). De terrassenkruising is het punt waarop de netto insnijding overgaat in een netto accumulatie van sediment (Berendsen, 2005). De ligging van dit punt ligt niet vast maar is afhankelijk van het debiet, de sedimentslast van een rivier en de stijging cq. daling van de zeespiegel. Berendsen en Stouthamer (2001) vermoeden dat de terrassenkruising rond 7500 BP in de omgeving van Gorinchem heeft gelegen. Daarna raakten de Laat-Pleistocene en Vroeg-Holocene afzettingen afgedekt met holocene rivierafzettingen en kon veenvorming optreden op de plekken die verder verwijderd van een rivier 11

12 lagen. Uiteindelijk raakte het volledige laat-pleistocene dal opgevuld met holoceen sediment en konden rivieren buiten het oude rivierdal treden. Geomorfologie Op de geomorfologische kaart (Van Heeringen e.a., 2008; zie Bijlage 3) ligt het plangebied op een rivieroeverwal, die door een dijk wordt doorsneden (de huidige Steenweg). Wanneer men de paleogeografische kaart bekijkt (Van Heeringen e.a., 2008; zie Bijlage 4), wordt duidelijk dat deze rivieroeverwal zeer waarschijnlijk deel uitmaakt van de Est stroomgordel (roze op de kaart). De Est stroomgordel was actief tussen circa 1174 en 1860 BP, dus tussen circa 3478 v. Chr. en 90 n. Chr. De top van het beddingzand bevindt zich tussen 3,2 m en 2,4 m +NAP (waarbij eventuele oeverafzettingen minder diep kunnen liggen). Er zijn op de stroomrug archeologische sporen bekend die dateren uit de IJzertijd, maar het merendeel dateert in de Romeinse Tijd. In de directe omgeving van het plangebied zijn ook andere stroomruggen aanwezig, die mogelijk van invloed zijn geweest op de afzettings- en ontstaansgeschiedenis van het plangebied (Cohen en Stouthamer, 2012). De jongste daarvan is de Waal (rood op de kaart), maar ook de Herwijnen (lichtgroen) en de Meteren stroomgordels (zalmroze) liggen vlakbij. De Herwijnen stroomgordel was actief tussen circa 5428 en 5100 BP (Before Present = 1950), dus tussen circa 3478 en 3150 v. Chr. De top van het beddingzand is tussen 1,2 m NAP en 0 m NAP te vinden (oeverafzettingen kunnen minder diep liggen). Volgens Cohen en Stouthamer (2012) zijn aan deze stroomgordel resten te koppelen uit de Bronstijd (mogelijk gevonden op een erosief restant van een oudere stroomgordel onder deze), Midden-IJzertijd, vooral Romeinse Tijd en Middeleeuwen. De Meteren stroomgordel tenslotte was actief tussen circa 2936 en 2300 BP, dus tussen circa 986 en 350 v. Chr. De top van het beddingzand is tussen 2,8 m en 2,0 m +NAP te vinden (oeverafzettingen kunnen hoger voorkomen). Gezien de datering is het mogelijk dat men in de Romeinse Tijd, toen de Meteren stroomgordel niet meer actief was, maar de Est stroomgordel nog wel (deze laatste heeft een zeer lange actieve periode van meer dan drie en een half millennium), woonde aan de oevers van een rivierloop die deel uit maakt van de Est stroomgordel, op een dan reeds hoger gelegen verlandde loop als onderdeel van de Meteren stroomgordel. Volgens het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) ligt de omgeving van het plangebied op circa 3,30 m +NAP. Het plangebied zelf ligt iets lager, op circa 2,40 m +NAP. Dit is op de hoogtekaart van Van Heeringen e.a. (2008; zie Bijlage 5) goed te zien. Het AHN is hier niet goed bruikbaar, omdat de maaiveldhoogtes vertekend zijn door de toppen van de bomen in het plangebied. Op grond van de hoogte van het maaiveld in het plangebied is in elk geval zeker dat binnen de geplande ontgravingsdiepte (bedding)afzettingen van de Est stroomgordel aanwezig kunnen zijn. De kans dat daarmee afzettingen van de Herwijnen stroomgordel aanwezig zijn is klein, aangezien deze vermoedelijk zullen zijn opgeruimd door de Est stroomgordel. Geologie Middels inventarisatie van beschikbare gegevens in Bodemdata ( en het DINOLoket ( is een beter beeld gevormd van de opbouw van de ondergrond van het plangebied. Hiervoor is boring B39C0654 uit het DINOLoket geraadpleegd, die circa 25 m ten noorden van het plangebied is gezet. In figuur 2 is de lithologie van deze boring weergegeven. Tot 3,5 m Mv werd klei aangetroffen met daaronder (bedding)zand, zeer waarschijnlijk afzettingen van de Est stroomgordel. Gezien de dikte van het kleipakket betreft het vermoedelijk de opvulling van een voormalige geul. 12

