voorwoord Het doet me heel veel plezier om dit fraaie boek over onze architectuur uit de periode met

Transcriptie

1 Monumenten van Herrezen Nederland

2 Monumenten van Herrezen Nederland

3 Het doet me heel veel plezier om dit fraaie boek over onze architectuur uit de periode met een voorwoord te mogen openen. Ik voel me persoonlijk sterk betrokken bij dit onderwerp, want als een exponent van de late babyboomgeneratie ben ik in 1957 geboren tijdens de wederopbouw in een typisch naoorlogse wijk, een arbeiderswijk in Den Haag Zuidwest. Ik ben daar met mijn twee zonen nog eens teruggeweest. Kijk, in zo n portiekwoning woonde papa vroeger. Een vierkamerwoning hadden we toen, en sommige gezinnen woonden daarin met wel tien mensen. En ik vertelde dat we als het regende met al die kinderen in het portiek zaten. Gezellig!, vonden mijn kinderen. Ik had meer iets verwacht van Goh, dat je zo kunt wonen!. Maar we hadden geen tuin, probeerde ik nog, dus s avonds gingen we voetballen in de binnentuin tussen de flats. Ook gezellig, vonden ze. Ze hebben gelijk. Ik had een heel gelukkige jeugd in een tijd waarin het geloof in de toekomst groot was. Een tijd van de handen uit de mouwen steken, samen aanpakken. Toen was geluk heel gewoon. 03 voorwoord De schaarste na de oorlog leidde tot typisch materiaalgebruik en bijzondere stedenbouwkundige keuzes. Dat leverde buitengewoon gewone architectuur op die sober en eenvoudig moest zijn. Tegelijkertijd kenmerkt het wederopbouw-erfgoed zich door een innovatief karakter: er kwamen volledig nieuwe gebouwtypes van de grond, met gebruik van nieuwe constructies en nieuwe materialen. Ook hoogbouw raakte volledig geaccepteerd.

4 voorwoord 04 Nu hebben we een lijst met mijlpalen en toonbeelden uit de periode 1940 tot en met 1958, vooral bedoeld Monumenten van Herrezen Nederland 05 inleiding als een aanzet voor bescherming en integratie van waardevol erfgoed van een vorige generatie, uit een toelichting bij de voordracht van circa 100 topmonumenten uit de periode bijzondere tijd van schaarste, maar ook van optimisme. In korte tijd werd het wonder van de wederopbouw verricht. Uit de puinhopen van de Tweede Wereldoorlog Laten we zorgvuldig omgaan met ons verleden. Het is onze verantwoordelijkheid dat onze recente wist Nederland te herrijzen door hard werken, inventief ontwerpen en een sterke centrale sturing. Bij het geschiedenis ook voor de volgende generaties blijft leven. herstel van de immense oorlogsschade is ook de kans gegrepen om vernieuwingen door te voeren in de architectuur, stedenbouw en landinrichting. Ondanks materiaalschaarste en woningnood werd met veel Dr. Ronald H.A. Plasterk élan gebouwd aan een nieuwe toekomst die welvaart en geborgenheid beloofde. De invoering van de AOW Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap vormde het begin van de verzorgingsstaat. Mede dankzij de Marshallhulp konden economie en productie zich herstellen en uitbreiden, wat vervolgens zou leiden tot de opkomst van de consumptiemaatschappij. Het vertrouwen in industrie, techniek en wetenschap was groot. Nieuwe bouwopgaven vloeiden hieruit voort. Nieuwe materialen en constructiemethoden als betonnen schaaldaken maakten grote overspanningen en snelle uitvoering mogelijk. Goede vormgeving was belangrijk, of die nu traditioneel was of modern of ertussenin: van stoel tot stad, van keuken tot kantoor alles werd tot in detail ontworpen en geordend. Architecten nodigden kunstenaars uit om de gebouwen op passende wijze aan te kleden, de overheid gaf hiervoor bescheiden subsidies. Samenwerking was het parool, al was de praktijk soms anders. Nu, een halve eeuw later, is de stralende toekomst van toen verleden tijd geworden. De vroeg-naoorlogse bouwwerken zijn economisch afgeschreven, technisch en fysiek verouderd en aan modernisering toe. In het verlengde van de radicale vernieuwingsgedachte wordt (te) vaak besloten tot sloop en vervangende nieuwbouw, hoewel aanpassing en hergebruik meestal heel goed mogelijk zijn. Door gebrek aan kennis en waardering dreigt waardevol erfgoed van de wederopbouw als het ware onder onze ogen te verdwijnen

