Dr. Johan Toonstra Dr. Anton C. de Groot. Voeten en nagels

Transcriptie

1 Dr. Johan Toonstra Dr. Anton C. de Groot Voeten en nagels

2 Dr. Johan Toonstra Dr. Anton C. de Groot Voeten en nagels Houten 2016

3 ISBN Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV, 2016 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 890 Ontwerp basisomslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Pre Press Media Groep, Zeist

4 V Ten geleide Bij de tweede editie Zes jaar na het verschijnen van Nagelaandoeningen is hier de tweede editie. Er waren diverse redenen om een nieuwe versie te schrijven. Om te beginnen staat de wetenschap niet stil en we wilden graag de nieuwste inzichten presenteren. Daarnaast hadden wij twee nieuwe hoofdstukken in gedachten: De pijnlijke nagel en Nagelaandoeningen door trauma. Traumatische nagelaandoeningen komen zeer veel voor en kunnen zich in diverse gedaanten voordoen. De gegevens daarover waren weliswaar allemaal te vinden in de eerste editie, maar stonden verspreid door het boek. Nu zijn alle afwijkingen die door trauma veroorzaakt kunnen worden overzichtelijk in één hoofdstuk opgenomen. Datzelfde geldt voor het belangrijke symptoom pijn: in enkele overzichtelijke tabellen is te zien welke aandoeningen van het nagelapparaat ten grondslag kunnen liggen aan de pijn waarover de cliënt klaagt. Een derde reden, ten slotte, om Nagelaandoeningen te vernieuwen was de recente uitgave van twee nieuwe door ons geschreven boekjes voor voetzorgverleners, te weten Voeten en kanker en Voeten en schimmels, plus de tweede editie van Voeten en huid uit De vernieuwde versie van Nagelaandoeningen sluit naadloos aan bij deze miniserie publicaties voor (medisch) pedicures, podotherapeuten, podologen en andere voetzorgverleners, en heeft daarom de nieuwe titel Voeten en nagels gekregen. Alle voor voetzorgverleners belangrijke dermatologische kennis is nu in deze boeken, die allemaal up-to-date zijn en hetzelfde frisse en modern ogende format hebben, te vinden. Om de inhoud van Voeten en nagels te stroomlijnen met de andere drie, zijn enkele delen van de eerste editie weggelaten of ingekort om overlap zo veel mogelijk te vermijden. In de eerste editie werd nog uitgebreid ingegaan op psoriasis van de huid en afwijkingen aan de voeten en tenen door vaatafwijkingen. Deze onderwerpen, die elders behandeld worden, zijn voor een nagelboek minder relevant en hebben we derhalve weggelaten. Er wordt nog wel aandacht besteed aan onychomycosen en aan tumoren, maar minder uitgebreid, en wat de tumoren betreft nu beperkt tot die welke uitgaan van het nagelapparaat, waaronder het zeer gevaarlijke melanoom, dat tamelijk uitgebreid met foto s gepresenteerd wordt. Tijdige signalering van een verdachte gepigmenteerde afwijking aan de voet of in de nagel door de voetzorgprofessional kan voor de cliënt immers levensreddend zijn. Net zoals in onze andere boeken is weer veel aandacht besteed aan het visuele aspect van de dermatologie aan de voeten. Een groot aantal gedetailleerde foto s van hoge kwaliteit maakt de teksten inzichtelijk en vergemakkelijkt herkenning van specifieke beelden. Omdat veel nagelafwijkingen het gevolg zijn van huidaandoeningen en deze dus vaak in dit boek genoemd worden, kan Voeten en huid (tweede editie, 2016) hierbij een belangrijke naslagfunctie vervullen. Johan Toonstra, Amersfoort Anton de Groot, Wapserveen Maart 2016

