Samenvatting Monicair veldonderzoek

Transcriptie

1 Samenvatting Monicair veldonderzoek 1. Inleiding; achtergrond en motivatie van het Monicair-onderzoek Ventilatie-oplossingen die voldoen aan de bouwregelgeving leiden niet vanzelfsprekend tot een goede binnenluchtkwaliteit in woningen. Dit is de meest opvallende uitkomst uit het veldonderzoek in het kader van Monicair, een breed opgezet kennis- en innovatieproject naar het verbeteren van de binnenluchtkwaliteit in woningen. Dit onderzoek is een van de eerste gedetailleerde en langdurige monitoringsonderzoeken naar de praktijkprestatie van ventilatiesystemen op het gebied van energieverbruik en binnenluchtkwaliteit per individuele verblijfsruimte. In deze white-paper worden opzet, resultaten en conclusies van deze eerste fase van Monicair toegelicht. Aanleiding Bij renovatie en nieuwbouw van woningen in Nederland en ook elders in Europa, is er veel aandacht voor energiezuinigheid. In dat kader wordt er onder meer aandacht besteed aan het verbeteren van de kierdichtheid van de thermische gebouwschil. De binnenluchtkwaliteit wordt daarmee steeds meer afhankelijk van de ventilatievoorzieningen. Veelal wordt het ventilatiesysteem eveneens gebaseerd op de bijdrage die met dat systeem kan worden bereikt aan de energiezuinigheid. Daarbij wordt de primaire functie van de ventilatievoorzieningen, het realiseren van binnenluchtkwaliteit van een voldoende niveau, niet beoordeeld. Er is ook weinig bekend over de praktijkprestatie van ventilatiesystemen. De veronderstelling is dat de bouwregelgeving hiervoor een voldoende vangnet vormt. Tot nu toe is er met name onderzoek gedaan naar de vraag of de ventilatievoorzieningen voldoen aan de eisen van de bouwregelgeving en eventuele privaatrechtelijk gestelde eisen. Daaruit valt af te leiden dat er op dat vlak nog veel te verbeteren valt. Hiervoor zijn dan ook verschillende initiatieven genomen in de ventilatiebranche en bij de overheid. Er is echter nauwelijks onderzoek gedaan naar de praktijkprestatie van deze ventilatiesystemen: de daadwerkelijk gerealiseerde luchtkwaliteit in de afzonderlijke verblijfsruimten van woningen. Het is ambitie van de bij Monicair betrokken partijen hiernaar onderzoek te doen en de resultaten daarvan te gebruiken voor innovatie van ventilatiesystemen en het zonodig aanpassen van bouwregelgeving en van richtlijnen voor ontwerp, uitvoering en onderhoud van ventilatiesystemen.

2 2 Onderzoeksvraag Centrale vraag is dan ook: Hoe goed presenteren ventilatiesystemen in de praktijk op het gebeid van binnenluchtkwaliteit en energieprestatie in moderne goed geïsoleerde en kierdichte woningen en hoe kan deze prestatie worden verbeterd. Om deze onderzoeksvraag te beantwoorden is een consortium opgericht bestaande uit fabrikanten, gespecialiseerde adviesbureaus en kennisinstellingen, dat het project MONICAIR heeft geïnitieerd (MONItoring and Control of Air quality in Individual Rooms) om antwoorden te vinden op deze voor de branche en vooral voor bewoners belangrijke vraag. Monicair is onderdeel gaan uitmaken van het TKI-EnerGo, het door het Ministerie van EZ opgezette Topconsortium voor Kennis en Innovatie, en wordt deels uit dit programma gefinancierd. De eerste fase uit het totale Monicair-project is het praktijkonderzoek, waarin in deze rapportage verslag wordt gedaan. Daarin is gedurende een heel jaar de in de praktijk optredende binnenluchtkwaliteit gemonitord in de verblijfsruimten van meer dan 6 woningen die alle voorzien zijn van goed ingeregelde en conform Bouwbesluit uitgevoerde ventilatiesystemen. Bovendien is het energieverbruik van het ventilatiesysteem gemeten, zodat binnenluchtkwaliteit en energieprestatie met elkaar in verband kunnen worden gebracht.

3 3 2. Onderzoeksopzet Bij het onderzoek zijn woningen met verschillende ventilatiesystemen betrokken. Het betreft dus zowel woningen met natuurlijke toevoer via gevelroosters en mechanische afzuiging in de natte ruimten (systeem C) als woningen met mechanische toe- en afvoer met warmteterugwinning (systeem D). Van beide systemen zijn verschillende varianten bij het onderzoek betrokken. Bovendien zijn er woningen met een decentrale mechanische toe- en afvoer-unit in de woonkamer en op de verdieping systeem C of zelfs geheel natuurlijke ventilatie (systeem A). Op het verzoek van bij het onderzoek betrokken woningcorporaties zijn als referentie tenslotte een aantal woningen met volledig natuurlijke ventilatie toegevoegd. In totaal betreft het 62 woningen, meest standaard rijwoningen (2 lagen met kap). In tabel X is een overzicht gegeven van de onderzochte woningen en de aanwezige ventilatiesystemen. Systeem type Deel v.d. woning dat wordt bediend Ventilatievoorzieningen Controls Afvoer Toevoer WTW Afvoer Toevoer Type A A Hele woning Natuurlijke afvoer vanuit natte ruimtes Natuurlijke toevoerroosters verblijfsruimtes Nee Geen Handbediend C.1 Hele woning Mechanische afvoer vanuit natte ruimtes Natuurlijke toevoerroosters verblijfsruimtes Nee 3-standen schakelaar Handbediend C.2c Hele woning Mechanische afvoer vanuit natte ruimtes Drukgeregelde natuurlijke toevoer verblijfsruimtes Nee 3-standen schakelaar Handbediend Type C C.4a Hele woning Mechanische afvoer vanuit natte ruimtes Drukgeregelde natuurlijke toevoer verblijfsruimtes Nee CO 2 -sensor woonkamer Handbediend C.4c Hele woning Mechanische afvoer vanuit alle ruimtes Drukgeregelde natuurlijke toevoer verblijfsruimtes Nee CO 2 & RV regeling alle ruimtes Handbediend D.2 Hele woning Mechanische afvoer vanuit natte ruimtes Mechanische toevoer verblijfsruimtes Ja 3-standen schakelaar Type D D.5a D.5b Hele woning Hele woning Mechanische afvoer vanuit natte ruimtes Mechanische afvoer vanuit alle ruimtes Mechanische toevoer verblijfsruimtes Mechanische toevoer verblijfsruimtes Ja Ja 3-standen schakelaar icm met CO 2 -sturing (2 zone meting) CO 2 en RV gestuurde regeling ventilatiedebiet D.x Hele woning Mechanische afvoer vanuit alle ruimtes Mechanische toevoer verbindingsruimtes Ja CO 2 en RV gestuurde regeling ventilatiedebiet Hybride X1/C X1/A Woongedeelte: D Slaapgedeelte: C.2c Woongedeelte: D Slaapgedeelte: A Mechanische afvoer vanuit woonkamer Mechanische afvoer vanuit natte ruimtes Mech. extraction in hab.rooms Natuurlijke afvoer vanuit natte ruimtes Tabel 2.1 Type ventilatiesystemen geselecteerd voor MONICAIR Mechanische toevoer verblijfsruimtes Drukgeregelde natuurlijke toevoer slaapkamers Mechanische toevoer verblijfsruimtes Drukgeregelde natuurlijke toevoer slaapkamers Ja Nee Ja CO 2 en RV gestuurde regeling ventilatiedebiet 3-standen schakelaar Handbediend CO 2 en RV gestuurde regeling ventilatiedebiet Nee Geen Handbediend

