Verbijsterend. tested LYNGDORF DPA-1 ROOMPERFECT EQUALIZER

Transcriptie

1 LYNGDORF DPA-1 ROOMPERFECT EQUALIZER tested Het geheim van goed geluid zit in het kiezen van een aantal kwalitatief goede componenten die met elkaar matchen (de systeemgedachte). De rest van het geheim zit voor 80% in de akoestiek. Dat is eigenlijk goed nieuws want akoestiek is maakbaar. Wie uitgaat van een goed samengesteld systeem met een winkelwaarde van 5000 euro, kan verbeteringen aanbrengen door betere componenten te kopen. Als je heel goed weet wat je doet, kan de investering een factor 0.5 tot 30 zijn ( euro) en is de verbetering uiteindelijk 10-30%. Maar, wie de akoestiek verbetert door zelf boor en zaag ter hand te nemen, kan voor een bescheiden investering (factor 0.01 tot 0.5) een verbetering van 20-80% bereiken met datzelfde systeem van 5000 euro. Ook hier moet je weten wat je doet en een beetje kunnen rekenen. Een alternatief is de aanschaf van een digitale room corrector, zoals de Lyngdorf DPA-1 (investering is factor 0.6). 52 Verbijsterend

2 Bij de bovenstaande cijfers gaat het natuurlijk vooral om de basisgedachte. Een toename van geluidskwaliteit is moeilijk in exacte cijfertjes te vangen, want statistisch gezien is er sprake van een ordinale schaal. Mooi kun je namelijk niet vangen in cijfers. Is blauw twee keer zo mooi als geel? Het is misschien confronterend nieuws, maar de akoestische omstandigheden bepalen voor het grootste deel welke prestatie een audiosysteem neerzet. Als de akoestiek klopt, dan klinkt vrijwel alles wat je neerzet goed, op voorwaarde dat er ook op technisch gebied een match is. Dat wordt niet altijd volledig begrepen. Audiofi elen met een problematische akoestiek proberen dit dan op te lossen door het aanschaffen van andere weergevers, versterkers of cd-spelers. Nog erger is om het probleem met kabeltjes te lijf te gaan. Als het concept al doordringt dat er iets mis is met de akoestiek, dan biedt de plaatselijke bouwmarkt soelaas. Gewapend met bitumen, asbest, eierdozen, verschuivende gordijnen(!) een ander behangetje(!!) en rockwool, wordt elk verdacht oppervlak aangepakt. Allemaal goedbedoelt, maar voor het probleem dat je eventueel oplost komen er vijf andere terug. Het kan uiteraard wel werken, maar dat vergt een beetje inzicht in akoestiek. Toch steekt de industrie weer de helpende hand uit. Afkomstig uit de professionele sector zijn er steeds meer elektronische en mechanische hulpmiddelen voorhanden om een aantal akoestische problemen te verminderen. Denk dan aan grafi sche equalizers, parametrische equalizers met regelbare Q, de laatste gecombineerd met meetsystemen en/of meet/regelsystemen die volledig in het digitale domein werken. Het voordeel van digitaal is in ieder geval dat hier oplossingen te bouwen zijn die volstrekt onmogelijk zijn binnen de analoge techniek. DRC-systemen (Digital Room Correction) pakken niet alleen de ruimte aan, maar ook de luidsprekers zelf. De roll-off van het laagsysteem bij luidsprekers veroorzaakt fasefouten en ook het cross-over fi lter is een bron van fasevervorming. Het is namelijk niet mogelijk (in het analoge domein) om een fi l- ter te bouwen met een snelle cross-over rate en een vlakke faseresponse. Met FIR-fi lters kan een phase-equalisation all-pass fi lter worden gebouwd dat geen invloed heeft op de amplitude response van de lage frequenties en geen fasefouten laat horen veroorzaakt door de roll-off in de lagere frequenties. Fasecompensatie voor het laag geeft een transparanter laaggeluid, het klinkt puntiger en het lijkt alsof het laag dieper gaat. Een probleem is dat veel cross-over netwerken een Q hebben die hoger is dan 0.6. Dat geeft hoorbare vervorming in luidsprekersystemen. Op passief gebied begint een goede akoestiek natuurlijk gewoon met een goed bouwontwerp en de toepassing van de juiste materialen. Een gegeven akoestiek is aan te passen met aftermarket