5 VI Ten geleide Bij de eerste editie Nagels hebben verschillende belangrijke functies. Zo bieden ze bescherming aan de vingers en tenen, maken de vingernagels precisie mogelijk bij het oppakken van kleine voorwerpen en hebben ze een nuttige functie bij jeuk (krabben). Daarnaast bieden nagels de mogelijkheid om het lichaam te verfraaien, bijvoorbeeld door het aanbrengen van nagellak. De nagel wordt geproduceerd in de nagelmatrix, waar uitrijpende keratinocyten worden ingebouwd in de nagelplaat. De matrix is een delicaat orgaan. Verstoringen in de fysiologie ervan resulteren al snel in afwijkende nagels. Het aantal factoren dat de matrixactiviteit kan beïnvloeden, is groot en zeer divers: huidziekten, onvoldoende doorbloeding, geneesmiddelen, koortsende ziekten, inwendige ziekten en acuut of chronisch trauma. Welke nagelsymptomen optreden is afhankelijk van de lokalisatie van het nagelinsult en de duur en ernst daarvan. Soms gaat het alleen om een ingezonken dwarse groeve of ontstaan er wat witte vlekjes in de nagel; deze symptomen zullen geen klachten veroorzaken. Maar er kunnen ook dikkere nagels ontstaan die pijn veroorzaken en bij acute en heftige invloeden op de nagelmatrix kan de nagelplaat zelfs geheel verloren gaan. Een kenmerk van nagelpathologie is dat deze weinig specifiek is: aan bijna elk symptoom kan een groot aantal oorzaken ten grondslag liggen. Ook afwijkingen in de weefsels rondom de nagel, zoals de nagelwallen, het nagelbed en het hyponychium kunnen de nagel beïnvloeden. In dit boek worden (nagenoeg) alle afwijkingen die aan de nagels en de andere weefsels van het nagelapparaat kunnen optreden, besproken. Een groot aantal afbeeldingen van hoge kwaliteit vergemakkelijkt herkenning ervan. Dit handboek biedt twee verschillende mogelijkheden om nagelafwijkingen op te zoeken. Om te beginnen zijn alle mogelijke symptomen aan de nagel zoals: verdikt, richels, groeven, putjes, bolle nagels, witte lijntjes, gele verkleuring et cetera overzichtelijk gepresenteerd met voor elk van deze afwijkingen een opsomming van welke ziekten, medicijnen of andere factoren ervoor verantwoordelijk kunnen zijn. Dat geldt ook voor afwijkingen aan de andere weefsels van het nagelapparaat, zoals de nagelwallen die ontstoken kunnen zijn (paronychia) en afwijkingen aan het nagelbed. De andere ingang tot het boek gaat uit van de oorzaken van nagelafwijkingen, bijvoorbeeld een bij de cliënt bestaande ziekte of de door haar of hem gebruikte medicijnen. Zo passeren alle dermatologische aandoeningen die nagelpathologie kunnen veroorzaken de revue, evenals interne ziekten en geneesmiddelen die dat kunnen doen. Voor elk hiervan wordt beschreven welke symptomen men daarbij aan het nagelapparaat kan aantreffen. Aan schimmelinfecties van de nagels (onychomycose) wordt, omdat dit verreweg de meest voorkomende nagelaandoening aan de voeten is, een apart hoofdstuk

6 Ten geleide VII gewijd. Dat geldt ook voor psoriasis, een huidziekte die bij 2% van de bevolking voorkomt en die van alle huidafwijkingen het meest frequent nagelsymptomen veroorzaakt. Pedicures, podotherapeuten en andere voetspecialisten kunnen bij het beoordelen van pijnlijke of abnormale nagels ook met afwijkingen daaromheen of elders aan de voeten geconfronteerd worden, die mogelijk belangrijk voor de cliënt zijn. Zo kan men denken aan de mogelijkheid van een kwaadaardige tumor, zoals een melanoom, of aanwijzingen voor een slechte perifere bloedcirculatie, zoals cyanose, bleekheid, kleine necrotische plekjes of wondjes. In dergelijke gevallen is het verstandig om de cliënt te adviseren de huisarts te bezoeken. Om deze reden is een apart hoofdstuk gewijd aan tumoren en vaatafwijkingen die men aan de tenen of de voeten kan aantreffen. Dit boek kan om optimaal inzicht in de afwijkingen van de nagels te krijgen het beste gebruikt worden samen met onze eerdere publicatie Voeten en huid (2009), waarin alle huidafwijkingen die men aan de voeten kan aantreffen uitgebreid zijn besproken en waarnaar in dit boek regelmatig wordt verwezen. Nagelpathologie is een moeilijk onderdeel van de dermatologie, niet alleen voor voetspecialisten maar ook voor (ervaren) dermatologen. Dit boek zal hen in staat stellen om gerichter en beter hun cliënten/patiënten met afwijkingen aan de nagels te diagnosticeren, adviseren en eventueel behandelen.