4 4 Bij de selectie van de woningen is gezocht naar woningen met een redelijk goede luchtdichtheid, zodat de kwaliteit van binnenlucht daadwerkelijk gerealiseerd wordt door het gebruik van de ventilatievoorzieningen en niet door infiltratie. Aanvankelijk werd gestreefd naar een q v;1 -waarde van < 1, dm 3 /s.m 2. Bij blowerdoormetingen bleek dat te veel woningcomplexen dan zouden afvallen; daarom is de grenswaarde iets ruimer gesteld. Alleen de woningen met volledig natuurlijke ventilatie hebben een aanzienlijk hogere luchtdoorlatendheid. In alle woningen zijn de ventilatiesystemen vervolgens gecontroleerd en opnieuw ingeregeld volgens de Bouwbesluit-eisen voor nieuwbouw, volgens een ventilatieberekening op woningniveau. Bij deze correct ingestelde luchthoeveelheden is ook het stroomverbruik van de ventilatoren gemeten. Verzamelde gegevens In de woningen worden met behulp van sensoren of het uitlezen van apparatuur ten minste de volgende gegevens verzameld: In alle verblijfsruimten (woonkamers, slaapkamers, etc.): o CO 2 sensor (NDIR +/- 5 ppm), meetfrequentie 5 minuten, centraal in de ruimte geplaatst. o Luchttemperatuursensor, meetfrequentie 5 minuten. o Relatieve luchtvochtigheid, meetfrequentie 5 minuten. o Bewegingssensor (PIR-type), maximale meetfrequentie 1x per 7 minuten. In alle natte ruimten (badkamer en separate keuken): o Relatieve luchtvochtigheid, meetfrequentie 5 minuten. o Stroomgebruik eventuele separate afzuigkap. Ventilatie-units o Van alle mechanische ventilatie-units is het actuele stroomgebruik gemeten, meetfrequentie 5 minuten. o Van een aantal type systemen was het ook mogelijk via RF met een hogere frequentie data te loggen; deze is aanvullend verzameld. Combiketel o Actueel gasverbruik, gescheiden naar verwarming en tapwater, meetfrequentie 6 minuten. Buitenklimaat o Dichtstbij zijnde KNMI weerstation, Luchttemperatuur, RV, Windsnelheid, windrichting en luchtdruk, logfrequentie 1 uur. De gegevens zijn via RF-communicatie verzameld op lokaal opgestelde pc s en via internet verzonden naar een centrale database. Op deze manier zijn in totaal gedurende een jaar meer dan 1 miljoen datapunten verzameld. Data-analyse Door analyse van deze data kan nauwkeurig inzicht worden verkregen in de binnenluchtkwaliteit in de verschillende kamers (CO 2 -concentratie, relatieve vochtigheid en temperatuur) en in de bijbehorende

5 5 energieprestatie van de ventilatievoorzieningen (luchthoeveelheid en energie-inhoud van de uitgewisselde lucht) en van het energieverbruik van de ventilatie-units. Bovendien geven de verzamelde gegevens over het gasverbruik inzicht in de energieprestatie van de woning in relatie met onder andere de binnenluchttemperatuur. De data geeft daarnaast inzicht in aspecten van het bewonersgedrag, zoals gewenste temperatuur en schakelgedrag van de ventilatie-units en gebruik van de afzuigkap. De analyse van de data heeft zich in dit onderzoek gericht op de binnenluchtkwaliteit, de prestatie van de ventilatiesystemen en op de energieprestatie. Om die reden is tevens de nadruk gelegd op het stookseizoen. Indicator binnenluchtkwaliteit De kwaliteit van binnenlucht wordt bepaald door een groot aantal factoren. Naast de het gehalte aan zuurstof en CO 2 en de hoeveelheid vocht in de lucht, zijn de aanwezigheid van diverse andere vervuilende stoffen in de binnenlucht daarvoor verantwoordelijk. Het gaat daarbij om stoffen als formaldehyde, radon(dochters) en ozon en om zaken als schimmelsporen, fijnstof, en VOC s (vluchtige organische componenten) uit diverse bronnen waaronder bouw- en inrichtingsmaterialen. Een complex geheel dat in verschillende variaties voor komt en bijzonder moeilijk op grote schaal te meten is. Bovendien moeten al deze zaken afzonderlijk gemeten worden en is de invloed op de gezondheid, en de onderlinge wisselwerking tussen stoffen daarbij nog grotendeels onderwerp van studie. Ook is er nog volop discussie over het rechtstreekse verband tussen ventilatiecapaciteit en binnenluchtkwaliteit, een onderwerp waaraan het Monicair-onderzoek zelf een bijdrage levert. In de Nederlandse bouwregelgeving worden eisen gesteld aan de ventilatiecapaciteit. Deze eisen zijn afgeleid van een advies van de Gezondheidsraad, die uitgaat van een minimale ventilatie van 25 m 3 /h (is ca. 7 dm 3 /s) per volwassen persoon om een hygiënische grenswaarde van 12 ppm te bereiken. Nadrukkelijk moet daarbij worden gemeld dat blootstelling aan een hogere concentratie niet direct schadelijk is, maar wel hinderlijk kan zijn. De maximaal aanvaardbare concentratie (MAC-waarde, de waarde waarboven acute gezondheidsschade mogelijk is) ligt aanzienlijk hoger, namelijk 5 ppm 1. De CO 2 -concentratie is momenteel een internationaal algemeen geaccepteerde indicator voor de binnenluchtkwaliteit in ruimtes waarin de verontreiniging hoofdzakelijk door de aanwezigheid van mensen wordt veroorzaakt. In de recente Europese voornorm pren15251 wordt een verband gelegd tussen de concentratie van CO 2 binnen de woning en in de buitenlucht. Voor een normaal verwachtingsniveau wordt dan een overschrijding van maximaal 8 ppm gegeven bij een standaard buitenniveau van 4 ppm, wat goed overeen komt met de gemiddelde situatie in Nederland. Voor het Monicair-onderzoek is daarom bij de grenswaarde van 12 ppm aangesloten. Deze grenswaarde van 12 ppm CO 2 is dus behalve een hygiënische grenswaarde ook een indicator voor de luchtuitwisseling die in een verblijfsruimte momentaan daadwerkelijk wordt gerealiseerd. Stijgt de CO 2 -concentratie boven de 12 ppm, dan wordt er op dat moment in die verblijfsruimte 1 MAC-waarde CO 2 : tijdgemiddelde waarde bij blootstelling van 8 uur (TTG-waarde) voor een gezonde volwassen man, volgens diverse bronnen. In de Staatscourant nr. 252 van is een MAC-waarde TTG-8 van 9 ppm vermeld als wettelijke grenswaarde.