5 inleiding inleiding of onherstelbaar te worden verminkt. Toch zijn in en na de oorlog werken gebouwd die vanwege hun bijzondere architectuur of (cultuur)historische betekenis zonder meer behoud verdienen in de 21ste eeuw. De monumentenzorg is ervoor om de noodzakelijke veranderingen bij behoud en vernieuwing in goede gebouwen alweer afgebroken, zoals het Julianaziekenhuis te Terneuzen, de St. Josephkerk te Vaals, het stadhuis te Den Haag, de Enkalonfabriek te Emmen en de werken voor de mijnbouw. Zo bezien behoeft dit selectievoorstel van topmonumenten ook wel enige relativering. banen te leiden. Dat kan op verschillende manieren en via verschillende instrumenten, waaronder wettelijke bescherming op grond van de Monumentenwet Om daarvoor in aanmerking te komen moeten de monumenten ten minste vijftig jaar oud zijn en van algemeen belang zijn wegens hun schoonheid, cultuur historische waarde of betekenis voor de wetenschap. Daarom en gelet op de consulteringstermijn van gerechtigden en adviesaanvragen, fungeert het jaar 1958 in de Tijdelijke beleidsregel aanwijzing beschermde monumenten 2007 als einddatum, hoewel de wederopbouw in cultuur- en architectuurhistorisch opzicht tot ver in de jaren 60 doorliep. Het is aan de gemeenten en de provincies om zorg te dragen voor de nu nog minderjarige monumenten. Sinds 2001 is de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, de voorloper van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM) actief bezig met het erfgoed uit de wederopbouwperiode. Er is in de afgelopen jaren onder andere inventariserend en waarderend onderzoek gedaan naar diverse categorieën gebouwen. De voordracht van een honderdtal topmonumenten uit de periode 1940 tot en met 1958 is een vervolg Juist een der belangrijkste aspecten van de wederopbouw de bestrijding van de woningnood geeft aanleiding om te zoeken naar andere vormen van erfgoedzorg, naast de aanwijzing van enkele bijzondere complexen. Tussen 1945 en 1965 werden ruim 1 miljoen miljoen woningen gebouwd, vaak door middel van prefabricage en standaardisatie. De waarde van dit erfgoed ligt niet zozeer in de architectuur van de individuele woningen, maar in de stedenbouwkundige structuren en de ruimtelijke compositie van de bouwblokken. Daarin namen markant gesitueerde kerken, scholen en andere wijkvoorzieningen een belangrijke plaats in. Om recht te doen aan de karakteristieke kwaliteiten van bijvoorbeeld de ruime groenaanleg en de algehele compositie van een wijk zijn andere maatregelen dan individuele bescherming wenselijk. Dat geldt eveneens voor de wederopgebouwde kernen en de kenmerkende cultuurlandschappen van ruilverkavelingen en het Nieuwe Land van de Noordoostpolder met zijn nieuwe dorpen. Hiervoor kunnen planologische instrumenten en gebiedsgerichte monumentenzorg waarborgen bieden voor een zorgvuldige omgang met de aanwezige ruimtelijk - en cultuurhistorische waarden. op de Tijdelijke beleidsregel aanwijzing beschermde monumenten 2007 die per 1 juli 2007 in werking is getreden. De selectie is grondig voorbereid door de RACM die hierbij een panel van externe deskundigen heeft betrokken. Maar onbedoeld heeft toeval ook een rol gespeeld bij de samenstelling van deze groep topmonumenten. Zo zijn diverse belangrijke monumenten uit deze periode al in een eerder stadium beschermd (bij voorbeeld de Diogenesbunker te Arnhem, de Kunstbunker te Paaslo, de Maastunnel te Rotterdam, de caissons te Ouwerkerk en Villa Schöne te Blaricum). Of zijn andere belangwekkende De wederopbouw was veelvormig en complex, maar is slechts ten dele gedocumenteerd. De selectieopgave is verre van eenvoudig, alleen al door de enorme omvang van het vroeg-naoorlogse bouwbestand en de grote dynamiek in de latere omgang en waardering. De vakliteratuur en de actuele situatie laten soms heel verschillende beelden zien. Het is de kunst om de ontwerpkwaliteiten en het cultuurhistorische belang tijdig te onderkennen en in te zetten bij de actuele planvorming. De gebouwen hebben vaak een speciale

