Naut LESBOEK. Natuur en techniek

Transcriptie

1 Naut LESBOEK 6 Natuur en techniek Leerlijnen: Ruud Emous Auteurs: Marc Terhorst, Wendy Dannenburg Eindredacteur: Marijke van Ooijen Verhalen: Sjoerd en Margje Kuyper

2 Inhoudsopgave Biologie Natuurkunde Techniek Thema Natuurlijke verschijnselen Les Energie is overal... 8 Les 2 Van zon tot gloeilamp... 2 Les 3 De geluidenvangers... 6 Les 4 Goed om te weten Thema 2 Materiaal uit de natuur Les Drie maal water Les 2 Materialen om je heen Les 3 Piepkleine deeltjes Les 4 Goed om te weten Thema 3 Techniek om ons heen Les Bouwen Les 2 Gemaakt in de fabriek Les 3 Handige apparaten Les 4 Goed om te weten Thema 4 Voortplanting Les Vader en moeder Les 2 Goede en slechte ouders Les 3 Over bloemen en bijen Les 4 Goed om te weten Thema 5 Aarde in het heelal Les Van binnen naar buiten Les 2 Allemaal rondjes Les 3 Gasbollen en steenklompen Les 4 Goed om te weten

3 Naut het begin Hij doet het! De vakantie is bijna voorbij. Naut heeft een geweldige tijd gehad. Een maand lang waren zijn ouders thuis, gewoon lekker thuis in Nederland, en ze hebben gepraat en gezongen en gelachen. Als het regende keken ze dvd tjes of speelden ze schaak, en als het mooi weer was klommen ze op de fiets en reden rond in de buurt. Naut snapt niet dat de mensen zoveel geld uitgeven om naar het buitenland te gaan terwijl het om de hoek net zo prachtig is. Of mooier nog. En iedere nacht sliep Naut in zijn eigen bed, op zijn eigen kamer, in zijn eigen huis. Nu zijn z n ouders weer in Suriname, ze zijn allebei bioloog. Ze zijn nog dieper het regenwoud in getrokken dan de vorige keer, op zoek naar onbekende amfibiesoorten. Naut zit op de zolder van zijn opa, bij wie hij logeert als zijn ouders weg zijn. Hij denkt aan de laatste keer dat hij hier samen was met Meander en Brandaan, zijn vriendin en zijn vriend van school. Dat is alweer zes weken geleden. Brandaan en Meander bekenden toen dat ze hadden ingebroken in opa s computer en dat ze, met een programma dat Naut en opa ontworpen hadden, hun mobieltjes hadden omgebouwd tot echte tijden ruimtemachines. Ze konden gaan waarheen ze wilden, in het verleden, in de toekomst, op aarde en naar de sterren. Ze hadden de uitvinding NEON genoemd: Naut En Opa s Navigatiesysteem. En ze logen niet, ze hadden bewezen dat het waar was, dat het kon. Toen had Naut nog geen zin gehad om van zijn mobiel ook een NEON te maken, nu twijfelt hij. Het zou zo fijn zijn om af en toe even bij zijn ouders langs te flitsen. Hij mist ze nu al. Hij kan nu natuurlijk... Hij weet hoe het moet, hij heeft vorige keer zelfs nog wat aan Brandaans NEON gesleuteld omdat het ding op reis ging naar plekken waar Brandaan absoluut niet wilde zijn. Naut weet precies hoe alles werkt. Als hij wil kan hij nu... Hij zet de computer aan en wacht tot het mannetje Einstein op het scherm verschijnt. Einstein moet Nauts mobiel eerst omzetten in een NEON en daarna activeren. Dat is de truc. Vanuit de echte wereld kun je NEON s maken in de computer en vanuit de computer in de echte wereld. Naut vindt het eng, maar hij is vastbesloten. Hij kijkt van het scherm naar zijn telefoontje en laat Einstein doen wat hij moet doen. Nu! Naut staart met grote ogen naar de mobiel in zijn hand. Er komt licht uit. Fel licht. Hij moet zijn ogen tot spleetjes knijpen om het apparaat nog te kunnen zien. Het duurt niet lang. Het licht dooft en alles is weer gewoon. Of juist niet? Naut schrikt zich wild. Zijn mobieltje gaat over. Wie kan dat zijn? Een Romein? Iemand uit Argentinië? Nee, het is een sms je van Meander: Kom ONMIDDELLIJK naar de halfpipe!!! Zo te zien is er haast bij. Ik heb een baantje! zegt Meander opgewonden als ze samen bij de halfpipe op het pleintje staan. Naut begrijpt niet waarom dat nieuws zo belangrijk is dat hij ONMIDDELLIJK moest komen. Zijn eigen nieuws is veel groter. Ik heb nu ook een NEON, zegt hij. Maar daar praten de andere twee overheen alsof het de gewoonste zaak van de wereld is. En dat is het natuurlijk ook. Voor hen dan. Meander vertelt dat ze gaat oppassen op een Verschrikkelijke Tweeling. Ze verdient er een tientje per week mee, da s vijfhonderd euro per jaar. En dan begint Naut het te begrijpen: Meander met haar krakkemikkige fiets en het oude mobieltje van haar zus... Meander kan wel wat geld gebruiken. We helpen je af en toe met oppassen, belooft hij. Maar vanavond niet, zegt Brandaan, vanavond moet ik naar de middeleeuwen. Is het daar zo leuk dan? vraagt Meander. Ik... eh... ik moet iemand redden, zegt Brandaan. Hij bloost tot diep in zijn kraag. Naut snapt het: een meisje! Brandaan is verliefd! Gek, denkt hij, ik dacht dat Brandaan op Meander was.