6 minder dan 25 m3/h per persoon geventileerd. Daarmee stijgt niet alleen de CO2-concentratie, maar impliceert dit ook een relatieve stijging van de concentratie van alle vervuilende stoffen. 6 Overschrijding CO 2 -gehalte In de literatuur worden geen grenzen gegeven voor welke overschrijding van het CO 2 -gehalte aanvaardbaar is. Duidelijk is dat er een verband gelegd moet worden met de tijd waarin mensen met een hogere CO 2 -concentratie in aanraking komen en hoe hoog die overschrijding dan is. Hiervoor wordt de LKI gebruikt (luchtkwaliteitsindex). De LKI is de gesommeerde waarde van de overschrijding van de grenswaarde van 12 ppm vermenigvuldigd met de tijd waarin die overschrijding plaatsvindt. Daarbij wordt alleen gekeken naar de tijd dat er een persoon in de betreffende ruimte aanwezig is. De LKI wordt uitgedrukt in kppmh: kilo-ppm-uren per persoon. Er bestaat nog volop discussie over een acceptabele waarde voor deze LKI. Bij de beoordeling van ventilatiesystemen voor de energieprestatie met behulp van simulatiemodellen wordt voorlopig een grenswaarde van 3 kppmh gehanteerd 2. In hoeverre deze theoretische waarde representatief is voor de praktijk zal uit de resultaten van het Monicair-onderzoek blijken. Indicator voor natte ruimten In natte ruimten is niet het CO 2 -gehalte,maar de relatieve vochtigheid het maatgevende criterium voor luchtkwaliteit. Tot de natte ruimten worden badkamer, toilet en keuken gerekend. Omdat bewoners hier relatief kort aanwezig zijn, zou het CO 2 -gehalte geen goede maatstaf zijn. In dit onderzoek is een separate (gesloten) keuken tot de natte ruimten gerekend omdat bij het koken de hogere concentraties van andere vervuilende stoffen optreden, wat zichtbaar gemaakt wordt door de stijgende relatieve vochtigheid. Grenswaarde relatieve vochtigheid Voor dit onderzoek worden de algemeen geaccepteerde comfortgrenzen voor de relatieve vochtigheid gehanteerd: een bovenwaarde van 7% en een ondergrens van 3%. Gemeten is de tijd dat deze waarden worden overschreden c.q. onderschreden. De relatieve vochtigheid is zowel in de verblijfsruimten als de natte ruimten gemeten. Indicator voor energieprestatie De benodigde energie voor ventilatie is door berekening bepaald uit de gemeten grootheden. Daarmee wordt een zo goed mogelijk beeld verkregen van de energieprestatie van het ventilatiesysteem. De energie voor ventilatie bestaat uit twee componenten: de energie-inhoud van de uitgewisselde ventilatielucht en de benodigde ventilator-energie. 2 VLA-methodiek, Gelijkwaardigheid voor energiebesparende ventilatieoplossingen in woningen, v.1.1, Zoetermeer, 24 mei 213

7 7 De energie van de uitgewisselde lucht wordt daarbij bepaald uit de hoeveelheid lucht die door de ventilatie-units wordt verplaatst. Dat betekent dat infiltratie en dwarsventilatie niet worden meegenomen. De energie-inhoud van de ventilatielucht is berekend door de gemeten binnentemperatuur en van het KNMI opgevraagde buitentemperatuur te vergelijken, gecorrigeerd voor vochtgehalte en luchtdruk. Voor woningen met warmteterugwinning in de ventilatielucht is rekening gehouden met een wtw-praktijkrendement van 8%; er is dus niet gerekend met het hogere rendement dat volgens EN /8 is bepaald. Dit alles is omgezet in een lineaire functie en omgerekend naar een primair energiegebruik voor het ventilatiesysteem in een gemiddeld stookseizoen, door te rekenen met 212 dagen met gemiddeld 13 o temperatuurverschil. Dit zijn de voor Nederland gebruikelijke waarden. Deze energie moet geleverd worden door het verwarmingssysteem van de woning. Dat was in alle gevallen een HR-combiketel van het zelfde type, waarvoor een praktijkrendement voor verwarming van 85% is aangehouden. Vervolgens is hier het primaire stroomverbruik van alle ventilatie-units in het stookseizoen bij opgeteld. De uitkomsten van deze berekeningen kunnen niet rechtstreeks worden vergeleken met bijvoorbeeld de post ventilatie in een energieprestatie-berekening. De uitkomsten geven een redelijk betrouwbare indicatie van de energieprestatie van de verschillende ventilatiesystemen die onderzocht zijn.