6 inleiding inleiding ontstaansgeschiedenis en een onverwachte rijkdom aan details. De foto s van de geselecteerde monumenten illustreren dat. Zij zijn gerangschikt naar de tien toonaangevende thema s: Met name in Rotterdam is een hoge concentratie topmonumenten aanwezig. In deze zwaar getroffen stad was al vroeg tot algehele onteigening besloten, werd effectief samengewerkt en waren internationaal Onderdak: Verzorgingsstaat : Economie: Productie: Techniek: Verkeer: Verzuiling: Vorming: Vrije tijd: Herdenking: de bestrijding van de woningnood en de ontwikkeling van nieuwe woonvormen. de groei van overheidsbemoeienis en collectieve zorgvoorzieningen. het herstel van de handel en de opkomst van de consumptiemaatschappij. het herstel en de uitbreiding van de industriële productie en de landbouw. het herstel en de groei van technische en wetenschappelijke voorzieningen. het herstel en de uitbouw van de infrastructuur en de facilitering van mobiliteit. (de terugkeer van) de maatschappelijke verdeling naar levensbeschouwing. de stimulering van onderwijs, onderzoek en ontplooiing. de verruiming van vrije tijd en cultuurspreiding voor alle bevolkingslagen. de opkomst van de publieke herinneringscultuur. bekende ontwerpers actief. Elders kwam het wederopbouwproces pas na 1958 goed van de grond, vooral in Zeeland en omstreken, waar in 1953 de grote Watersnood nieuwe verwoestingen had aangericht. Evenzo laat het zich uit de wederopbouw- en verzuilingsgeschiedenis verklaren dat in deze voordracht relatief veel kerken zijn opgenomen. Deze werden destijds met voorrang gebouwd om het culturele en sociale leven weer te herstellen en de geestelijke veerkracht te tonen. Tegelijk met alle nieuwbouw werd de oorlogsschade van de grote monumenten hersteld. Monumentenzorg, stadsherstel en stadsuitbreiding bepaalden samen het proces van herstel en vernieuwing na de Bevrijding. Dat proces is met grote snelheid voortgegaan zozeer dat vele bouwwerken niet eens meer de leeftijd van vijftig jaar halen. De dynamiek van nu is gebaat bij herbezinning op de ideeën en het vakmanschap waarmee de wederopbouw gestalte heeft gekregen. Uit deze selectie blijkt dat het motto van het eerste naoorlogse kabinet Herstel en Vernieuwing actueel blijft voor de monumenten van Herrezen Nederland. Bij de nu geselecteerde topmonumenten gaat het vooral om de excellente werken: evidente mijlpalen in de ontwikkeling van de architectuur, stedenbouw, landinrichting, bouwtechniek of ruimtegebonden kunst of essentiële toonbeelden van de belangrijkste cultuurhistorische of sociaalhistorische ontwikkelingen van de periode in Nederland. Hiervoor is een getrapt waarderingssysteem toegepast op basis van een thematische benadering en inhoudelijke weging van kwaliteiten. Bij de selectie is ernaar gestreefd om recht te doen aan verschillende architectuurstromingen en aan de bijzonderheden van de diverse regio s. Door de historische ontwikkelingen van destijds, de inzet van prominente architecten en de bijzondere bouwopgaven is het echter onvermijdelijk dat het merendeel van de monumenten in de Randstad is te vinden.