4 thema Natuurlijke verschijnselen les les 2 les 3 les 4 Natuurlijke verschijnselen De spots gaan aan, de muziek begint te spelen en de kinderen dansen op de muziek. Niets bijzonders, zul je zeggen. Maar wist jij dat dit allemaal met natuurkunde te maken heeft? Waarom geeft een lamp licht? Wat is geluid eigenlijk? En hoe zit het met energie? Jij, de lamp en de geluidsinstallatie hebben energie nodig. Waar komt die energie vandaan? Begrippen energieomzetting warmte beweging energiebron licht fossiele energie elektriciteit trillingen geluid geluidsgolven

5 thema les Energie is overal les 2 les 3 les 4 Soms heb je veel energie. Dan ga je sporten, dansen of je kamer opruimen. Na een tijdje ben je moe. Waar is de energie dan gebleven? STAP Vol energie Ken je dat? Op school kun je bijna niet op je stoel blijven zitten. Het is net of je móét opspringen. Wanneer is het pauze? Dan kun je eindelijk rennen. Je zit vol energie en die energie wil eruit. Energie wil jou laten lopen, rennen, voetballen, schreeuwen. Na Wat kost meer energie: rennen of schaken? de pauze ben je warm en moe. Een tijdje stilzitten lijkt dan niet meer zo erg. Energie krijgen De energie die je hebt, komt uit je eten. Voedsel zit vol energie. Die energie gebruik je eerst om warm te blijven. Je hebt het nodig om te ademen, je hart te laten kloppen en te groeien. De energie die overblijft, gebruik je om te rennen, te praten of te denken. Van diep nadenken word je ook warm en moe. Dat kost dus ook energie. STAP 2 Energie doorgeven Gooi je wel eens een blikje weg? Netjes in de prullenbak? Jij bent het kwijt, maar het blikje is er nog. Zo gaat het met energie ook. Die verdwijnt niet in de lucht. energie in een blikje Sporten Energie kun je bijvoorbeeld kwijtraken door te sporten. Bij sommige sporten geef je jouw energie aan iets anders. Aan een voetbal of een basketbal. Of aan een kogel bij kogelstoten, of aan een gewicht bij gewichtheffen. Kijk maar hoe dat gaat. Hoe harder je slaat, hoe meer energie het kost. En hoe verder de boksbal weg zwaait. Je geeft een deel van jouw energie aan de bal. De rest van de energie wordt warmte: jij gaat zweten. Bij speerwerpen geef je energie aan de speer. Hoe meer energie, hoe verder de speer gaat. Zonder energie zou hij direct op de grond vallen. Omzetten Je kunt energie dus niet zomaar kwijtraken. Energie wordt altijd doorgegeven aan iets anders. Dit heet energieomzetting. Energie van bijvoorbeeld je lichaam wordt omgezet in een ander soort energie. Ga naar STAP in je werkboek. Ga naar STAP 2 in je werkboek.