8 8 3. Samenvatting meetresultaten Ventilatiedebiet Het ventilatiedebiet is de hoeveelheid lucht die via het ventilatiesysteem verplaatst wordt. Deze luchthoeveelheid wordt in de eerste plaats bepaald op woningniveau. De gemeten daggemiddelde hoeveelheden zijn weergegeven in figuur 3.1. De onderzochte ventilatiesystemen zijn gecodeerd volgens NEN888-1, die een inmiddels veel gebruikte indeling in subsystemen kent, afhankelijk van de drijvende kracht en de toegepaste regeling. Totaal gemiddeld ventilatiedebiet woning m 3 /h/m 2 Gemiddeld ventilatiedebiet woning in m 3 /h/m 2 2,25 2, 1,75 1,5 1,25 1,,75,5,25, System C2c System C4a System C4c System D2 System D5a System D5b System Dx System X1/C Ventilation system type Figuur 3.1 Gemiddeld optredend mechanisch ventilatiedebiet per woning in m 3 /h per m2 Ag De gemeten debieten zijn gerelateerd aan het verwarmd vloeroppervlak van de woningen (Ag). Het Bouwbesluit stelt capaciteitseisen aan de hand van de m 2 verblijfsgebied (VG). Als aangenomen wordt dat 7% van het verwarmd vloeroppervlak bestaat uit verblijfsgebied is een vergelijking te maken met de Bouwbesluit-eis van,9 l/s/m 2 VG, ofwel 3,2 m 3 /h/m 2 VG; dat komt neer op (7% x 3,2 =) 2,25 m 3 /h/m 2 Ag. Dit is een capaciteitseis, deze hoeft dus niet steeds gerealiseerd te worden voor een goed binnenklimaat. De capaciteit van de ventilatievoorzieningen in de woningen is voldoende; dat is vooraf gecontroleerd en waar nodig aangepast. In de figuur wordt de het daadwerkelijke gebruik weergegeven. Dat is, geheel volgens verwachting, aanzienlijk lager. Een gemiddeld ventilatiedebiet van 1 m 3 /h/m 2 Ag komt globaal overeen met,4 l/s/m 2 VG, dus ca. 45% van de Bouwbesluit-eis. Het komt ook overeen met 4 5 m 3 /h/persoon en dat is ruim meer dan de volgens de Gezondheidsraad gevraagde 25 m 3 /h/persoon, waarop de Bouwbesluit-eisen zijn gebaseerd. Kortom: op woningniveau beschouwd presteren alle ventilatiesystemen op ruim voldoende niveau. De vraag is echter of deze ventilatiehoeveelheid ook effectief wordt gedistribueerd over de

9 verschillende verblijfsruimten, ofwel of een voldoende laag CO 2 -niveau gerealiseerd wordt in de ruimten waar de bewoners aanwezig zijn. 9 Gebruik door bewoners Aan de hand van de gemeten parameters is nauwkeurig af te leiden hoe bewoners de ventilatie-units gebruiken. Gebleken is dat de bewoners, afgezien van de periode van het koken, over het algemeen geen gebruik maken van de drie-standenschakelaar, slechts een enkel gezin uitgezonderd. Dit is het meest duidelijk in de woningen waar het ventilatiesysteem geen vorm van CO 2 -sturing of tijdsturing heeft. Uit de intake-interviews is gebleken dat de bewoners de ventilatieroosters over het algemeen vrij actief en in een min of meer vast patroon gebruiken. De meetresultaten uit het onderzoek zijn bovendien door TNO met modelsimulaties nagerekend en daaruit blijkt dat de optredende luchtkwaliteit in slaapkamers alleen met open roosters verklaarbaar zijn. Debiet mechanische ventilatie in m3/h Mech. ventilatie woning C1-6 in m³/h (maandagen in het stookseizoen) centrale MV Debiet mechanische ventilatie in m3/h Mech. ventilatie woning D5a-4 in m³/h (donderdagen in het stookseizoen) centrale wtw Tijd Tijd Figuur 3.2. Kenmerkend verschil in schakeling van de mechanische ventilatie tussen woning met uitsluitend een 3- standenschakelaar en een woning met een CO 2 -sensor in de woonkamer. Regeling op CO 2 Een aantal ventilatiesystemen heeft naast de standenschakelaar ook een vorm van CO 2 -sturing. Dit zorgt over het algemeen tot het veel vaker inschakelen van hogere standen van de ventilator en daarmee tot meer luchtverplaatsing (meer ventilatie). Daarbij kan nog verder onderscheid worden gemaakt naar de mate waarin er een koppeling is tussen de meting en de luchtkwaliteit in de ruimte. Hoewel een CO 2 -sensor wel leidt tot een grotere luchthoeveelheid, leidt dat niet altijd tot minder overschrijding van de CO 2 -niveau s in de ruimte.

10 1 Enkele voorbeelden: Systeem D5a is een gebalanceerd ventilatiesysteem met warmteterugwinning met een CO 2 - sensor in de woonkamer en eventueel een op de overloop. Dit leidt niet tot lagere CO 2 - overschrijdingen in de slaapkamers in vergelijking met systemen zonder CO 2 -regeling. Systeem C4a is geïnstalleerd in een woning met een separate keuken en heeft een CO 2 -sensor in de woonkamer. Toch is er in de woonkamer sprake van grote CO 2 -overscheidingen. De in de keuken afgevoerde lucht komt dus in onvoldoende mate via overstroom uit de woonkamer. Systeem C4c heeft toevoer via zelfregelende gevelroosters en afzuiging per ruimte op basis van (indirecte) CO 2 meting in de verblijfsruimte en vochtmeting in de natte ruimten. Dit leidt tot de laagste CO 2 -overschrijdingen in het onderzoek met bovendien een lage spreiding tussen de woningen. Systeem Dx heeft centrale mechanische toevoer in de verkeersruimte en afzuiging per ruimte op basis van (indirecte) CO 2 meting in de verblijfsruimte en vochtmeting in de natte ruimten. Dit leidt tot zeer beperkte CO 2 -overschrijding in alle ruimten en tot de laagste spreiding tussen de woningen. De woningen met decentrale systemen met CO 2 -regeling presteren goed in de ruimte waar een decentrale unit is geplaatst De analyse is dat wanneer er een correcte CO 2 -meting in een ruimte plaats vindt en dit leidt tot een aanpassing van de ventilatiestroom in die ruimte, er daadwerkelijk sprake zal zijn van aanzienlijk minder CO 2 -overschrijding en daarmee tot een veel betere binnenluchtkwaliteit dan gebruikelijk bij systemen zonder een dergelijke regeling. CO 2 -overschrijding Hoewel er meetgegevens over een heel jaar zijn verzameld, is duidelijk dat de meest relevante informatie afkomstig is uit het stookseizoen. Dan is er immers sprake van een grotere energievraag voor ventilatie, omdat de verse buitenlucht altijd opgewarmd wordt. Bovendien is er de grootste kans dat bewoners uit vermeende energiezuinigheid minder ventileren, minder spuien of roosters sluiten uit comfortoverwegingen. De analyse van de onderzoeksresultaten heeft zich daarom primair op het stookseizoen geconcentreerd. Om een goede indruk te krijgen van de ventilatie-situatie over een heel stookseizoen en invloeden van verschillende dagritmes bij bewoners zo klein mogelijk te maken zijn steeds gelijke weekdagen gedurende het stookseizoen met elkaar vergeleken, dat wil zeggen alle maandagen, dinsdagen, etc. Dit leidt tot overzichten met de gemeten CO 2 -concentratie, die als grafiek kunnen worden weergegeven. Ter illustratie is een aantal van deze grafieken hier weergegeven, met de weergave van de woonkamer en de hoofdslaapkamer van twee systemen zonder een vorm van regeling, anders dan de driestandenschakelaar in de keuken. Het betreft een woning met systeem C1 (natuurlijk toevoer via niet-zelfregelende gevelroosters en mechanische afvoer zonder tijd- of sensorsturing) en een woning met systeem D2 (gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning, zonder sensorsturing en zonder zoneregeling). De blauwe lijn geeft de grenswaarde van 12ppm aan.