7 inleiding 10 Aerdenhout Villa Looyen - B. Bijvoet, G.H.M.Holt, 1948 Amsterdam Frankendaal/ Jeruzalem - C. van Eesteren, B. Merkelbach, P. Elling, A.E. van Eyck, M. Ruys, 1957 Amsterdam Westereindflat - J. Rietveld, 1957 Amsterdam Warnersblokken (J. Worpstraat, D. Schäferstraat) - F.A. Warners, J. Ongenae, 1957 Bergeijk Huis Visser - G.Th. Rietveld, 1956 Den Haag Bunkerhuis met tuin - R. Romke de Vries, 1951 Den Haag Segbroeklaanflat(s) - P. Zanstra, 1957 Gorinchem Kremlin (St. Joris- onderdak plein e.o.) - A. Evers, G.J.M. Sarlemijn, 1956 Groningen Wielewaalflat - F. Klein, 1957 Maastricht Gemeenteflat - F.C.J. Dingemans, 1950 Rotterdam Huis Ypenhof - J.H. van den Broek, 1952 Rotterdam Lijnbaanhoven - H.A. Maaskant, H.D. Bakker, A. Krijgsman, Rotterdam Zuidpleinflat - W. van Tijen, H.A. Maaskant, 1949 Velp Huis Slegers - G.Th. Rietveld, 1954 Zandvoort Gasthuishofje - B.J.J.M. Stevens, 1949

8 onderdak onderdak Aerdenhout Villa Looyen B. Bijvoet, G.H.M.Holt 1948 Amsterdam Frankendaal/Jeruzalem C. van Eesteren, B. Merkelbach, P. Elling, A.E. van Eyck, M. Ruys 1957

9 onderdak onderdak Amsterdam Warnersblokken (J. Worpstraat, D. Schäferstraat) F.A. Warners, J. Ongenae 1957 Amsterdam Westereindflat J. Rietveld 1957

10 onderdak onderdak Den Haag Bunkerhuis met tuin R. Romke de Vries 1951 Bergeijk Huis Visser G.Th. Rietveld 1956

11 onderdak onderdak Den Haag Segbroeklaanflat(s) P. Zanstra 1957 Gorinchem Kremlin (St. Jorisplein e.o.) A. Evers, G.J.M. Sarlemijn 1956

12 onderdak onderdak Groningen Wielewaalflat F. Klein 1957 Maastricht Gemeenteflat F.C.J. Dingemans 1950

13 onderdak 22 Rotterdam Huis Ypenhof 23 onderdak J.H. van den Broek 1952 Rotterdam Lijnbaanhoven H.A. Maaskant, H.D. Bakker, A. Krijgsman

14 onderdak onderdak Rotterdam Zuidpleinflat W. van Tijen, H.A. Maaskant 1949 Velp Huis Slegers G.Th. Rietveld 1954

15 onderdak 26 Amsterdam Belastingkantoor (nu Kohnstammhuis) - G. Friedhoff, 1958 Arnhem Provinciehuis - J.J.M. Vegter, H. Brouwer, T.T. Deurvorst, 1955 Breda Sanatorium De Klokkenberg - C.H. de Bever, C.M. van Moorsel, 1953 Den Haag Stationspostkantoor - G.C. Bremer, 1949 Deventer St. Jozefziekenhuis - J.A. van der Laan, J.B. Hermans, Th.M. van der Eerden, 1957 Maastricht Bejaardenflat Aldenhof - J.H.A. Huysmans, 1957 Rhenen Brandweerkazerne (nu Museum Rondeel) - J.J.M. Vegter, 1943 Tilburg Bejaardenhof Jozefzorg - J. Bedaux, 1952 verzorgingsstaat Zandvoort Gasthuishofje B.J.J.M. Stevens 1949

16 verzorgingsstaat verzorgingsstaat Amsterdam Belastingkantoor (nu Kohnstammhuis) G. Friedhoff 1958 Arnhem Provinciehuis J.J.M. Vegter, H. Brouwer, T.T. Deurvorst 1955

17 verzorgingsstaat verzorgingsstaat Breda Sanatorium De Klokkenberg C.H. de Bever, C.M. van Moorsel 1953 Den Haag Stationspostkantoor G.C. Bremer 1949