oplossingen, zoals RPG diffusors, basstraps, plaatresonatoren en combinaties van diffusie en absorptie. Er is veel kennis vereist om daar goed mee om te kunnen gaan. Veel consumenten zullen in de praktijk geen mogelijkheden hebben om ingrijpend bezig te gaan op bouwkundig vlak. Digital Room Correction is dan de aangewezen mogelijkheid. DRC is ook niet de ultieme oplossing voor alle problemen. Voor hogere frequenties (>1kHz) vermindert een DRC gewoon de amplitude van de refl ectie voor de momenten dat kamfi ltering optreedt. Dat is moeilijk elektronisch te corrigeren, maar vraagt dan weer om begeleidende bouwkundige maatregelen. Kamfi ltering treedt op omdat een aantal refl ecties met een vertraging van maximaal 15ms mengen met het directe geluid (de zogenaamde early refl ections). Er ontstaan dan faseproblemen en er ontstaat een frequentieresponse met heel veel dipjes (ziet eruit als een kam). Met DRC kan de weergave een behoorlijk aantal stappen verbeteren, maar is geen toverdoos om een slecht samengesteld systeem in een slechte akoestische omgeving te sturen naar hemelse dimensies. Room equalizing Traditioneel werden alleen amplitude-afwijkingen gemeten en gecompenseerd. Die zijn vooral voor het laagbereik problematisch. Uitgangspunt is dat vooral de pieken in het laagbereik worden teruggeregeld. Een dip in het frequentie- NEXT tested 53

3 54 spectrum wordt als minder hinderlijk ervaren. Deze zijn ook lastig te corrigeren. Compensatie vraagt een enorm versterkervermogen binnen een nauw frequentiebereik en daar zijn de driver en de versterker niet op gebouwd. Het probleem van de eerste generatie roomequalizers bestond dan ook (onder andere) uit het implementeren van compensatiefi lters voor dips in het spectrum. Er ontstaan dan een groot aantal smalbandige fi lters met navenante faseproblemen, die in het digitale domein ook nog staan te clippen. Het streven was immers om een kaarsrechte frequentiekarakteristiek te maken, gebaseerd op uitsluitend amplitude-correctie. Het complicerende van de luidsprekerkamer interactie is dat het niet alleen problemen betreft in het amplitudebereik. Het gaat met name over tijddomein problemen met nagalm en vertraagde refl ecties. DRC kan de frequency response rechttrekken, maar het is zinvol om hierbij in de praktijk niet te streven naar een volledig rechte lijn. Doorgaans klinkt een luidspreker met een kaarsrechte amplitudekarakteristiek erg slecht (dus: als er alleen sprake is van amplitudecorrectie), want het gaat voorbij aan belangrijker luidsprekereigenschappen. Daarnaast kunnen een aantal problemen in het tijddomein worden opgelost. Denk dan aan de effecten van nagalm en refl ectie. Theoretisch kan er slechts een optimum worden bereikt voor een nauwkeurig gedefi nieerde luisterpositie. In de praktijk zijn er momenteel technieken die ervoor zorgen dat het geluidsbeeld over een breder luistergebied gecompenseerd wordt. Men ontdekte tijdens het werken met zogenaamde minimum fasefi lters dat de gemiddelde frequency en phase response berekend kan worden met een wiskundig model op basis van de Hilbert transform. Dat betekent dat frequency en phase af te leiden zijn uit alleen de amplituderesponse. Details in

4 de gemeten amplituderesponse tussen pakweg Hz blijken namelijk informatie te bevatten over het tijdgedrag van de ruimte. Daaruit volgt dan automatisch de phase response van het fi lter. Als je minimum fase fi lters berekent, alleen vanuit de frequency-response, dan is het mogelijk om op meerdere punten in de luisterruimte te meten en een gemiddelde frequency-response te berekenen. Dat geeft een breder luistergebied met goede resultaten en ook nog een soort natuurlijke invulling van dips in de amplitude response. De DPA-1 De DPA-1 heeft drie basisfuncties. Het is een voorversterker, een digital room corrector (RoomPerfect) en er zijn digitale cross-overs mee te bouwen. Met de laatste kunnen vanuit