11 11 CO2 [ppm] 35 CO2 concentraties woonkamer C1-4; maandagen in het stookseizoen CO2 [ppm] 35 CO2 concentraties slaapkamer C1-4; maandagen in het stookseizoen : 3: 6: 9: 12: 15: 18: 21: : : 3: 6: 9: 12: 15: 18: 21: : CO2 [ppm] 35 CO2 concentraties woonkamer D2-2; dinsdagen in het stookseizoen CO2 [ppm] 35 CO2 concentraties slaapkamer D2-2; dinsdagen in het stookseizoen : 3: 6: 9: 12: 15: 18: 21: : : 3: 6: 9: 12: 15: 18: 21: : Figuur 3.3 Voorbeelden van de gemeten CO 2 -concentraties Relatieve vochtigheid Bij de beoordeling van de relatieve vochtigheid zijn zowel hoge relatieve luchtvochtigheid (RV) als lage RV van belang. Hoge RV leidt tot condensatie en schimmelvorming, lage RV tot klachten als droge keel en branderige ogen. Hoge RV komt in de onderzochte woningen bijna uitsluitend voor in de badkamers en dan gedurende vrij korte tijd, minder dan 2 uur. Onderstaande figuren geven voorbeelden van het kenmerkende RHverloop in badkamers.

12 12 rh [%] 1 RV badkamer woning C2c-5; 5 inwoners (maandagen in het stookseizoen rh [%] 1 RV badkamer woning D2-2; 5 inwoners (woensdagen in het stookseizoen) : 3: 6: 9: 12: 15: 18: 21: : : 3: 6: 9: 12: 15: 18: 21: : Figuur 3.4 Voorbeeld van verloop RH in woning met systeem C2c en 5 inwoners Daarnaast komt in het onderzoek één woning voor met een structureel hoge RV in de badkamer; het toegepaste ventilatiesysteem is X1/A (decentrale gebalanceerde ventilatie in de woonkamer en volledig natuurlijke ventilatie op de verdieping). In deze woning is het optredende ventilatiedebiet op de verdieping onder de maat. Het is echter ook van belang te kijken naar het aantal uren dat de RV < 3% is. In de winter is er een lage absolute vochtigheid buiten. Wanneer de verse lucht in de woning komt, wordt deze opgewarmd en daalt de relatieve vochtigheid. Ventileren leidt in de winter altijd tot lagere luchtvochtigheid binnen. Dit natuurkundige principe is onafhankelijk van het ventilatiesysteem. Interne vochtproductie kan de RV weer iets verhogen. In onderstaande figuur is het gemiddelde aantal uren weergegeven dat de RV < 3% is en in welke ruimte zich dat voor doet. Hoewel het verband niet heel sterk is blijkt er een logische samenhang met de ventilatiehoeveelheid (meer ventileren is meer uren met lage RV) en het aantal bewoners (meer bewoners is iets meer vochtproductie). Gemiddeld aantal uren per dag met RH < 3% per woningsectie Gem. aantal uren/dag in stookseiz. met RV <3% 5, 45, 4, 35, 3, 25, 2, 15, 1, 5,, Living (& kitchen) Sleeping section Separate kitchen Bathroom A C1 C2c C4a C4c D2 D5a D5b Dx X1/C X1/A Type ventilatiesysteem Figuur 3.5. Gemiddeld aantal uren per dag met RV< 3% per woning gedurende het stookseizoen

13 13 Energieverbruik Het energiegebruik voor ventilatie is berekend uit de gemeten temperaturen en de gemeten ventilatiestroom, met een vast rendement voor de warmteopwekking (85%) en eventuele warmteterugwinning (8%). Een belangrijk doel van het Monicair-onderzoek is verkrijgen van inzicht in het verband tussen binnenluchtkwaliteit en de energieprestatie van de ventilatiesystemen in de praktijk. Er wordt op dit onderdeel geen gebruik gemaakt van het gemeten gasverbruik omdat in dat gasverbruik ook een groot aantal andere invloedsfactoren meeweegt, zoals douchen, koken en energieverlies door de schil en door infiltratie. Ventilatie systeem Qtot;vent /m 2 (η vlgns EN /8) Qtot;vent /m 2 (η = 8%) CO 2 -overschrijdingsdoses [MJ/m2/st.szn] [MJ/m2/st.szn] kppmh/pp/st.szn. Stnrd.dev. Systemen C Systemen C2c Systemen C4a Systemen C4c (met mech.afz vr s) Systemen D Systemen D5a Systemen D5b Systemen Dx Systemen X1/C (8) 175 (3) 139 (33) 1. Niet van alle woningen in deze groep kon het debiet worden gemeten. 2. Getallen tussen haakjes hebben betrekking op de prestatie van decentrale wtw-units en hieraan gerelateerd oppervlak Figuur 3.6. Gemiddelde CO 2 -overschrijding en berekend primair energieverbruik van de ventilatiesystemen