18 verzorgingsstaat verzorgingsstaat Maastricht Bejaardenflat Aldenhof J.H.A. Huysmans 1957 Deventer St. Jozefziekenhuis J.A. van der Laan, J.B. Hermans, Th.M. van der Eerden 1957

19 verzorgingsstaat verzorgingsstaat Rhenen Brandweerkazerne (nu Museum Rondeel) J.J.M. Vegter 1943 Tilburg Bejaardenhof Jozefzorg J. Bedaux 1952

20 verzorgingsstaat 36 Amstelveen Kantoor Van Leer s Vatenfabriek - M. Breuer, 1958 Arnhem Hoofdkantoor AKU (nu De Grote Genk) - H.T. Zwiers, 1957 Den Haag Hoofdproductschap voor Akkerbouwproducten - J.W.E. Buijs, J.B. Lürsen, W. Verschoor, 1955 Den Haag KLM (nu Ministerie V&W) - D. Roosenburg, P. Verhave, 1949 Den Haag EN-NEN (nu Joegoslavië Tribunaal) - A.J. van der Steur, 1953 Rotterdam Industriegebouw Goudsesingel - W. van Tijen, economie H.A. Maaskant, 1951 Rotterdam Citrusveiling - H.A. Maaskant, 1955 Rotterdam Huf - Architectenbureau Van den Broek en Bakema, 1957 Rotterdam Bijenkorf, met sculptuur - M. Breuer, A. Elzas, N. Gabo, 1957 Rotterdam Groothandelsgebouw - W. van Tijen, H.A. Maaskant, 1953 Rotterdam Incassobank (nu Kamer van Koophandel) - E.H.A. en H.M. Kraaijvanger, 1950 Rotterdam Nederlandsche Handelmaatschappij (nu kantoorgebouw gemeente Rotterdam) - C. Elffers, 1950 Rotterdam Twentsche Bank (nu kantoorgebouw) - A.J. van der Steur, W.A.C. Herman de Groot, B. Hooykaas, B. van Veen, 1950 Rotterdam Rotterdamse bank (nu ABN AMRO) - H.F. Mertens, 1949

21 economie economie Arnhem Hoofdkantoor AKU (nu De Grote Genk) H.T. Zwiers 1957 Amstelveen Kantoor Van Leer s Vatenfabriek M. Breuer 1958

22 economie economie Den Haag Hoofdproductschap voor Akkerbouwproducten J.W.E. Buijs, J.B. Lürsen, W. Verschoor 1955

23 economie economie Den Haag EN-NEN (nu Joegoslavië Tribunaal) A.J. van der Steur 1953 Den Haag KLM (nu Ministerie V&W) D. Roosenburg, P. Verhave 1949

24 economie economie Rotterdam Citrusveiling H.A. Maaskant 1955 Rotterdam Industriegebouw Goudsesingel W. van Tijen, H.A. Maaskant 1951

25 economie 46 Rotterdam Bijenkorf, met sculptuur M. Breuer, A. Elzas, N. Gabo economie Rotterdam Huf Architectenbureau Van den Broek en Bakema 1957

26 economie economie Rotterdam Groothandelsgebouw W. van Tijen, H.A. Maaskant 1953 Rotterdam Incassobank (nu Kamer van Koophandel) E.H.A. en H.M. Kraaijvanger 1950

27 economie economie Rotterdam Nederlandsche Handelmaatschappij (nu kantoorgebouw gemeente Rotterdam) C. Elffers 1950 Rotterdam Twentsche Bank (nu kantoorgebouw) A.J. van der Steur, W.A.C. Herman de Groot, B. Hooykaas, B. van Veen 1950