de DPA- 1 subwoofers of tweeweg-luidsprekers worden aangestuurd. De voorversterkerfunctie biedt negen ingangen, waaronder een AES-XLR bus, een Toslink-ingang en enkele coaxiale (SPDIF) ingangen. Alle digitale ingangen accepteren signalen met een samplerate tot 192kHz en resoluties tot en met 24 bits. Daarnaast zijn analoge lijningangen beschikbaar via XLR en RCA. Het uitgangssignaal is ook dubbel beschikbaar op RCA- en XLR bussen. De dubbele uitgang speelt een rol als de ingebouwde tweeweg-fi ltering wordt geactiveerd. Dan bieden zij het signaal uit het highpass fi lter en het low-pass fi lter. De digitale uitgang (coaxiaal) heeft een bemonstering van 96 khz. Via het uitgebreide menusysteem kan per ingang de gevoeligheid en de naam worden gekozen. De DPA-1 beschikt ook over aansluitingen om de SDA2175-versterkers remote te besturen (trigger uit) en een RS232- poort (met input en output). Hiermee kan data-uitwisseling met een pc worden opgezet en samenwerking met andere Lyngdorf apparatuur. Naast RoomPerfect is de mogelijkheid van een digitale tweeweg-fi ltering een zeer belangrijke feature. Analoge fi l- ters, zoals gebruikt in passieve luidsprekers en analoge actieve fi lters hebben grote nadelen. Er zijn doorgaans faseproblemen en het is zeer lastig om faseproblemen in de overgangsgebieden te vermijden. Met de DPA-1 kan een fi l- ter worden gebouwd voor de scheiding tussen hoofdluidsprekers en een subwoofer. De andere mogelijkheid is om tweeweg-systemen te voorzien van een digitaal fi lter. De allermooiste oplossing is dan om het bestaande passieve fi lter uit de tweeweg-luidspreker te slopen en de drivers rechtstreeks aan te sluiten op twee eindversterkers die hun signaal krijgen uit de DPA-1 fi lters. Hier speelt tijdgedrag-beheersing een cruciale rol. Dit werkt dermate goed dat relatief goedkope tweeweg-monitors zich kunnen ontpoppen als kostbare high-end luidsprekers. Er is een keuze tussen ver- 55 NEXT

5 56 schillende fi lterprincipes, overgangsfrequenties en hellingen. Ook kan het looptijd- of faseverschil tussen de drivers, of het nu een los geplaatste subwoofer of een verschil in een tweeweg luidspreker betreft, ingesteld worden. Daarmee kunnen onder andere subwoofers perfect in het systeem geïntegreerd worden. Bij roomcorrection systemen is de zogenaamde target curve de uiteindelijk te bereiken frequentie-amplitude curve van het systeem van luidspreker en luisterruimte. Deze curve is in de praktijk nooit recht. Het laag toont grillig en kent pieken en dalen. Rond Hz zit over het algemeen een bult (de roomgain). Vanaf 2k vlakt de curve langzaam af. Elektrostaten laten een sterke afval zien, zeker off-axis. Die zijn erg slecht in het weergeven van hogere frequenties. Bij gewone luidsprekers daalt de curve vooral als gevolg van absorptie door de kamer. Veel roomcorrectoren proberen alleen in het amplitudebereik te meten en deze karakteristieke curve lineaalglad te corrigeren. Het bijzondere van RoomPerfect is dat dit systeem uitgaat van de roomgain, die energie meet en niet alleen de amplitude. RoomPerfect meet de energie op vele plaatsen in de kamer en niet alleen op de luisterpositie. Daarmee wordt dan de targetcurve berekend in plaats van vooraf geselecteerd op basis van een aantal algemene curves (die nooit kloppen met de realiteit). Vervolgens laat RoomPerfect geen extreme compensaties los op deze curve. Het is een intelligente, in energie gemeten, compensatie die ook soms bewust overshoots en undershoots laat zitten. In het laagbereik kan het systeem 4000 fi lters opbouwen. Oudere roomcorrectoren bouwden ongeveer 100 fi l- ters op in het laagbereik. Inregelen Om het apparaat (basic) te kunnen gebruiken is geen kennis van de akoestiek nodig, geen kennis van computers en Lyngdorf verwacht zelfs geen eigen inbreng van de gebruiker, althans binnen de geleide set-up. Je kunt dus als ongevuld brein je mede-audiofi elen