14 14 4. Analyse Vergelijking CO 2 -overschrijding tussen systemen Tijdsduur In onderstaande figuur is aangegeven wat de gemiddelde CO 2 -overschrijding is van alle onderzochte ventilatiesystemen. Weergegeven is het gemiddeld aantal uren per dag met een CO 2 -concentratie boven de 12 ppm. Naast het totaal (grijze balk) zijn ook de overschrijdingsuren in de woonkamer/keuken (rood) en de slaapkamers (blauw) getoond. Duur v.d. CO 2 -overschrijding in uren/dag (gemiddelden per vent.systeem) Aantal uren met CO2-conc. > 12 ppm in [uren/dag] 14, 12, 1, 8, 6, 4, 2,, totale woning woongedeelte slaapgedeelte A C1 C2c C4a C4c D2 D5a D5b Dx X1/C X1/A Type ventilatiesysteem Figuur 4.1. Gemiddeld aantal CO 2 -overschrijdingsuren per ventilatiesysteem Wat opvalt is dat het totaal aantal overschrijdingsuren groter is bij de systemen A, C1, C2c, C4a en X1/C dan bij de overige systemen. Deze systemen hebben in de verblijfsruimtes uitsluitend natuurlijke luchttoevoer componenten (met uitzondering van de woonkamers met open keuken en de woonkamers van systeem X1/C). Ook de overstroomvoorziening kan het beste gekarakteriseerd worden als natuurlijke afvoer uit die ruimte. Er is namelijk, anders dan in het ontwerp van een ventilatiesysteem, geen rechtsreeks verband tussen de afzuiging in de natte ruimte en het ventilatiedebiet over de overstroomvoorziening van de verblijfsruimte. Bij bijna alle systemen komt de grootste overschrijding voor rekening van de slaapkamers. Uitzondering zijn de systemen Dx en X1/A, maar deze horen tot de systemen met zeer beperkte overschrijdingen. Het kan verklaard worden uit de specifieke aspecten van de systemen, zoals bij Dx de toevoer in de verkeersruimte en bij X1/A de grote invloed van de natuurlijke afvoer op de verdieping. Het gemiddeld aantal CO 2 -overschrijdingsuren voor verblijfsruimten met uitsluitend natuurlijke toe en afvoercomponenten bedraagt 4,63 uur/dag. Voor verblijfsruimten met een mechanische component (mechanische toe- of afvoer, rechtstreeks uit de ruimte) is de gemiddelde overschrijding 1,71 uur/dag.

15 15 Merk op dat we hierbij de toe- en afvoer per ruimte beoordelen, en dus niet wat tot nu toe gebruikelijk was- de stromen door de woning in totaal. Een ruimte met uitsluitend natuurlijke toe- en afvoer (bijvoorbeeld een gevelrooster, respectievelijk een spleet onder de deur) kan deel uitmaken van een woning met een ventilatiesysteem C met mechanische afvoer. Even goed geldt dat een mechanische component in een ruimte niets hoeft te zeggen over het ventilatiesysteem op woningniveau: een woning met een ventilatiesysteem D (mechanische toe- en afvoer op woningniveau) heeft veelal kamers met een vorm van mechanische toevoer (via het ventiel) en natuurlijke afvoer (de spleet onder de deur). Mate van overschrijding Vanzelfsprekend is niet alleen de tijdsduur, maar zeker ook de mate van CO 2 -overschrijding van belang. De volgende figuur geeft de gemiddelde hoogte van de overschrijding boven 12 ppm aan, zowel gemiddeld per verblijfsruimte als gemiddeld per persoon. Ook bij deze benadering ontstaat het totaalbeeld dat systemen met uitsluitende natuurlijke ventilatievoorzieningen per ruimte meer overschrijding laten zien (gemiddeld 469 ppm), dan systemen met een mechanische component (gemiddeld 33 ppm). Het verschil is daarmee iets minder groot dan bij de tijdsoverschrijding. Met andere woorden: bij elk systeem komen overschrijdingen van de grenswaarde van 12 ppm voor. Hoogte van de gemiddelde overschrijding boven 12 ppm CO 2 Gemiddelde hoogte v.d. overschrijding >12 ppm CO Gemiddelde per verblijfsruimte Gemiddelde per persoon A C1 C2c C4a C4c D2 D5a D5b Dx X1/C X1/A Type ventilatiesysteem Figuur 4.2. Gemiddelde hoogte van de CO 2 -overschrijding per ventilatiesysteem Door deze gegevens te combineren ontstaat een totaalbeeld over het stookseizoen. De gehanteerde eenheid is kppmh: het product van overschrijdingstijd en hoogte van de overschrijding. De waarden zijn weergegeven voor de gemiddelde woning als geheel en per persoon. Voor dat laatste is steeds uitgegaan van slechts één persoon per vertrek. Als er meer personen aanwezig zijn, ervaren die allen dezelfde CO 2 -concentratie. De werkelijke overschrijding per persoon zal dus hoger zijn in alle woningen waar meer dan een persoon woont.

16 16 CO 2 -overschrijdingsdoses per ventilatiesysteem in kppmh/stookseizoen 16 Gem. overschrijding per woning Gem. overschrijding per persoon CO2-overschr. dosis in kppmh per stookseiz A C1 C2c C4a C4c D2 D5a D5b Dx X1/C X1/A Type ventilatiesysteem Figuur 4.3. Gemiddelde CO 2 -overschrijdingsdodes per ventilatiesysteem over het stookseizoen De grafiek laat zien dat geheel natuurlijk ventileren (systeem A) in de onderzochte praktijksituaties leidt tot de grootste CO 2 -overschrijdingen, gevolgd door woningen met uitsluitend natuurlijke toevoer per verblijfsruimte (C1, C2c en C4a). Woningen met een mechanische component voor toe- of afvoer in de ruimte (C4c, D2, D5a, D5b, Dx, X1/C en X1/A) laten alle een lagere CO 2 -overschrijding zien. De relatief slechte score van de systemen D5b en X1/C worden veroorzaakt door ongewenst gebruik (tijdelijk uitschakelen van de ventilatie-unit vanwege geluid of tocht) of door het feit dat er sprake is van een combinatie van systemen, waarbij sommige verblijfsruimtes toch zijn uitgerust met uitsluitend natuurlijke toe- en afvoercomponenten. Een grafiek met de verdeling van de overschrijding naar ruimte laat duidelijk zien dat de minst goede binnenluchtkwaliteit bij veruit de meeste woningen in de slaapkamers voor komt. Enige uitzondering is systeem Dx. Hoewel dit systeem over het geheel genomen een goed resultaat laat zien, is hier de woonkamer de ruimte met de meeste overschrijding. Dit kan verklaard worden uit de opzet van het systeem met centrale toevoer in de verkeersruimte.