13 Figuur 2: Lithologie boring B39C0654 (DINOLoket). Bodem en grondwater Volgens de bodemkaart is in het plangebied sprake van kalkrijke ooivaaggronden (Van Heeringen e.a., 2008; zie Bijlage 6), die samenvallen met de Est stroomgordel. Ooivaaggronden hebben een weinig donker gekleurde bovengrond. Tot aan aanzienlijke diepte zijn deze homogeen bruin of grijsbruin van kleur, waarbij grijze vlekken of roestplekken pas vanaf 50 cm diepte voorkomen. De homogenisatie is het gevolg van langdurige, hoge biologische activiteit, die enkel kan optreden in ouder sediment dat niet regelmatig wordt verstoord en waarin geen tijdelijke of blijvende wateroverlast hoog in het profiel optreedt. Dergelijke gronden worden onder meer in de oeverwallen van de grote rivieren aangetroffen (De Bakker, 1966). Ter plaatse van de ooivaaggronden wordt specifiek een grondwatertrap VII verwacht. Dit duidt over het algemeen op zeer droge gronden waarbij de Gemiddeld Hoogste Grondwaterstand (GHG) op een diepte beneden 80 cm Mv wordt aangetroffen en de Gemiddeld Laagste Grondwaterstand (GLG) op een diepte van meer dan 120 cm Mv. Met dergelijke lage grondwaterstanden en droge omstandigheden zullen in het plangebied alleen anorganische archeologische resten te verwachten zijn. Onverbrande organische resten zullen als gevolg van oxidatie zijn (grotendeels) zijn verdwenen. 13

14 7. Archeologische waarden Wettelijk beschermd monument AMK-terrein Verwachting gemeentelijke kaart Verwachting IKAW Archeologische waarnemingen / vondstmeldingen Nee Nee Hoog Hoog Ja, in onderzoeksgebied Archeologische status van het plangebied Het plangebied heeft volgens het centraal archeologisch informatiesysteem (ARCHIS-2) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) geen archeologisch wettelijk beschermde status. Het plangebied is evenmin opgenomen op de Archeologische Monumentenkaart (AMK). In ARCHIS-2 staan in het plangebied geen archeologische waarnemingen, vondstmeldingen of onderzoeksmeldingen geregistreerd (zie Bijlage 6). Het plangebied ligt op de archeologische maatregelenkaart van de gemeente Neerijnen nabij een groot complex bekende vindplaatsen ten westen van de rotonde (Van Heeringen e.a., 2008; zie Bijlage 2). Het plangebied kent op deze kaart een hoge verwachtingswaarde. De Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) geeft hetzelfde beeld als de gemeentelijke maatregelenkaart; een hoge archeologische trefkans. Deze hoge verwachting hangt samen met de aanwezigheid van de Est stroomgordel. Archeologische status van het onderzoeksgebied (straal van 500 m) Zoals reeds op de maatregelenkaart van Van Heeringen e.a. (2008) te zien was, zijn er in het onderzoeksgebied meerdere bekende archeologische waarden aanwezig. Deze zijn onder te verdelen in monumenten (AMK-terreinen), waarnemingen en de zogenaamde BATO-vindplaatsen 1. Deze laatste staan uitsluitend op de gemeentelijke maatregelenkaart afgebeeld, aangezien dit vindplaatscontouren zijn die door amateurarcheologen zijn aangemerkt en niet in ARCHIS-2 zijn opgenomen. Ook zijn diverse onderzoeken in de omgeving van het plangebied uitgevoerd. Monumenten In het onderzoeksgebied liggen twee archeologische monumenten. Het eerste monument is een terrein van hoge archeologische waarde met monumentnummer en ligt circa 280 m ten noordwesten van het plangebied. Op dit terrein zijn tijdens onderzoek een hoeveelheid voornamelijk Romeins aardewerk gevonden op een stroomrug. Het tweede monument ligt circa 300 m ten zuiden van het plangebied en betreft een eveneens een terrein van hoge archeologische waarde (monumentnummer ). Op deze locatie staat het huidige kasteel Waardenburg, een van oorsprong 13 e -eeuwse burcht. Waarschijnlijk was de eerste burcht van hout (Rudolph de Cock kreeg op 2 augustus 1265 van Otto II, graaf van Gelre, toestemming om een houten stercte te bouwen). Het kasteel werd in 1574 verwoest door graaf Lodewijk van Nassau en in 1627 gedeeltelijk herbouwd ( Waarnemingen en BATO-vindplaatsen De waarnemingen die op de beide genoemde monumententerreinen zijn gelegen worden niet behandeld. Wel zijn er enkele voor het plangebied relevante waarnemingen, die buiten de monumententerreinen liggen: 1 BATO = Beoefenaren Archeologie Tiel en Omgeving 14