verpletteren met een weergaloos klinkend systeem. Verstop de DPA-1 dan wel even onder een lp-hoes. De roomcorrector biedt een global luisterinstelling, waarbij de akoestiek zo optimaal mogelijk is voor elke luisterpositie in de hele ruimte. De acht zogenaamde focus posities gelden voor een specifi eke ideale vaste luisterplaats en zijn per stuk in te meten en te bewaren in een van de beschikbare geheugenplaatsen. Met voicing zijn zes frequentiecurven te kiezen om het systeem aan te passen aan de opname. De correcties die uiteindelijk onder de global-keuze en de acht focus-posities terechtkomen, moeten gemeten worden. Vanuit de zogenaamde begeleide set-up worden een beperkt aantal metingen gedaan, meestal niet meer dan vier of vijf. Optioneel kunnen meerdere metingen toegevoegd worden. Het systeem bouwt als het ware kennis op over de ruimte. Die moet 90% zijn. Indien er te weinig kennis is, vraagt het systeem om extra metingen. Vanuit die metingen worden de fi lters berekend. Opbouw en luisteren De luisterruimte hier is in principe tot een bepaald niveau akoestisch aangepast met behulp van bouwkundige maatregelen. Een aantal daarvan zijn variabel en worden door een industrial controller gestuurd. Om de DPA-1 te kunnen beoordelen is de kwaliteit van de akoestiek enigszins teruggebracht en een setje samengesteld, bestaande uit een cdspeler, de Lyngdorf DPA-1, een eindversterker en weergevers. Er waren zeven metingen nodig om het systeem 95% van de ruimte te leren kennen. Dat nam ongeveer twintig minuten tijd in beslag. Met de DPA-1 kan de roomcorrection ook uitgeschakeld worden, dus het effect ten opzichte van een direct signaal is meteen waarneembaar. Het is heel belangrijk om de onderstaande luisterindrukken op de juiste manier te interpreteren. Die gelden namelijk binnen de gegeven akoestiek en voor de specifi e- ke set luidsprekers op de positie waar deze staan. Als de akoestische omgeving zou veranderen, door het verplaatsen van meubelen of het aanbrengen van andere materialen op vloer, wanden of plafond, dan is een nieuwe inregeling nodig. Dat is ook nodig bij verplaatsing of vervanging van de luidsprekers. De Lyngdorf DPA-1 corrigeert feitelijk de problemen die ontstaan als gevolg van de interactie tussen de luidsprekers en de ruimte, maar corrigeert ook een aantal specifi eke problemen in de luidspreker. Dat laatste gebeurt niet indien de akoestiek alleen met bouwkundige maatregelen wordt verbeterd. De DPA- 1 werkt digitaal en illustreert de bekende wet van Nicholas Negroponte. Die stelt dat alles wat digitaal kan worden ook digitaal wordt. Denk aan fotografi e, maar ook aan reizen. Over een aantal jaar heb je een holografi sche Google Streetview in huis en kun je virtueel wandelen en rondkijken op elke aardse plek. Geluid schuift ook steeds dieper het digitale domein binnen, maar dat is niet altijd iets om gelukkig mee te zijn. Denk aan mp3, digitale mengtafels en de eerste generatie DRC s. Die laatste produceerde een extreem saai, onbetrokken en levenloos geluidsbeeld. Met de DPA-1 was het absoluut even

6 ve is in veel ruimten hoogst problematisch. Een complicerende factor is dat veel luisteraars geen enkel geldig concept hebben met betrekking tot goede laagweergave. Laagweergave bestaat vaak uit een enorme deken van opgeblazen lawaai, die ontstaat vanuit technische problemen met de luidsprekers en als gevolg van de interactie met de akoestiek. Het is gewoon herrie die voor zichzelf begonnen is, geen relatie meer heeft met wat er op de cd staat en net zoals op een kermis, los van de oorspronkelijke bron gewoon ronddoolt tussen de ballentent en de outlet voor suikerspinnen. Veel audiofi elen vinden dat dan ook nog mooi. Dat heet dan emotie. De DPA-1 brengt het laag terug naar normale proporties, uiteraard binnen de mogelijkheden die de luidsprekers hebben en verbetert daadwerkelijk de kwaliteit van de laagweergave. Less is more en dat