17 17 CO2-overschr. dosis in kppmh pp, per stookseiz Gemiddelde CO 2 -overschrijdingsdoses per woningsectie per ventilatiesysteem Living (& kitchen) Sleeping section Separate kitchen A C1 C2c C4a C4c D2 D5a D5b Dx X1/C X1/A Type ventilatiesysteem Figuur 4.4. Gemiddelde CO 2 -overschrijding per woningsectie Spreiding binnen systemen Voor het beoordelen van de praktijkprestatie van ventilatiesystemen is ook van belang te beoordelen in hoeverre woningen met een zelfde ventilatiesysteem onderling vergelijkbaar zijn. Die praktijkprestatie wordt bepaald door het aantal bewoners en de manier waarop zij met de ventilatievoorzieningen omgaan. Daarbij zijn niet primair de absolute waarden relevant, maar wel de mate van spreiding. In hoeverre er sprake is van spreiding kan verband houden met de eigenschappen van systemen. De mate waarin een ventilatiesysteem meer of minder gevoelig is voor bewonersgedrag, kan een rol spelen bij de keuze voor een systeem. CO 2 -overschrijdingsdoses per person per woning per stookseizoen CO2-overschrijdingsdosis in kppmh pp, per stookseizoen System A System C1 System C.2c System C4a System C.4c System D2 System D.5a System D.5b System Dx System X1/C ystem X1/A System average Type ventilatiesysteem Figuur 4.5. Gemiddelde CO 2 -overschrijding per persoon per woning in het stookseizoen

18 De figuur laat zien dat de systemen A, C1, C2c en C4a een grotere spreiding vertonen dan de overige systemen. Bij een aantal systemen is te zien dat één woning een sterke afwijking vertoont, dit is bijvoorbeeld het geval bij C2c, C4a en D5b en in mindere mate bij C1 en X1/A. Gezien het beperkte aantal woningen per systeem is het niet verantwoord afwijkende resultaten uit statistische overweging buiten beschouwing te laten. 18 Energiegebruik en CO 2 -overschrijding Systemen C met alleen natuurlijke ventilatietoevoer in de verblijfsruimte (C1, C2c en C4a) hebben een gemiddeld primair energieverbruik van 122 MJ/m 2 verwarmd vloeroppervlak (Ag) bij een gemiddelde CO 2 overschrijding van 29 kppmh per persoon. Opvallend is dat woningen met systeem C4a (met een CO 2 -sensor in uitsluitend de woonkamer) gemiddeld slechter scoren: zowel een hoger primair energieverbruik als een hogere CO 2 overschrijdingsdosis dan een vergelijkbaar systeem zonder CO 2 - sturing (C2c). Systeem C4C wijkt sterk af van de andere C-systemen en wordt daarom apart weergegeven. Het is het systeem met natuurlijke toevoer, gecombineerd met mechanische afvoer per ruimte. Dit levert gemiddeld een primair energiegebruik op van 82 MJ/m 2 Ag met een bijbehorende overschrijding van 72 kppmh per persoon. Dit is aanzienlijk beter dan de andere C-systemen en qua luchtkwaliteit in lijn met de meeste D-systemen. Woningen met centrale warmteterugwinning (D2, D5a en Dx; een warmteterugwin-unit voor de hele woning met een kanalenstelsel voor toe- en afvoer) hebben, bij een praktijkrendement van 8%, een gemiddeld primair energieverbruik voor ventilatie van 29 MJ/m 2 Ag bij een CO 2 -verschrijding van 89 kppmh per persoon. Systemen met decentrale gebalanceerde ventilatie (D5b en X1/C) zitten daar qua resultaten tussenin. Het hogere energiegebruik van D5b en X1/C wordt veroorzaakt door de ongeregelde afzuigunit voor de natte ruimtes. Van de woningen met natuurlijke ventilatie-afvoer (A en X1/A) is er geen energiegebruik te bepalen, omdat er ook geen afzuigdebiet gemeten is. Deze ontbreken dan ook. Verder valt op dat het uitschakelen van één of meerdere ventilatoren van de ventilatietoestellen leidt tot hogere CO 2 -overschrijdingen. In de woning waar de toevoerfan van de centrale wtw is uitgeschakeld, leidt dit ook tot een hoger energieverbruik. Ook dit onderzoek toont daarmee aan dat het voor langdurige tijd deels of geheel uitschakelen van de ventilatievoorzieningen onverstandig is.

19 19 Centrale MV-systemen CO2-overschrijdingsdoses versus primair energieverbruik 9 Systeem C1 Systeem C2c Systeem C4a Systeem C4c Gemiddelde C1,C2c, C4a Gemiddelde C4c CO2 -overschrijding in kppmh pp per stookseiz Primair energieverbruik van ventilatiesystemen gedurende stookseizoen in MJ/m2 Figuur 4.6. CO 2 -overschrijding versus primair energiegebruik systeemvarianten C Centrale en decentrale wtw-systemen CO2-overschrijdingsdoses versus primair energieverbruik CO2 -overschrijding in kppmh per persoon per stookseizoen Systeem D2 Systeem D5a Systeem D5b Systeem Dx Gemiddelde centrale wtw-systemen Systeem X1/C Ventilatie-units uitgeschakeld Toevoerventilator uitgeschakeld Primair energieverbruik gedurende het stookseizoen bij praktijkrendement wtw=8% n MJ/m2 (Uitkomsten zijn niet gecorrigeerd voor(tijdelijk) uitgeschakelde units ) Figuur 4.7. CO 2 -overschrijding versus primair energiegebruik systeemvarianten D

20 2 Samenhang met luchtdichtheid Binnen de bouwsector, bij opdrachtgevers, adviseurs en uitvoerende professionals bestaat de opvatting dat naden en kieren in de gebouwschil positief bij zouden dragen aan de luchtkwaliteit in een woning. Van daaruit is er ook een zeker wantrouwen in de praktijk ten opzichte van luchtdicht (kierdicht) bouwen. Aan de hand van de meetresultaten van Monicair is na te gaan of er bewijs is voor het veronderstelde verband: minder luchtdicht bouwen leidt tot betere binnenluchtkwaliteit. Anders gezegd: de woningen met een slechte kierdichtheid (een q v;1 waarde > 1,5 dm 3 /s/m 2 ) zouden dan in de praktijk een betere luchtkwaliteit moeten hebben dan woningen met een goede kierdichtheid (q v;1 waarde < 1, dm 3 /s/m 2 ). Dit verband is niet gevonden. In tegendeel zelfs: de woningen met de laagste waarde voor de luchtdoorlatendheid (q v;1 waarde <,4 dm 3 /s/m 2 ) behoren tot de groep met lage CO 2 - overschrijdingen; hoge overschrijdingen komen meer voor naar mate de luchtdichtheid af neemt. Uit de Monicair resultaten valt af te leiden dat een goede luchtdichtheid een positieve invloed heeft op de binnenluchtkwaliteit. Een verklaring hiervoor is dat de meeste naden en kieren aangetroffen worden in ruimten waar geen bewoners verblijven, zoals rond de kap. Correlatie CO2-overschrijdingsdosis en luchtdichtheid woning 12 All systems CO2 overschrijdingsdoses in kkppmh pp per stookseiz ,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 Lekdichtheid van de woning [qv;1;kar in dm 3 /s/m 2 ] Figuur 4.8. Correlatie tussen de gemiddelde CO 2 -overschrijding per persoon per woning en de luchtdichtheid van de woning