28 economie 52 Rotterdam Rotterdamse bank (nu ABN AMRO) H.F. Mertens 1949 Bennekom Instituut Rassenonderzoek - G. Friedhoff, M. Bolten, 1954 Bergeijk De Ploeg - G.Th. Rietveld, 1958 IJmuiden Hoofdkantoor Hoogovens - W.M. Dudok, 1951 Rotterdam Bouwcentrum - J.W.C. Boks, 1949 Rotterdam Latenstein - J.J.M. Vegter, 1952 Rotterdam Het Vrije Volk (nu Slaakhuys) - J.J.M. Vegter, 1955 Sneek Tonnemafabriek - J.A. Boer, 1954 Termunten Modelboerderij Johannes Kerkhovenpolder - N.J. Kruizinga, M. Ruys, 1952 productie Zevenaar Turmac - W.S. van de Erve, M. Zwaagstra, 1952

29 productie productie Bennekom Instituut Rassenonderzoek G. Friedhoff, M. Bolten 1954 Bergeijk De Ploeg G.Th. Rietveld 1958

30 productie productie IJmuiden Hoofdkantoor Hoogovens W.M. Dudok 1951 Rotterdam Bouwcentrum J.W.C. Boks 1949

31 productie productie Rotterdam Latenstein J.J.M. Vegter 1952 Rotterdam Het Vrije Volk (nu Slaakhuys) J.J.M. Vegter 1955

32 productie productie Sneek Tonnemafabriek J.A. Boer 1954 Termunten Modelboerderij Johannes Kerkhovenpolder N.J. Kruizinga, M. Ruys 1952

33 productie 62 Den Haag Transformatorhuis - J.M. Luthmann, 1942 Dokkum Watertoren - J.J.M. Vegter, 1957 Dwingeloo Radiotelescoop - C.A. Muller (astronoom), 1956 Harderhaven Lovinkgemaal - D. Roosenburg, P. Verhave, P.A. Hofman, 1957 Katwijk Gemaal Katwijk - B. Buurman, M.P. Schutte, 1954 Leidschendam vm. Neherlaboratorium - S.J. van Embden, 1955 Ouddorp Vuurtoren - G. Friedhoff, 1950 techniek Zevenaar Turmac W.S. van de Erve, M. Zwaagstra 1952 Schoonebeek Ja-knikker - Nederlandse Aardoliemaatschappij (NAM) Vlaardingen Ertskranen

34 techniek techniek Den Haag Transformatorhuis J.M. Luthmann 1942 Dokkum Watertoren J.J.M. Vegter 1957

35 techniek techniek Dwingeloo Radiotelescoop C.A. Muller (astronoom) 1956 Harderhaven Lovinkgemaal D. Roosenburg, P. Verhave, P.A. Hofman 1957

36 techniek techniek Katwijk Gemaal Katwijk B. Buurman, M.P. Schutte 1954 Leidschendam vm. Neherlaboratorium S.J. van Embden 1955

37 techniek 70 Ouddorp Vuurtoren 71 techniek G. Friedhoff 1950 Schoonebeek Ja-knikker Nederlandse Aardoliemaatschappij (NAM)

38 techniek 72 Eindhoven NS station - K. van der Gaast, 1956 Groningen Pompstation Esso (nu Bim) - W.M. Dudok, 1954 Rotterdam Aankomsthal HAL Wilhelminapier - Architectenbureau Van den Broek en Bakema, 1949 Velsen Ventilatietorens Velsertunnel - D. Roosenburg, 1957 Vlissingen NS station - S. van Ravesteyn, 1950 Zutphen NS station - H.G.J. Schelling, 1952 verkeer Vlaardingen Ertskranen

39 verkeer verkeer Eindhoven NS station K. van der Gaast 1956 Groningen Pompstation Esso (nu Bim) W.M. Dudok 1954

40 verkeer verkeer Rotterdam Aankomsthal HAL Wilhelminapier Architectenbureau Van den Broek en Bakema 1949 Velsen Ventilatietorens Velsertunnel D. Roosenburg 1957

41 verkeer verkeer Vlissingen NS station S. van Ravesteyn 1950 Zutphen NS station H.G.J. Schelling 1952