6 thema les Energie is overal les 2 les 3 les 4 Dit weet ik nu STAP 3 Zelf bewegen Met energie kan alles bewegen. Je kunt jezelf er ook mee laten bewegen. Hoe sneller je rent, hoe meer energie je verbruikt. Waar blijft die energie? Je wordt warm van het rennen. Daaraan merk je dat je energie verbrandt. Je spieren werken hard. Daarvoor hebben ze energie nodig. Je geeft energie aan de grond. Ren maar eens in de zandbak, dan zie je dat je voeten deuken achterlaten in het zand. Wie verbruikt de meeste energie: de hardloper of de karter? Niet je eigen energie Bij karten gebruik je niet je eigen energie om snel vooruit te komen. De energie komt uit benzine. Door verbranding van benzine wordt de motor warm. Je geeft gas, de wielen gaan draaien en je rijdt weg. De energie (benzine) wordt dus omgezet in warmte en beweging. Warmte betekent dat de temperatuur hoog is. Beweging is iets van zijn plaats laten komen. STAP 4 Snel en sneller Wie gaat deze wedstrijd winnen? Op skates ga je harder dan zonder. Om dat te begrijpen, bekijken we hoe de energie van de hardloper en de skater wordt omgezet. : fake foto. Wordt nog opdrachtfoto van lourens Energie is nodig om te bewegen, te groeien, na te denken en te leven. Energie komt in je lichaam door eten. Energie kun je doorgeven aan iets anders, bijvoorbeeld aan een bal of aan de grond. Energie kun je ook omzetten in beweging van jezelf en in warmte. Sommige sporten kosten meer energie dan andere. De badjuf beweegt even snel als de zwemmer. Gebruiken ze ook evenveel energie? Nee, zwemmen kost meer energie. Dat komt doordat water je veel meer tegenhoudt dan lucht. Je gebruikt dus een deel van je energie om water opzij te duwen. 0 Weetje: Vanuit stilstand gaan bewegen kost meer energie dan in beweging blijven. Dat voel je als je op de fiets stapt en begint met trappen. Daarom neemt een verspringer een aanloop voor hij springt. Hij heeft dan snelheid als hij afzet voor de sprong. Zo komt hij veel verder. Ga naar STAP 3 in je werkboek. Wie zal deze wedstrijd winnen? Meer en minder Een deel van de energie gaat naar de grond. Bij hardlopen geef je bij elke pas energie aan de grond. Bij skaten zet je veel minder vaak af: de wieltjes rollen een eind door. Daardoor gaat er minder energie naar de grond en meer naar de beweging. Lopen kost minder energie dan zwemmen. Ga naar STAP 4 in je werkboek.

7 thema les les 2 Van zon tot gloeilamp les 3 les 4 energie Als de zon schijnt, is het licht. Als het donker wordt, doe je een lamp aan. Licht lijkt heel gewoon, maar wat is het eigenlijk? Wat kun je met zonlicht doen? En hoe maak je zelf licht? STAP De energiebron van de aarde Zo wordt energie doorgegeven. energie licht en warmte (energie komt vrij) energie Een boom is een plant. Waarvan groeien planten ook alweer? Van zonlicht. De energie van de zon zorgt dat de boom hout maakt. Die energie verdwijnt niet, maar blijft in de boom. Als je het hout van de boom verbrandt, komt de energie weer vrij. Van het houtvuur komt licht en warmte. Hout is een brandstof. De energie van de zon zit ook in de appels. Als jij een appel eet, komt die energie in jou. Je kunt bewegen, denken en groeien. Je kunt die energie ook gebruiken om licht te maken, bijvoorbeeld als je fietst. De zon De zon levert de aarde bijna alle energie en is daarom de belangrijkste energiebron. Zonlicht komt als lichtstralen en warmte op de aarde terecht. Licht en warmte zijn allebei vormen van energie. Door licht en warmte groeien planten. Mensen en dieren eten de planten. Zo krijgen wij de energie van de planten binnen. beweging (energie komt vrij) Weetje: De zon levert enorm veel energie. Per jaar wel vijfhonderd keer het totale elektriciteitsverbruik in Nederland. Met zonnepanelen kun je zonne-energie opvangen. Op de panelen zitten zonnecellen waarmee zonlicht wordt omgezet in elektrische energie. Andere energiebronnen Bijna alle energie komt van de zon. Ook windenergie en energie van water, want door de zon is er wind en stroomt er water. Ga naar STAP in je werkboek. STAP 2 Wie brengt het licht mee? De zon schijnt alleen overdag. s Nachts is het donker. Hoe maak je licht in het donker? Kijk maar wat deze kinderen bij zich hebben. Even is er licht in het bos. Maar het licht gaat uit. Eerst de toorts, dan de kaars. De olie in de lamp brandt op en dan is de batterij van de zaklantaarn leeg. Alleen het achterste kind heeft nog licht. Licht door verbranding Licht maken kost energie. Die energie komt van de zon. De zon stopt energie in andere dingen, zoals planten. Om licht in het donker te maken, moet je die zonne-energie vrijmaken. Je weet al hoe zonne-energie in hout komt. Als je het hout verbrandt, komt de energie weer tevoorschijn. Als licht en warmte. Bij een kaars van bijenwas heeft de energie een lange weg afgelegd. Het begint met planten die zonlicht gebruiken om stuifmeel te maken. Bijen eten het stuifmeel en maken er was van. Hierin zit de energie van de zon. Die zie je als de kaars brandt. De energie van de plant komt uiteindelijk in de kaars. Licht door spierkracht Kijk nog eens naar de kinderen in het donkere bos. Het laatste kind kan altijd licht maken met de knijpkat. Een knijpkat is een zaklantaarn zonder batterijen. Je moet erin knijpen. Door spierkracht gaat de lamp branden. Als je een dynamo op je fiets hebt, werkt die ongeveer hetzelfde. Als je trapt, draaien je wielen. Je band laat het wieltje van de dynamo draaien. Door de beweging gaat je fietslamp branden. een knijpkat Ga naar STAP 2 in je werkboek.