21 21 5. Conclusies Het rapport van het praktijkonderzoek in het kader van het Monicair-project bevat in totaal 19 conclusies. de belangrijkste worden hier samengevat. Ventilatiesystemen die voldoen aan de regelgeving zijn geen garantie voor voldoende luchtkwaliteit Alle in het kader van Monicair onderzochte woningen (met uitzondering van woningen systeem A) hebben ventilatievoorzieningen die voldoen aan de nieuwbouweisen volgens Bouwbesluit 212 en daarmee ook aan de inrichtingseisen en voorwaarden uit NEN187. Waar nodig zijn systemen opnieuw ingeregeld bij de start van het onderzoek. Toch loopt de praktijkprestatie, o.a. weergegeven in de vorm van CO 2 -overschrijding, ver uiteen. Het voldoen aan de bouwregelgeving is daarmee geen garantie dat voldoen wordt aan de functionele eis uit afdeling 3.6 van Bouwbesluit 212, het voorkomen van een voor de gezondheid nadelige kwaliteit van de binnenlucht. Voldoen aan de regels leidt met andere woorden niet altijd tot het gestelde doel, goede binnenluchtkwaliteit. Er zijn grote verschillen in de praktijkprestatie tussen woningen onderling Woningen met een zelfde ventilatiesysteem kunnen onderling sterk verschillen. Dit verschil is over het algemeen groter bij ventilatiesystemen met uitsluitende natuurlijke componenten 3 in de verblijfsruimten. De praktijkprestatie van systemen met een mechanische component 4 per ruimte is significant beter Vanuit verschillende invalshoeken beschouwd, presteren ventilatiesystemen met een mechanische component, die in de ruimte zelf aanwezig is, duidelijk beter. Dit betreft voor dit onderzoek de systemen C4c, D2, D5a, D5b, Dx, X1/C en X1/A. De conclusie geldt in sterkere mate als die mechanische voorziening wordt aangestuurd door (sensor)sturing op basis van de luchtkwaliteit in die ruimte, zoals het geval is bij C4c, D5b, Dx en in de ruimten waar de lokale unit is opgesteld van de X1-systemen. In hoeverre andere in de praktijk aangeboden - maar hier niet onderzochte - ventilatieoplossingen een vergelijkbare kwaliteit kunnen opleveren (waaronder een systeem met actief geregelde toevoerroosters), zal in nieuw onderzoekmoeten worden aangetoond. CO 2 -meting is effectief mits gekoppeld aan een regeling per ruimte Ofwel: niet alle vormen van sensorsturing zijn in de praktijk even effectief. Met name systemen waarbij CO 2 -meting niet in een verblijfsruimte en systemen waarbij de CO2-meting weliswaar in een verblijfsruimte plaatsvindt maar er geen koppeling is met een mechanische component in diezelfde ruimte, leveren geen beter prestatie op het gebied van luchtkwaliteit in vergelijking met systemen zonder enige vorm van sturing. Combinatie van mechanische toe- en/of afvoer en warmteterugwinning is effectief voor energieprestatie en binnenluchtkwaliteit 3 Bedoeld worden systemen met in een ruimte zowel natuurlijke toevoer (bijvoorbeeld een gevelrooster) en natuurlijk afvoer (meestal een spleet onder de deur) 4 Bedoeld worden systemen met in elke verblijfsruimte mechanische toevoer (bijvoorbeeld met een ventiel of een gevelgebonden toestel) en/of mechanische afvoer.

22 22 De systemen met een mechanische component per ruimte en een vorm van warmteterugwinning leveren beperkte gemeten CO 2 -overschrijdingen in combinatie met een lage berekende energieprestatie. 6. Aanbevelingen voor toepassing, ontwikkeling en regelgeving Maak kwaliteitsverschil in binnenluchtkwaliteit (IAQ) zichtbaar in regels en normen De ventilatie-eisen voor woningbouw in Bouwbesluit 212 zijn geformuleerd als capaciteitseisen. In de toelichting is aangegeven dat deze gebaseerd zijn op een rapport van de Gezondheidsraad uit 1984, waarin per persoon een minimum luchtverversing van 25 m 3 /h wordt geadviseerd. Nergens in de regelgeving staat een directe koppeling naar een maatstaf voor binnenluchtkwaliteit, zoals bijvoorbeeld een grenswaarde aan het CO 2 -gehalte. Voor woningen is bovendien de eis niet gekoppeld aan het aantal personen, maar aan het vloeroppervlak. Gebruik de inzichten voor het (door)ontwikkelen van ventilatiesystemen Dit is een direct advies aan de fabrikanten van ventilatie-systemen en sluit aan bij de opzet van het Monicair-onderzoek. In de vervolgfasen van het Monicair-project wordt hieraan invulling gegeven. Praktijktesten van systemen zijn gewenst, naast computersimulaties Momenteel worden ventilatie-systemen beoordeeld en onderling vergeleken met behulp van geavanceerde simulatie-software, bijvoorbeeld in het kader van het aantonen van gelijkwaardige energiezuinigheid. Dergelijke modellen werken met aangenomen gedrag en standaard klimaatomstandigheden. Het Monicair onderzoek toont aan dat praktijkonderzoek leidt tot aanvullende inzichten die kunnen worden gebruikt om simulatiemodellen beter te laten aansluiten op de praktijk. Nader onderzoek, ook naar systemen die niet voldoen aan de regelgeving Bij de opzet van Monicair is bewust gekozen voor praktijkonderzoek naar systemen die voldoen aan de bouwregelgeving. Uit ander onderzoek is echter bekend dat niet alle systemen bij oplevering, of na verloop van tijd, (nog) aan deze eisen voldoen. Onderzoek naar de praktijkprestatie van dergelijke situaties zal nieuwe informatie opleveren die aanvullend is op de uitkomsten van Monicair. Colofon De white-paper Samenvatting Monicair Veldonderzoek is uitgegeven door het Consortium Fabrikanten Monicair. Auteurs: ir. H.J.J. (Harm) Valk Nieman Raadgevende Ingenieurs BV en ir. R.C.A. (Rob) van Holsteijn, VHK BV Nadere informatie over het Monicair onderzoek vindt u op Monicair