15 Op circa 200 m ten noordwesten van het plangebied zijn zes waarnemingen op dezelfde locatie geregistreerd (nummers , , , , en ). Alle waarnemingen betreffen metaalvondsten uit de Romeinse Tijd, gedaan tijdens veldkarteringen in het begin van de jaren 90 van de vorige eeuw. Het gaat voornamelijk om bronzen fibulae (mantelspelden) uit de 1 e tot en met 3 e eeuw na Chr., maar onder de vondsten bevinden zich ook zilveren en bronzen munten, bronzen haarspelden en armbanden, een bronzen spatel en een bronzen dolk. Deze waarnemingen zijn gedaan in de zuidelijke periferie van een groot agglomeraat van Romeinse vindplaatsen die door BATO zijn gekarteerd. AMK-terrein behoort ook hiertoe. De spreiding van dit alles is in Bijlage 2 te zien. Laatmiddeleeuwse aardewerkvondsten werden tijdens een veldkartering gedaan op de locatie van waarneming 2.174, op circa 290 m ten noorden van het plangebied. Het ging naast twee fragmenten geglazuurd steengoed en Paffrath om meerdere fragmenten die niet nader gedateerd konden worden dan de periode Neolithicum-Nieuwe Tijd. Ook net buiten het onderzoeksgebied, op circa 580 m ten oosten van het plangebied zijn even voorbij de kruising van de Kaalakkerstraat en de Van Pallandtweg, 32 laatmiddeleeuwse aardewerkvondsten gedaan tijdens een veldkartering (Paffrath, kogelpot en grijsbakkend gedraaid). Onderzoeksmeldingen De onderzoeksmeldingen met nummer en , gedaan langs de Steenweg tot net voorbij de westelijke zijde van de rotondeverbinding met de Kaalakkerstraat, betreffen een bureau- en verkennend booronderzoek in het kader van het inpassingsplan voor de reconstructie van de N830 Meteren Waardenburg (zie Hoofdstuk 5). Tijdens het verkennend booronderzoek werden in de boringen aan weerszijden van de rotonde (boringen 38 en 39; zie figuur 3) oeverafzettingen met daarin fosfaatvlekken aangetroffen, vanaf circa 2,60 m (60 cm Mv) tot circa 2,00 m +NAP (120 cm Mv) in boring 39 en tot in elk geval 1,20 m +NAP (200 cm Mv) in boring 38. In de top van de oeverafzettingen was een houtskoolhoudende cultuurlaag aanwezig (Spanjaard, 2013). Gezien bovengenoemde dieptes is er een grote kans dat er binnen de geplande ontgravingdiepte voor de doortrekking van het fietspad oeverafzettingen aanwezig kunnen zijn. Of deze ook nog daadwerkelijk (deels) intact zijn, is afhankelijk van de bodemgesteldheid ter plaatse en eventuele bodemverstoringen. Figuur 3: Boorkolommen van boringen 38 en 39, gezet aan de westzijde van de rotonde Steenweg/Kaalakkerstraat. (Spanjaard, 2013). 15