8 thema les les 2 Van zon tot gloeilamp les 3 les 4 Dit weet ik nu STAP 3 Zonne-energie uit de grond De olie waarop een olielamp brandt, komt uit de grond. Het is aardolie. Aardolie is een belangrijke energiebron. Auto s, vliegtuigen, boten en fabrieken werken door aardolie. Bijna alle energie op aarde komt van de zon. De energie van aardolie ook. Hoe kan dat? Aardolie zit diep onder de grond. Daar komt toch nooit zonlicht? Miljoenen jaren terug Miljoenen jaren geleden zag de aarde er anders uit. Er waren veel meer zeeën. In die zeeën leefden plantjes en diertjes. De plantjes vingen het zonlicht op om te groeien. De diertjes aten de plantjes op. De zeediertjes gingen dood en zakten naar de bodem. Stel je enorme hoeveelheden zeediertjes en planten voor. Op de bodem van de oceaan begonnen die diertjes en planten te vergaan. Op een bijzondere manier, want er kwam geen licht en lucht bij. Deze dikke lagen diertjes en planten werden bedekt met zand. Door de druk van de aardlagen ontstond aardolie (en aardgas). Aardolie en aardgas In aardolie zit dus zonlicht dat miljoenen jaren geleden op aarde viel. Dit soort energie heet fossiele energie. Wanneer je de aardolie opbrandt, komt de energie weer vrij. Aardolie en aardgas worden op verschillende plaatsen in de wereld gevonden. We gebruiken er heel veel van, maar het raakt een keer op. STAP 4 Gloeilicht Weet je waarom een gloeilamp licht geeft? In de lamp zit een dunne, metalen draad, de gloeidraad. Als deze draad heet wordt, gaat hij gloeien. Iets wat gloeit, geeft licht, denk maar aan houtskool of aan het uiteinde van een sigaret. Waarom wordt de gloeidraad zo heet? Doordat er elektriciteit doorheen gaat. Door een draad Elektriciteit komt uit het stopcontact. In het stopcontact zitten draden waar de elektriciteit doorheen gaat. Als je die draden zou volgen, kom je uiteindelijk bij een elektriciteitscentrale. Daar Om licht te maken heb je energie nodig. Licht is zelf ook een vorm van energie. Bijna alle energie op aarde komt van de zon. Planten zetten zonne-energie om in bijvoorbeeld hout of vruchten. Als je hout of aardolie verbrandt, komt de energie weer vrij als licht en warmte. De energie van aardolie is er miljoenen jaren geleden door de zon in gestopt. Uit het stopcontact komt elektriciteit. Dit is ook een vorm van energie. Elektriciteit wordt gemaakt uit bijvoorbeeld aardolie. wordt elektriciteit gemaakt door het verbranden van bijvoorbeeld aardolie. In aardolie zit zonlicht van miljoenen jaren geleden. Dus ook de energie van elektriciteit komt van de zon. Jarenlang zakten dode diertjes en planten naar de zeebodem. Hieruit ontstond aardolie. Ga naar STAP 3 in je werkboek. Zo werkt een gloeilamp. Ga naar STAP 4 in je werkboek.