42 verkeer 80 Aerdenhout Adventkerk - K.L. Sijmons, 1958 Amstelveen Kruiskerk/ Vredeskerk - M.F. Duintjer, 1953 Amsterdam Opstandingskerk (Kolenkit) - M.F. Duintjer, 1956 Amsterdam H. Jozef - G.H.M. Holt, K.P. Tholens, 1953 Breda O.L.V. van Altijddurende Bijstand - M.J. Granpré Molière, 1952 Cadier en Keer Missiehuis - A. Swinkels, 1955 Den Haag H.H. Antonius en Lodewijk (nu Emmauskerk) - F.P.J. Peutz, W. Wouters, E. Laudy, 1958 verzuiling Eindhoven Clarissenklooster Rapelenburg - C.H. de Bever, 1953 Heemstede Pinksterkerk - Chr. Nielsen, J.H.C. Spruit, B. Hendriks, 1957 Heerlen H. Anna - F.P.J. Peutz, 1953 Heerlen H. Joseph - J.J. Fanchamps, 1957 Luyksgestel H. Martinus - E. Nijsten, J. Koldeweij, 1958 Oeffelt Zoete Naam Jezus - N. van der Laan, 1954 Overloon H.H. Theobaldus en Antonius - J. Strik, 1956 Philippine H. Maria ten Hemelopneming - P.A.M. Siebers, W. van Dael, 1954 Zaandam Paaskerk - K.L. Sijmons, K. Appel, 1958

43 verzuiling verzuiling Aerdenhout Adventkerk K.L. Sijmons 1958 Amstelveen Kruiskerk/Vredeskerk M.F. Duintjer 1953

44 verzuiling verzuiling Amsterdam Opstandingskerk (Kolenkit) M.F. Duintjer 1956 Amsterdam H. Jozef G.H.M. Holt, K.P. Tholens 1953

45 verzuiling verzuiling Breda O.L.V. van Altijddurende Bijstand M.J. Granpré Molière 1952 Cadier en Keer Missiehuis A. Swinkels 1955

46 verzuiling verzuiling Eindhoven Clarissenklooster Rapelenburg C.H. de Bever 1953 Den Haag H.H. Antonius en Lodewijk (nu Emmauskerk) F.P.J. Peutz, W. Wouters, E. Laudy 1958

47 verzuiling 90 Heemstede Pinksterkerk Chr. Nielsen, J.H.C. Spruit, B. Hendriks verzuiling Heerlen H. Anna F.P.J. Peutz 1953

48 verzuiling verzuiling Heerlen H. Joseph J.J. Fanchamps 1957 Luyksgestel H. Martinus E. Nijsten, J. Koldeweij 1958

49 verzuiling verzuiling Oeffelt Zoete Naam Jezus N. van der Laan 1954 Overloon H.H. Theobaldus en Antonius J. Strik 1956

50 verzuiling verzuiling Philippine H. Maria ten Hemelopneming P.A.M. Siebers, W. van Dael 1954 Zaandam Paaskerk K.L. Sijmons, K. Appel 1958

51 verzuiling 98 Amersfoort Constantinianum (nu ROC/ASA Het Klooster) - J.C.A. Schijvens, 1954 Amsterdam LTS Patrimonium (nu ROC/ASA Oost) - B.J. Ingwersen, C. de Geus, H. op de Laak, 1956 Delft TU, Werktuigbouwkunde - A.J. van der Steur, G. Drexhage, 1953 Den Haag Tweede VCL (nu Segbroekcollege) - J.J.P. Oud, 1956 Den Haag Grotiuslyceum (nu Segbroekcollege) - vorming Sj. Schamhart, 1955 Eindhoven Catharinalyceum (nu Pleincollege Van Maerlant) - T. Taen, T. Nix, 1954 Elspeet Jachinschool - A. van der Linden, 1954 Nagele Cluster van drie scholen: rooms-katholiek, openbaar en protestants-christelijk - A.E. van Eyck, H.P.D. van Ginkel, 1957 Rotterdam Luciaschool (nu in gebruik bij de SKVR) - L. de Jonge, 1958 Vlaardingen Groen van Prinstererlyceum - C. Elffers, 1957 Vlissingen Zeevaartschool/ De Ruyterschool - A. Rothuizen, 1953 Wageningen vm. Faculteit voor Geodesie - F.E. Röntgen, 1953