16 Ook heeft iets verder ten westen van de rotonde een onderzoek plaatsgevonden (onderzoeksmelding ). Bij dat onderzoek zijn rivierafzettingen aangetroffen, die vermoedelijk tot de Meteren stroomrug behoren. Het betreffen zowel geul- als oever- als beddingafzettingen. In de top van de oeverafzettingen en in de bouwvoor zijn op verschillende plekken archeologische indicatoren aangetroffen, waaronder botmateriaal, houtskool en fosfaatvlekken. Deze kunnen wijzen op de aanwezigheid van een vindplaats ter plekke. Er zijn echter geen aardewerkfragmenten aangetroffen, die een eventuele vindplaats hier dateren (Wullink, 2005). Synthese Het is in elk geval duidelijk dat in de directe omgeving van het plangebied vooral in de Romeinse Tijd menselijke activiteit bestond. Dit blijkt uit de veelheid aan vondstmateriaal uit de omgeving van het plangebied. Het vondstmateriaal is echter hoofdzakelijk gevonden bij prospectief onderzoek. Uit Van Heeringen e.a. (2008) blijkt namelijk dat in Neerijnen slechts weinig gravend onderzoek heeft plaatsgevonden aan de hand waarvan uitspraken kunnen worden gedaan over het type vindplaatsen dat in en om het plangebied te verwachten is (nederzettingen, losse vondsten, begravingen, e.d.). 16

17 8. Huidig gebruik, historische situatie en bodemverstoringen Landschapstype Historische bebouwing Historisch gebruik Huidig gebruik Bodemverstoringen Rivierengebied Nee Boomgaard en elzenbos Fietspad, groenstrook/bos Waarschijnlijk Historische situatie De geschiedenis van Waardenburg in de historische periode is nauw verbonden aan de bouw van Kasteel Waardenburg in 1265 (zie ook Hoofdstuk 7). De huidige naam van het dorp is ook rechtstreeks aan het kasteel ontleend. Vlak daarvoor stond het bekend als Hiern ( De oudst geraadpleegde kaart waar het plangebied op afgebeeld staat, is het kadastrale minuutplan van Op deze kaart zijn (voorlopers van) de Steenweg en de Kaalakkerstraat te zien, alsook het nu nog bewoonde terrein aan de overzijde van de huidige Kaalakkerstraat, dan nog De Heuvel geheten. Het plangebied zelf is onbebouwd in deze periode, maar de Steenweg (of de voorloper daarvan) loopt wel ogenschijnlijk op een dijk (zie ook Bijlage 3) door het noordoostelijke deel van het plangebied evenals een deel van een tochtsloot. De percelen waar het plangebied deel van uit maakt zijn volgens de OAT (Oorspronkelijk Aanwijzende Tafelen) behorende bij het minuutplan destijds in gebruik als boomgaard (perceel 110) en elzenbos (percelen 119 en 120). Figuur 4: Het plangebied op het kadastrale minuutplan van (rood). 17

18 In de eeuwen daarna wordt de infrastructuur in en nabij het plangebied meerdere malen geherstructureerd. De situatie zoals die op het kadastrale minuutplan van en op de Topografische Militaire Kaart (TMK) van 1846 te zien (figuur 5) is verandert sterk aan het einde van de 19 e eeuw, zoals weergegeven op de TMK van 1895 (figuur 6 2 ); het plangebied wordt nu doorsneden door een parallelweg van de Steenweg. Vanaf de tweede helft van de 20 e eeuw is er wederom een herstructurering te zien, waarbij de Steenweg haar huidige vorm heeft gekregen, maar de Kaalakkerstraat nog iets noordelijker uitkomt op de Steenweg dan nu het geval is (figuur 7). Ongeveer tien jaar later heeft de Kaalakkerstraat haar huidige vorm gekregen en is alleen de huidige rotonde nog niet aanwezig (figuur 8). Figuur 5: Het plangebied op de TMK (veldminuut) van 1846 (rood). 2 Op deze kaart is het plangebied aan de rand van de figuur geplaatst, omdat het zich eveneens aan de rand van de kaart bevindt. 18