9 thema les les 2 les 3 De geluidenvangers les 4 Doe je ogen eens dicht en luister. Wat hoor je? Geluiden zijn overal. Je hoort dingen ver weg en dingen heel dichtbij. Wat is geluid eigenlijk? En waarom kun je harde geluiden niet alleen horen, maar soms ook voelen? STAP Geluiden zoeken Romy en Rik hebben een recorder gekregen. Daarmee nemen ze geluiden op. Vandaag gaan ze naar de bouwplaats vlak bij hun huis. Ze willen geluiden opnemen zoals heien, boren en timmeren. Maar op de bouwplaats is niemand te zien. Het is pauze en het is stil. Het hek is dicht. Boos springt Romy op een ijzeren plaat op en neer. Hé, gaaf, zegt Rik. De plaat maakt geluid. Rik neemt het op met de recorder. Romy ziet nog meer dingen liggen waarmee ze geluid kan maken. Hoe kan dat eigenlijk? Waarom maakt de plaat geluid als je erop springt? En hoe kan het dat het hek geluid maakt als je er met de pijp langs gaat? Door op de plaat te springen of over het hek te raspen, gaan die snel op en neer bewegen. Die snelle bewegingen noem je trillingen. Door die bewegingen gaat de lucht eromheen ook trillen. Die trillingen in de lucht gaan naar je oor. Geluid is dus een trilling die door de lucht gaat. Geluid bestaat uit trillingen. Weetje: Dove mensen kunnen geluid niet horen, maar ze kunnen het wel voelen. Jij kunt dat ook. Blaas een ballon op en praat met je mond vlak bij de ballon. Je voelt de geluidstrilling door de ballon gaan. STAP 2 Hoog en laag Romy en Rik zoeken nog meer spannende geluiden. Ze hebben allerlei flessen verzameld. Lege en volle. Van plastic en van glas. Als je over de fles blaast, krijg je een huilend geluid. Geen fles klinkt hetzelfde. Dit ontdekken ze: Als je harder blaast, klinkt het geluid ook harder. Een glazen fles klinkt beter dan een plastic fles. Een lege fles maakt een lager geluid dan een volle. Lange golven geven een laag geluid, korte golven een hoog. Hoge en lage golven Wat gebeurt er als je een steen in het water gooit? Het wateroppervlak gaat golven. Geluid is ook een golf. Geluidsgolven gaan door de lucht en je kunt ze niet zien. Soms kun je geluidsgolven wel voelen. Leg je hand maar eens tegen een geluidsbox. Net als golven in het water, kunnen geluidsgolven hoog en laag zijn. En lang of kort. Kijk eens naar Romy en Rik. Uit welke fles komen lange golven? Uit de lege fles. Dat komt doordat er in een lege fles meer lucht zit. Er gaat dus meer lucht trillen. Daardoor krijg je langere golven. Langere golven maken een lager geluid. Daardoor maakt een lege fles een lager geluid dan een volle fles. Rik en Romy proberen het ook met glazen. Ze wrijven met een natte vinger over de rand van het glas. Het glas gaat jammeren. Lege glazen klinken lager dan volle glazen. Zo maken Rik en Romy hoge en lage geluiden. Door het wrijven trilt het glas en gaat de lucht erin ook trillen. Dat is het geluid dat je hoort. Ga naar STAP in je werkboek. Ga naar STAP 2 in je werkboek.

10 thema les les 2 les 3 De geluidenvangers les 4 Dit weet ik nu STAP 3 Weerkaatsen en dempen Bij spannende geluiden hoort gegil. Romy vraagt Selma of ze wil meedoen. Selma kan heel hard en hoog gillen. Na de opname luisteren ze naar de gil. Die is hard en hoog, maar wel dof. Dat komt door de gordijnen, zegt Romy. Laten we het in de badkamer proberen. Een ijselijke gil In de badkamer klinkt de gil veel holler. Dat komt doordat geluiden weerkaatsen als ze tegen iets hards komen. Tegels zijn hard en glad. Ze kaatsen Selma s gil goed terug. Gordijnen en kussens doven geluid juist. De meeste geluidsgolven gaan de stof in en komen dus niet in je oren. Een dekbed dempt het geluid. Selma doet haar best. Ze gilt hard en zachter. Hoog en wat lager. Maar het klinkt nog niet eng genoeg. Rik haalt een emmer en zet die omgekeerd op Selma s hoofd. Hij houdt de microfoon onder de rand. De emmer houdt de geluidsgolven binnen en versterkt ze. Zo hebben ze de perfecte gil. hoog Net elastiekjes Zo zien je stembanden eruit als je gilt. laag Stembanden zijn een soort elastiekjes waar de lucht tussendoor gaat. Als de stembanden bewegen, gaat de lucht trillen. Als de opening tussen de stembanden klein is, gaat er minder lucht trillen. Het geluid wordt dan hoger. Net als bij de gedeeltelijk gevulde fles worden de geluidsgolven korter. STAP 4 Geluid opvangen Rik en Romy beluisteren hun geluiden. Vooral Selma s gil in de badkamer doet zeer aan hun oren. Hoe vangt je oor die geluidsgolfjes op? En hoe herken je in een geluidsgolf de stem van je moeder, de juf of je beste vriend(in)? Slimme oren? Als je naar je oor kijkt, zie je eerst de buitenkant. Die heet de oorschelp. De oorschelp vangt geluidsgolven op en richt ze naar binnen, je oor in. oorschelp gehoorgang zenuwbaan trommelvlies hersenen gehoorbotjes Geluid kun je niet zien, maar wel horen en soms voelen. Geluidsgolven gaan door de lucht naar je oor. Dat werkt zo goed dat je meestal precies weet wat je hoort. Alles wat trilt maakt geluid. Geluid bestaat uit golven. Geluidsgolven kunnen worden weerkaatst. Ze kunnen ook worden gedempt. Je hebt twee stembanden. De opening daartussen bepaalt hoe hoog je praat. In je oor gaat het trommelvlies trillen door de geluidsgolven. Daardoor hoor je geluiden. In je oor zit een trommelvlies. Dat is een dun, strak gespannen vliesje. De trillingen van het trommelvlies gaan naar kleine botjes in je oor. Die sturen signalen naar de hersenen. Je hersenen vertellen wát je hoort: een blaffende hond, een boormachine of je lievelingsmuziek. Je oren zijn dus niet slim, maar je hersenen wel. Ga naar STAP 3 in je werkboek. Ga naar STAP 4 in je werkboek.