7 Auteurs IX

8 X Auteurs Dr. Johan Toonstra (1949) is opgeleid tot dermatoloog in Utrecht en was van 1983 tot 2011 als dermatoloog verbonden aan het Meander Medisch Centrum, eerst op de locaties Soest en Baarn en sinds 2005 in Baarn en Amersfoort. Tevens was hij vanaf 1983 tot 1 juli 2015 werkzaam in het Universitair Medisch Centrum Utrecht als parttime staflid, waar hij later de SUMMA-poli leidde voor tweedejaars studenten geneeskunde die een verkorte artsenopleiding volgen. In 1991 promoveerde hij op het proefschrift Differential diagnostic aspects of acute and chronic photodermatoses. In 1994 was Toonstra samen met H. van Weelden redacteur van het boek Licht en huid ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van de kliniek in Utrecht en in 2009 redigeerde hij samen met C. Bruijnzeel-Koomen het boek Dermatologie in Vogelvlucht naar aanleiding van het 90-jarig bestaan ervan. Momenteel is hij redacteur van de rubrieken Leerzame Ziektegeschiedenissen en Test uw kennis van het Nederlands Tijdschrift voor Dermatologie en Venereologie. Toonstra heeft ruim 190 publicaties op zijn naam staan over een breed palet aan onderwerpen in de dermatologie, waaronder bijdragen voor een tiental handboeken, met het Textbook of Pediatric Dermatology (2006) als meest recente. Samen met dr. Anton de Groot schreef Toonstra negen Nederlandse boeken: Casuïstiek in de dermatologie deel 1 (voor huisartsen, 2009), Voeten en huid (voor pedicures en podotherapeuten, 2009, tweede editie 2016), Kanker en huid (voor huisartsen, 2010), Casuïstiek in de dermatologie deel 2 (voor huisartsen, 2010), Nagelaandoeningen (voor pedicures en podotherapeuten, 2010), Dermatologie voor huidtherapeuten (2012), Dermatologie en venereologie in de praktijk (voor huisartsen en studenten geneeskunde, 2012), Voeten en kanker (voor voetzorgverleners, 2016) en Voeten en schimmels (voor voetzorgverleners, 2016). Daarnaast verzorgde Toonstra de beeldredactie van het boek Canon van de dermatologie (2011) en 50 Eponiemen van de dermatologie (2013). In 2014 was hij mederedacteur van het boek Dutch contributions to dermatology. Johan Toonstra praktiseert niet meer, maar is als docent verbonden aan de Hogeschool voor Huidtherapie te Utrecht en geeft regelmatig les aan diverse paramedische beroepsbeoefenaren. Ook heeft hij een bijdrage geleverd aan de nieuwe opleidingen Oncologisch Voetzorgverlener en Geriatrisch Voetzorgverlener in Nederland.