19 Figuur 6: Het plangebied op de TMK van 1895 (rood). Figuur 7: Het plangebied op de topografische kaart van 1957 (rood). 19

20 Figuur 8: Het plangebied op de topografische kaart van 1966 (rood). Huidig gebruik en bodemverstoringen Het plangebied is momenteel in gebruik als fietspad en is gelegen in de oksel van de rotondeverbinding tussen de Steenweg en de Kaalakkerstraat. Op topografisch kaartmateriaal is te zien dat er langs de weg een aflopend reliëf aanwezig is, wat wijst op afgraving i.v.m. het wegtalud ofwel de ligging op een (voormalige) dijk. Gezien het feit dat de (voorlopers van) de Steenweg en de Kaalakkerstraat in elk geval teruggaan tot het begin van de 19 e eeuw en dat deze infrastructuur deels door het plangebied heeft gelopen, is er een grote kans dat de bodem van het plangebied reeds verstoord is door graafwerkzaamheden in het verleden. Echter, deze voorlopers van de huidige infrastructuur zijn zelf ook archeologische/cultuurhistorische sporen. Tenslotte kunnen ook het 19 e - eeuwse gebruik als boomgaard en elzenbos, evenals de aanleg van de huidige rotonde en andere werkzaamheden langs de huidige wegen voor bodemverstoringen hebben gezorgd in het plangebied. Op de Bodemverontreinigingenkaart van de provincie Gelderland (ags.prvgld.nl) staan geen saneringen of andere milieukundige onderzoeken geregistreerd die de bodem kunnen hebben verstoord. 20

21 9. Gespecificeerde archeologische verwachting Kans op archeologische waarden Periode Complextypen Stratigrafische positie Diepteligging Hoog Romeinse Tijd Middeleeuwen Nederzetting, sporen van landgebruik Top stroomgordelafzettingen Vanaf maaiveld Aanwezigheid en dichtheid Het plangebied ligt in het rivierengebied, op de Est stroomgordel. In de directe nabijheid van het plangebied zijn nog meer stroomgordels in de ondergrond aanwezig. In het onderzoeksgebied zijn meerdere veldkarteringen uitgevoerd, waarbij voornamelijk veel Romeins aardewerk en metalen voorwerpen uit dezelfde periode zijn aangetroffen. De stroomgordels waren van oudsher aantrekkelijke vestigingsplaatsen, vanwege de hogere ligging van hun oevers ten opzichte van het omringende landschap. Ook uit de Middeleeuwen zijn meerdere vondsten uit de omgeving bekend. Daarbij is Waardenburg van origine een laatmiddeleeuwse nederzetting, verbonden met kasteel Waardenburg uit Er geldt dan ook een hoge verwachting voor resten uit de periode Romeinse Tijd Middeleeuwen in het plangebied. Uit perioden voorafgaand aan de Romeinse Tijd zijn in het onderzoeksgebied geen resten bekend, maar er was in elk geval bewoning vanaf de IJzertijd mogelijk op de nabij het plangebied gelegen Meteren stroomgordel en op de in het plangebied verwachte Herwijnen stroomgordel is eveneens oudere bewoning mogelijk. De verwachting is echter niet dat eventuele resten uit periodes van voor de Romeinse Tijd in situ kunnen worden aangetroffen binnen de geplande verstoringsdiepte van 70 cm Mv. Stratigrafische positie Gezien de beschikbare informatie over de bodemopbouw van het onderzoeksgebied kunnen eventuele archeologische resten reeds vanaf maaiveld worden aangetroffen. Romeinse (en eventueel oudere) resten worden verwacht in de top van de oeverafzettingen, met name op de hogere oeverwallen. Tijdens het verkennend booronderzoek van Spanjaard (2013) werden in de boringen aan weerszijden van de rotonde oeverafzettingen met daarin fosfaatvlekken aangetroffen, vanaf circa 2,60 m (60 cm Mv) tot circa 2,00 m +NAP (120 cm Mv) in de boring ten zuiden van de rotonde en tot in elk geval 1,20 m +NAP (200 cm Mv) in de boring ten noorden ervan. In de top van de oeverafzettingen was een houtskoolhoudende cultuurlaag aanwezig. Gezien bovengenoemde dieptes is er een grote kans dat er binnen de geplande ontgravingdiepte voor de doortrekking van het fietspad oeverafzettingen aanwezig kunnen zijn. Of deze ook nog daadwerkelijk (deels) intact zijn, is afhankelijk van de bodemgesteldheid ter plaatse en eventuele bodemverstoringen. Complextypen Voor wat betreft de periode Romeinse Tijd Middeleeuwen kunnen nederzettingsterreinen worden aangetroffen, meest waarschijnlijk in de vorm van boerderijen en/of bijgebouwen. Ook kunnen sporen van landgebruik en infrastructuur (wegen/dijken) worden aangetroffen. Nederzettingscomplexen kunnen zich kenmerken door een vondstlaag ( vuile laag) of dichte vondstenstrooiing van onder andere fragmenten aardewerk en bewerkt vuursteen, hetgeen met name afhankelijk is van de langdurigheid en/of intensiteit van eventuele bewoning op die plek. Daarentegen zullen sporen van kortstondige bewoning, landgebruik en infrastructuur zich kenmerken door (kleinschalige) grondsporen in plaats van de aanwezigheid van vondstmateriaal. Derhalve kan over de aanwezigheid van laatstgenoemde complexen enkel uitspraken gedaan worden op basis van de opbouw en de mate van intactheid van de bodem. 21