11 thema les les 2 les 3 les 4 Goed om te weten STAP 0 Samenvatting Ga naar STAP in je werkboek. STAP 2 Begrippen energieomzetting Energie kan worden omgezet in een ander soort energie. Bijvoorbeeld: met een trap tegen de bal geef je energie aan die bal. De bal beweegt en kaatst tegen een muurtje. Jouw energie ging naar de bal en van de bal naar het muurtje. warmte Als je energie gebruikt, ontstaat er warmte. Maar warmte is zelf ook een energiebron. Je kunt er bijvoorbeeld water mee koken of papier mee aansteken. beweging Bij beweging verandert iets van plaats. Om iets van zijn plaats te krijgen, heb je energie nodig. energiebron Onze belangrijkste bron (oorsprong) van energie is de zon. Bijna alle energie op aarde komt van de zon. Brandstoffen, zoals aardolie en hout, zijn oorspronkelijk ook ontstaan uit zonneenergie. licht Licht komt van de zon. We kunnen zelf ook licht maken. Als je licht maakt, moet je energie gebruiken. fossiele energie Fossiele energie komt uit brandstoffen als aardolie, gas en kolen. Deze brandstoffen zijn in miljoenen jaren door zonne-energie ontstaan. elektriciteit Elektriciteit is een handige vorm van energie. Je kunt het door draden laten stromen. Zo komt het uiteindelijk in onze huizen. Elektriciteit komt bijvoorbeeld uit het stopcontact. trillingen Trillingen ontstaan als iets heel snel heen en weer beweegt. Bij een trilling wordt een tijd lang dezelfde snelle beweging gemaakt. geluid Geluid is een trilling die door de lucht gaat. De trilling ontstaat als iets trilt (snel heen en weer beweegt). geluidsgolven Iets wat trilt, stuurt geluidsgolven door de lucht. Die golven kun je niet zien, maar wel horen en soms voelen. Korte golven geven hoge geluiden en lange golven geven lage geluiden. Ga naar STAP 2 in je werkboek.

12 thema les les 2 les 3 les 4 Goed om te weten STAP 3 Zonne-energie vangen Energie raakt op! Lichten branden, auto s rijden, de computer staat aan. Daarvoor is energie nodig. We gebruiken steeds meer energie. Maar de fossiele brandstoffen raken op. Zonne-energie De grootste energiebron is de zon. De zonnestralen en zonnewarmte kunnen we rechtstreeks opvangen. Dit gebeurt door zonnecollectoren en zonnecellen. Die houden de warmte vast en laten haar niet meer ontsnappen. Door de zonnecollectoren lopen buizen met water. Dat water wordt warm door de zonne-energie. Met het warme water kun je douchen, afwassen en je huis verwarmen. Een zonnecel is een soort batterij, die op zonnestralen werkt. Dat is heel handig, want de zonnecel maakt stroom zonder stopcontact. Er zijn rekenmachines, horloges en zelfs rugzakken met zonnecellen. Zo kun je onderweg je telefoon of mp3-speler opladen. Windenergie De wind beweegt. Beweging is energie. Door de wind kun je molens laten draaien. Vroeger werden molens gebruikt om graan te malen of om olie uit zaden te persen. Moderne windmolens maken elektriciteit. Energie van water Water stroomt. Stromend water heeft veel energie. Probeer maar eens tegen de stroom in te zwemmen of te roeien. De energie van stromend water kun je gebruiken. Dat gebeurt het meest in landen met bergen. Daar stroomt het water veel harder. STAP 4 Speuren met echo s Jagen met echo s Vleermuizen jagen s nachts op vliegende insecten. Ze zien de insecten niet, maar ze horen ze wel. Vleermuizen gebruiken hun eigen echo om insecten te vangen. Ze maken heel hoge geluiden, hoger dan mensen kunnen horen. Als het geluid tegen een insect komt, kaatst het terug. Ze vangen de geluidsgolven op met hun grote oren. Zo weet een vleermuis precies waar het insect is. een jagende vleermuis Echoscopie Heb je wel eens een foto of video gezien van jezelf toen je nog niet was geboren? Je ziet jezelf in de buik van je moeder. Hoe kan dat? Met een gewone fotocamera kun je niet door de buikwand kijken. Met een echoscopie kan dat wel. Een echoscopie werkt met geluid. Geluiden kaatsen terug tegen de baby in de buik. Die echo s worden weer opgevangen. Een apparaat zet de echo om in een beeld. Zo kun je de baby in de buik zien. Met deze techniek kunnen dokters ook kijken hoe je hart, longen of hersenen eruitzien. Als je buikpijn hebt, kan de dokter met echo s je darmen bekijken. Zo kan hij zien of er een ontsteking of verstopping zit. Net als een vleermuis gebruikt het echoapparaat heel hoge geluiden die je niet kunt horen. Een echo maken doet geen pijn. een zonnecollector Ga naar STAP 3 in je werkboek. Ga naar STAP 4 in je werkboek.