9 Auteurs XI Dr. Anton C. de Groot (1951) is opgeleid tot dermatoloog in Groningen en heeft gepraktiseerd in het Carolus Ziekenhuis en het Willem-Alexander Ziekenhuis te s-hertogenbosch. In 1988 promoveerde hij op het proefschrift Adverse reactions to cosmetics. Hij was in 1990 medeoprichter van het Nederlands Tijdschrift voor Dermatologie en Venereologie, waarvan hij tussen 1990 en 2005 gedurende tien jaar hoofdredacteur was. De Groot heeft drie internationale boeken geschreven: Unwanted effects of cosmetics and drugs used in dermatology (drie edities), Patch testing (derde editie verscheen in 2008; 7 en Essential oils: Contact allergy and chemical composition (2016). Hij heeft meer dan 400 publicaties op zijn naam, waaronder meestal als enige of eerste auteur meer dan 60 hoofdstukken in internationaal verspreide boeken, zoals in de bekende serie Meyler s Side Effects of Drugs. Zijn speciale interessegebieden zijn contactallergie en bijwerkingen van cosmetica. In de Nederlandstalige literatuur heeft hij, onder meer in tijdschriften voor huisartsen en voor pedicures, gepubliceerd over een breed scala aan dermatologische onderwerpen. Samen met dr. Johan Toonstra schreef De Groot negen Nederlandse boeken: Casuïstiek in de dermatologie deel 1 (voor huisartsen, 2009), Voeten en huid (voor pedicures en podotherapeuten, 2009, tweede editie 2016), Kanker en huid (voor huisartsen, 2010), Casuïstiek in de dermatologie deel 2 (voor huisartsen, 2010), Nagelaandoeningen (voor pedicures en podotherapeuten, 2010), Dermatologie voor huidtherapeuten (2012), Dermatologie en venereologie in de praktijk (voor huisartsen en studenten geneeskunde, 2012), Voeten en kanker (voor voetzorgverleners, 2016) en Voeten en schimmels (voor voetzorgverleners, 2016) en met een andere medeauteur Leven met eczeem (2011). Anton de Groot praktiseert niet meer, maar geeft regelmatig les in dermatologie aan coassistenten in het Universitair Medisch Centrum Groningen en is als consulent verbonden aan het project CESES, dat wordt uitgevoerd door het RIVM en waarin onderzoek wordt gedaan naar allergie voor cosmetica in Nederland. Hij werkt momenteel aan twee nieuwe boeken over de allergenen in cosmetica (Fragrance allergens in cosmetics en Non-fragrance allergens in cosmetics).

10 XIII Inhoud 1 Anatomie en fysiologie van het nagelapparaat Functies van de nagels Structuur van de nagels Embryologie De nagelvorming Nagelgroei De nagels op de kinderleeftijd en bij ouderen... 7 Geraadpleegde literatuur Afwijkingen in de vorm en structuur van de nagelplaat Hoe ontstaan nagelafwijkingen? Afwijkingen in de grootte van de nagels en afwezige nagels Afwijkingen in de vorm (contouren) van de nagel Dystrofie van de nagels (onychodystrofie) Syndromen met nagelafwijkingen Geraadpleegde literatuur Afwijkingen in de kleur van de nagels Oorzaken van verkleuringen van de nagel Witte verkleuring van de nagels: leukonychie Rode verkleuring van de nagels: erytronychie Gele verkleuring van de nagels Groene nagelverkleuringen Bruine of zwarte verkleuring: melanonychie Blauwe verkleuringen Geraadpleegde literatuur Loslatende nagels Onycholyse Foto-onycholyse Onychomadese Geraadpleegde literatuur Afwijkingen van de nagelwallen, het nagelbed, de cuticula en 93 het hyponychium Afwijkingen aan de nagelwallen Afwijkingen van het nagelbed Afwijkingen van de cuticula (nagelriem) Afwijkingen van het hyponychium Geraadpleegde literatuur

11 XIV Inhoud 6 Nagelafwijkingen bij psoriasis en op psoriasis gelijkende ( psoriasiforme ) 105 huidaandoeningen Psoriasis Op psoriasis gelijkende ( psoriasiforme ) aandoeningen Geraadpleegde literatuur Schimmelinfecties van de nagels Epidemiologie van onychomycosen en risicofactoren Verwekkers Klinisch beeld van onychomycosen Diagnostiek Therapie Naslagwerk voor voetzorgverleners Geraadpleegde literatuur Nagelafwijkingen bij andere dermatologische aandoeningen Lichen planus Alopecia areata Eczemen Blaarvormende ziekten Palmoplantaire keratodermie Bindweefselziekten Dyskeratosis follicularis Naevus verrucosus Lichen striatus Porokeratose Geraadpleegde literatuur De pijnlijke nagel Geraadpleegde literatuur Nagelafwijkingen door trauma Acuut trauma Chronisch trauma Vreemd lichaam onder de nagel Overige vormen van trauma Geraadpleegde literatuur Nagelafwijkingen door geneesmiddelen Nagelafwijkingen door geneesmiddelen Cytostatica Doelgerichte medicijnen Retinoïden

12 Inhoud XV 11.5 Overige geneesmiddelen Overige geneesmiddelreacties op de nagels Geraadpleegde literatuur Nagelafwijkingen bij inwendige ziekten Geraadpleegde literatuur Tumoren van en rond het nagelapparaat Inleiding Goedaardige tumoren Kwaadaardige tumoren Geraadpleegde literatuur Verklarende woordenlijst Register