22 10. Conclusie en Advies Conclusie 1. Uit het bureauonderzoek is gebleken dat het plangebied in het rivierengebied ligt, op de Est stroomgordel. In de directe nabijheid van het plangebied zijn meerdere stroomgordels in de ondergrond aanwezig. Bij veldkarteringen in de directe omgeving van het plangebied zijn veel aardewerk en metalen voorwerpen uit de Romeinse tijd aangetroffen. Ook uit de Middeleeuwen zijn meerdere vondsten bekend. Dit komt doordat Waardenburg van origine een laatmiddeleeuwse nederzetting is, die nauw verbonden is met kasteel Waardenburg (1265). Er geldt dan ook een hoge verwachting voor resten uit de periode Romeinse Tijd Middeleeuwen in het plangebied. Mogelijk kunnen ook resten uit de Late IJzertijd aanwezig zijn. 2. Gezien de beschikbare informatie over de bodemopbouw van het onderzoeksgebied kunnen eventuele archeologische resten reeds vanaf maaiveld worden aangetroffen. Romeinse (en eventueel oudere) resten worden verwacht in de top van de oeverafzettingen, met name op de hogere oeverwallen. Tijdens het verkennend booronderzoek van Spanjaard (2013) werden in de boringen aan weerszijden van de rotonde oeverafzettingen met daarin fosfaatvlekken aangetroffen, vanaf circa 2,60 m (60 cm Mv) tot circa 2,00 m +NAP (120 cm Mv) in de boring ten zuiden van de rotonde en tot in elk geval 1,20 m +NAP (200 cm Mv) in de boring ten noorden ervan. In de top van de oeverafzettingen was een houtskoolhoudende cultuurlaag aanwezig. Gezien bovengenoemde dieptes is er een grote kans dat er binnen de geplande ontgravingdiepte voor de doortrekking van het fietspad oeverafzettingen aanwezig kunnen zijn. Of deze ook nog daadwerkelijk (deels) intact zijn, is afhankelijk van de bodemgesteldheid ter plaatse en eventuele bodemverstoringen. 3. Het plangebied is momenteel in gebruik als fietspad en is gelegen in de oksel van de rotondeverbinding tussen de Steenweg en de Kaalakkerstraat. Op topografisch kaartmateriaal is te zien dat er langs de weg een aflopend reliëf aanwezig is, wat wijst op afgraving i.v.m. het wegtalud ofwel de ligging op een (voormalige) dijk. Gezien het feit dat de (voorlopers van) de Steenweg en de Kaalakkerstraat in elk geval teruggaan tot het begin van de 19 e eeuw en dat deze infrastructuur deels door het plangebied heeft gelopen, is er een grote kans dat de bodem van het plangebied reeds verstoord is door graafwerkzaamheden in het verleden. Echter, deze voorlopers van de huidige infrastructuur zijn zelf ook archeologische/cultuurhistorische sporen. Tenslotte kunnen ook het 19 e -eeuwse gebruik als boomgaard en elzenbos, evenals de aanleg van de huidige rotonde en andere werkzaamheden langs de huidige wegen voor bodemverstoringen hebben gezorgd in het plangebied. Concluderend is in het plangebied sprake van een hoge archeologische verwachting voor de periode Romeinse Tijd Middeleeuwen. Ook resten uit de Late IJzertijd kunnen aanwezig zijn. Het is niet bekend of, en zo ja in hoeverre, de bodem van het plangebied reeds is verstoord door gebruik en graafwerkzaamheden in het verleden. 22