13 Naut het verhaal Onder de sterren Standbeeldje! roept Berend opeens. Iedereen was net een beetje lekker aan het dansen, aan het praten, aan het drinken en aan het kauwen, maar nu moeten ze standbeeldje doen. Nu ja, het is Berends feest, ze zijn in de grote schuur van zijn vader en als hij de baas wil spelen mag dat. Vooral als hij een goed idee heeft. En het is een erg goed idee om standbeeldje te gaan doen. Ze schuiven de stoelen en de tafeltjes wat verder naar de muren, zodat de dansvloer groot genoeg wordt voor alle kinderen van de klas. De schuur is net een echte disco. Er hangt een discolamp die zijn lichtflitsen als een messenwerper door de ruimte smijt. Bovendien hebben de kinderen aan het begin van het feest lichtgevende dingetjes gekregen: ringen, armbanden, smileys, hoorntjes. Die hebben ze omgedaan en opgezet. Ze gloeien in de duisternis. De muziek staat zo hard, dat de schuur te klein lijkt voor de herrie. De eerste ronde doe ik het licht, zegt Berend, daarna neemt de eerste verliezer het over. Iedereen kent het spel: je moet dansen zo mal als je kunt, en als het licht even uitgaat moet je stil blijven staan. Zo krijg je de gekste levende standbeelden te zien als het licht weer aangaat. Het is een lollig spel. Op uw plaatsen! roept Berend. Klaar... Af! De muziek spettert door de schuur en iedereen begint te dansen. Ook Mirjam doet mee, ze rijdt rond in haar rolstoel en zwaait af en toe met haar armen. Naut hupt en springt in het rond, fijn dicht bij Eva Maria. Floep! Daar gaat het licht uit en vrijwel meteen weer aan. Iedereen staat doodstil. Berend loopt tussen de standbeelden door en kijkt of er een beweegt. Naut staat met zijn armen in een bokshouding en gluurt om zich heen. Ogen bewegen mag. Eva Maria staat met een been hoog in de lucht. Knap dat ze het zo lang volhoudt. Naut knipoogt naar haar. Af! roept Berend. Naut is af! Loser... Het is waar. Ogen bewegen mag, maar oogleden bewegen niet. Naut vindt het niet erg dat hij af is, want nu mag hij het licht bedienen en nu is hij de jury. Hij gaat achter de knoppen staan: Dansen maar! Ze dansen tot er nog maar drie kinderen op de dansvloer zijn: Eva Maria en Berend staan, Mirjam zit in haar rolstoel. Ze dansen en opeens gaat het licht uit. Niet alleen het licht, ook de muziek. En Naut heeft geen knop aangeraakt! Het is akelig stil en aardedonker. Ze zien alleen nog wat lichtgevende hoorntjes en armbandjes en... KLABAM! Vlak boven zich horen ze een enorme donderslag. Iedereen duikt in elkaar van schrik. Het licht gaat weer aan, de muziek ook. In de deuropening staat de vader van Berend. Kom gauw naar het woonhuis, jongens, zegt hij. Het onweer is me iets te dichtbij. Op mijn huis heb ik een bliksemafleider, op de schuur niet. Ik draai hier de stoppen even los. De kinderen rennen door de nacht naar het woonhuis. Daar wacht de moeder van Berend ze op met bitterballen en loempiaatjes. Het feest gaat gewoon verder. Iedereen heeft honger van het