geldt met name voor laagweergave. Belangrijk is dat de DPA-1 het geluid niet plat slaat en verandert in iets dat saai en onbetrokken is. Het blijft dynamisch, uiterst gedetailleerd, levendig, betrokken en het hele systeem communiceert de warmte en gloed voor zover die ook aanwezig is in de opname. Conclusie De Lyngdorf DPA-1 RoomPerfect equalizer illustreert de grote vooruitgang die de digitale techniek op sommige gebieden maakt. In vergelijking met vroegere digitale correctiesystemen wordt het geluid niet doodgeknuffeld. Problemen in de luidspreker en binnen de interactie van weergever en ruimte, worden op intelligente en subtiele manier verminderd. Ondanks de goede akoestiek van de luisterruimte, is het resultaat verbijsterend. Het geluid wordt natuurlijker en opener, krijgt de juiste warmte en ener- schrikken en het verschil was aanzienlijk. Binnen de geschetste context kreeg het geluidsbeeld veel meer content in het lage midden en middengebied. Daardoor kreeg de weergave de natuurlijke warmte en breedte die herkenbaar is in live-geluid. Een wellicht psychoakoestisch effect is dat het ook lijkt alsof de stage breder wordt. Dat heeft waarschijnlijk te maken met de veel natuurlijker presentatie van het geluid. Het is net alsof er grenzen wegvallen. Het klinkt opener, ongedwongen en ruimtelijker. Het is opvallend dat zonder de roomcorrection bepaalde geluiden echt nasaal en ingesloten klinken. Net alsof zo n stem of instrument klinkt vanuit een kartonnen doos of met de handen trechtervormig voor de mond. Wie vanuit praktijkervaring het geluid van een klassieke gitaar kent, zoals een instrument dat gebouwd werd door Bouchet of Romanillos, herkend ogenblikkelijk de enorm authentieke manier waarop het systeem met roomcorrection een stukje van Bach neerzet. Idem voor een vleugel. Daar zit vaak heel veel textuur en warme gloed in de middenregisters. Op veel audiosystemen klinkt dat soms wat uitgebeten en te dun. Met de DPA-1 wordt die warme betrokkenheid, gloed en diepgang volledig gepresenteerd. Daarbij komt dat de tonale balans erg in evenwicht komt. Het hoog kent geen potentieel scherpe uithalen en in het laag neem je tonen waar die zonder roomcorrection simpelweg niet waarneembaar zijn. Het laag maakt een opgeruimde indruk. Het is beter gedefi nieerd, klanken zijn losser van elkaar identifi ceerbaar en het lijkt alsof er een octaaf bijkomt. Gewoon heel natuurlijk en waarneembaar. Tussenschakelen van deze Lyngdorf kan toch een earopener zijn voor iedereen die altijd met laag stoeit. Laagweergagie terug in middengebied en het lage midden, het laag gaat dieper en is veel gedefi nieerder en onderscheidender, er zijn opeens frequenties waarneembaar die zonder DPA-1 gewoon onhoorbaar waren, de tonale balans staat als een huis, het geluidsbeeld kent een hoger niveau van integratie en het klinkt betrokken en levendig zoals ook de betere analoge voorversterkers dat neerzetten. Als liefhebber van muziek zou je je af kunnen vragen waar de focus moet liggen. Een systeem moet in de basis kloppen en presteren, maar je kunt best een stukje upgraden door de aanschaf van een betere versterker, cd-speler of weergevers. Daar zitten best nog hier en daar verschillen in. Maar ga je dan vervolgens honderden tot duizenden euro s besteden aan fancy accessoires met weinig garantie voor daadwerkelijke verbeteringen, of stop je dat geld gewoon in een DPA-1? Met de laatste kun je signifi - cante stappen zetten op het gebied van prestatieverbetering. De DPA-1 is verder uitermate luxe en degelijk gebouwd, is een voorversterker met veel mogelijkheden en heeft een gebruiksvriendelijke menustructuur en bediening. De DPA- 1 wordt dan ook van harte aanbevolen. Het apparaat is ook verkrijgbaar in een vorm die tussen een bestaande voorversterker en de eindversterker kan worden geplaatst (RP-1). Ruud Jonker PRIJS LYNGDORF DPA ,- LYNGDORF AUDIO BENELUX TEL: +32 (0) NEXT 57