23 Advies Op basis van de resultaten van dit bureauonderzoek adviseren wij archeologisch inventariserend vervolgonderzoek uit te voeren in het plangebied. Dit vervolgonderzoek heeft tot doel de intactheid van de bodem en de specifieke archeologische verwachting in het veld te toetsen, alsook om eventuele archeologische vindplaatsen op te sporen. Het is aan te bevelen dit vervolgonderzoek uit te voeren in de vorm van een verkennend en karterend booronderzoek. Op basis van het vervolgonderzoek kan de bevoegde overheid (gemeente Neerijnen) een besluit nemen of verder onderzoek daarna nog nodig is, of dat het plangebied kan worden vrijgegeven voor ontwikkeling, wat betreft de conditie archeologie. 23

24 11. Geraadpleegde bronnen Archeologische kaarten en databestanden: Archeologische Monumenten Kaart (AMK), Rijksdienst voor Cultureel erfgoed (RCE), Amersfoort, Archeologisch Informatie Systeem II (Archis2), Rijksdienst voor Cultureel erfgoed (RCE), Amersfoort, Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden, 3 e generatie, IKAW, Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB), Amersfoort, ags.prvgld.nl Literatuur: Bakker, H. de, De subgroepen van het systeem voor bodemclassificatie voor Nederland. In: Boor en Spade. Bakker, H. de & J. Schelling, Systeem van bodemclassificatie voor Nederland. De hogere niveaus. Wageningen. Bennema, J. & L.J. Pons, 1952, Donken, fluviatiel Laagterras en Eemzee-afzettingen in het westelijk gebied van de grote rivieren. Boor en Spade 5: Berendsen, H.J.A., Landschappelijk Nederland. Assen (Fysische geografie van Nederland). Derde, geheel herziene druk. Berendsen, H.J.A., De vorming van het land. Assen (Fysische geografie van Nederland). Vierde, geheel herziene druk. Van Heeringen, R.M., C. Sueur & R. Schrijvers, Archeologische waarden- en beleidskaart voor het grondgebied van de gemeente Neerijnen. Een aanzet tot het ontwikkelen van ruimtelijk archeologiebeleid. Vestigia-rapport V480. Amersfoort. Mulder, E.F.J., M.C. Geluk, I.L. Ritsema, W.E. Westerhoff en T.E. Wong, De ondergrond van Nederland. Houten. Spanjaard, G.W.J., Archeologisch bureauonderzoek en verkennend booronderzoek N830 (Steenweg) te Waardenburg in de gemeente Neerijnen. Econsultancy-conceptrapport Doetinchem. Wullink, A.J., Een archeologisch inventariserend veldonderzoek (IVO) door middel van bureauen booronderzoek aan de Steenweg te Waardenburg, gemeente Neerijnen (Gld.). ARC-rapporten Geldermalsen. 24

25 Bijlage 1: Nieuwe situatie plangebied 25

26 Bijlage 2: Archeologische maatregelenkaart gemeente Neerijnen (Van Heeringen e.a., 2008) 26

27 Bijlage 3: Geomorfologische kaart (Van Heeringen e.a., 2008) 27

28 Bijlage 4: Paleogeografische kaart (Van Heeringen e.a., 2008) 28

29 Bijlage 5: Hoogtekaart (Van Heeringen e.a., 2008) 29

30 Bijlage 6: Bodemkaart (Van Heeringen e.a., 2008) 30

31 Bijlage 7: Archeologische verwachting en bekende waarden (Archis) 31