14 dansen en ze doen geen standbeeldje meer, dus de snacks schuiven ze in een razend tempo naar binnen. Ondertussen kijken ze naar buiten, naar de schitterende flitsen die door de hemel gaan. Alsof er scheuren worden getrokken in een zwart gordijn waarachter de zon volop schijnt. Na iedere flits tellen ze samen, heel langzaam: Eén, twee, drie... KLABAM! Bang voor onweer zijn ze niet, maar ze schrikken iedere keer van de klap. Wat een energie gaat daarboven verloren, denkt Naut. Konden we die maar opvangen, dan hadden we nooit meer kolen en gas en olie nodig. Iedere tel is één kilometer, zegt de vader van Berend. Als we tot zeven komen, is het onweer zeven kilometer verderop en mogen jullie naar de schuur. Met volle monden tellen ze tot het onweer eindelijk ver genoeg is:... zes, zeven! Yes!!! Ze rennen terug naar de schuur, de vader van Berend draait de stoppen weer vast en het licht en de muziek floepen aan alsof er niets gebeurd is. Eva Maria en Mirjam en Berend dansen verder. Naut doet het licht snel uit en weer aan. Daar staan ze, stokstijf op de vloer. Berend staat met één arm hoog in de lucht, alsof hij net een strafworp heeft genomen bij basketbal. Hij kijkt kwaad naar Mirjam die doodstil rechtop in haar rolstoel zit. Hij heeft zijn tanden op elkaar geklemd en zijn lippen staan strak op een kiertje. Het is niet eerlijk, zegt hij, zij kan gewoon stil zitten en ik moet de hele tijd staan. Wat zeg je? vraagt Naut. Ik zeg: zij kan gewoon stil zitten. Berend doet het knap. Naut ziet zijn lippen niet bewegen. Niets beweegt. Ja, zijn tong in zijn mond, maar die kun je niet zien. Ik versta er niks van, zegt Naut. Ik zeg, zegt Berend, en opeens is hij zo kwaad dat hij gewoon zijn lippen beweegt, dat Mirjam... Af! roept Naut. Berend is af! Man, ik sta stil als een dooie wekker! Je mond bewoog! Briesend gaat Berend naar de kant. Miriam en Eva Maria dansen verder. Floep! Licht uit. Help! krijst de stem van Mirjam in het stikkedonker. Naut doet snel het licht weer aan. Mirjam slaat woest met haar armen om zich heen. Er zat iets in m n haar! Af! Af! roept Berend. Je bent af. Niemand luistert naar hem. Iedereen kijkt rond. Het is Jonas, de wijze uil van de klas, die de misdadiger ziet. Hij wijst omhoog: Kijk, de vleermuis, handvleugelig zoogdier, de gewone oftewel vale, Myotis myotis. Nu zien de anderen het dier ook, het scheert vlak onder de balken van het dak heen en weer en piept angstig. Sommige kinderen piepen nog angstiger: Die drinkt al je bloed op! Game over! roept Naut. Hij doet het grote licht aan, pakt een vaatdoek, trekt de hoorntjes van zijn hoofd en knoopt die in de doek. Vleermuizen houden niet van discofeestjes, zegt hij. Hij wil naar buiten. Naut gaat midden in de schuur staan en gooit de doek omhoog. Hij reageert op alles wat in de lucht beweegt, zegt hij, hij wil alles vangen. De vleermuis zwenkt, vliegt op de doek af en slaat zijn klauwtjes erin vast. Samen met de vaatdoek valt hij neer en belandt op de grond. Naut buigt zich over het diertje. De andere kinderen komen om hem heen staan. Ze kijken naar de kale vleugels, de grote oren en het piepkleine harige lijfje. De klauwtjes zitten vast in de doek. Doet-ie niks? vraagt Meander. Ze kijkt hem met grote bewonderende ogen aan. Ze lijkt wel verliefd. Voer hem aan de kat! zegt Brandaan. Naut vouwt voorzichtig de punten van de vaatdoek over de vleermuis heen. Moet je geen slaapliedje voor hem zingen? vraagt Berend. Naut pakt de doek op en loopt naar buiten. De anderen lopen achter hem aan. Het is stil buiten, het onweer is weggetrokken en heeft de wolken meegenomen. Naut legt de vaatdoek op de grond en vouwt hem open. Daar ligt het arme diertje. Naut pakt een stokje en duwt de klauwtjes los uit de doek. De vleermuis spreidt zijn vleugels uit en vliegt op. Hij verdwijnt zigzaggend tussen de sterren. Het feest is afgelopen. Ze lopen van de schuur naar het huis. Naut loopt heel toevallig naast Eva Maria. Gefeliciteerd, zegt hij, je hebt gewonnen. Wat? Standbeeldje. O dat... zegt Eva Maria. Maar jij bent de kampioen. Ze knipoogt naar hem. Af! zegt Naut.