52 vorming vorming Amersfoort Constantinianum (nu ROC/ASA Het Klooster) J.C.A. Schijvens 1954 Amsterdam LTS Patrimonium (nu ROC/ASA Oost) B.J.Ingwersen, C. de Geus, H. op de Laak 1956

53 vorming vorming Delft TU, Werktuigbouwkunde A.J. van der Steur, G. Drexhage 1953 Den Haag Tweede VCL (nu Segbroekcollege) J.J.P. Oud 1956

54 vorming vorming Eindhoven Catharinalyceum (nu Pleincollege Van Maerlant) T. Taen, T. Nix 1954 Den Haag Grotiuslyceum (nu Segbroekcollege) Sj. Schamhart 1955

55 vorming vorming Elspeet Jachinschool A. van der Linden 1954 Nagele Cluster van drie scholen: rooms-katholiek, openbaar en protestantschristelijk A.E. van Eyck, H.P.D. van Ginkel 1957

56 vorming vorming Rotterdam Luciaschool (nu in gebruik bij de SKVR) L. de Jonge 1958 Vlaardingen Groen van Prinstererlyceum C. Elffers 1957

57 vorming vorming Wageningen vm. Faculteit voor Geodesie F.E. Röntgen 1953 Vlissingen Zeevaartschool/ De Ruyterschool A. Rothuizen 1953

58 vorming 112 Amsterdam Roeivereniging De Hoop - A. Komter, 1952 Groningen Openluchtzwembad De Papiermolen - J. Koolhaas, 1955 Rotterdam Lijnbaanwinkels - Architectenbureau Van den Broek en Bakema, 1956 Rotterdam Thalia (nu Beurscafé) - J.P.L. Hendriks, W. van der Sluys, L.A. van den Bosch, 1955 Utrecht Stadsschouwburg - W.M. Dudok, 1941 Weert De Lichtenberg - vrije tijd P.H. Weegels, H. Martens,

59 vrije tijd vrije tijd Amsterdam Roeivereniging De Hoop A. Komter 1952

60 vrije tijd vrije tijd Groningen Openluchtzwembad De Papiermolen J. Koolhaas 1955 Rotterdam Lijnbaanwinkels Architectenbureau Van den Broek en Bakema 1956

61 vrije tijd vrije tijd Rotterdam Thalia (nu Beurscafé) J.P.L. Hendriks, W. van der Sluys, L.A. van den Bosch 1955 Utrecht Stadsschouwburg W.M. Dudok 1941

62 vrije tijd 120 Amsterdam Nationaal Monument - J.J.P. Oud, J.A. Raedecker, 1956 Arnhem John Frostbrug - W.J.H. Harmsen, A.J. van der Steur, 1950 Bloemendaal Erebegraafplaats - A. Komter, G.H.M. Holt, J.T.P Bijhouwer, 1947 Putten Herdenkingshof - J.T.P. Bijhouwer, 1947 Rotterdam Monument De Verwoeste Stad - O. Zadkine, 1953 herdenking Weert De Lichtenberg P.H. Weegels, H. Martens

63 herdenking herdenking Arnhem John Frostbrug W.J.H. Harmsen, A.J. van der Steur 1950 Amsterdam Nationaal Monument J.J.P. Oud, J.A. Raedecker 1956

64 herdenking herdenking Putten Herdenkingshof J.T.P. Bijhouwer 1947 Bloemendaal Erebegraafplaats A. Komter, G.H.M. Holt, J.T.P Bijhouwer 1947

65 herdenking 126 Aanbevolen literatuur over de wederopbouw Alings, W., e.a., Wij bouwen, Utrecht, aanbevolen literatuur Andela, G., Kneedbaar landschap, kneedbaar volk. De heroïsche jaren van de ruilverkavelingen in Nederland, Bussum, 2000 Bakema, J.B., Van stoel tot stad, een verhaal over mensen en ruimte, Zeist/Antwerpen, 1964 Bosma, K., Wagenaar, C. (red.), Een geruisloze doorbraak. De geschiedenis van architectuur en stedebouw tijdens de bezetting en de wederopbouw van Nederland, Rotterdam, 1995 Groenendijk P., Vollaard, P., Architectuurgids Nederland , Rotterdam, 2006 Ibelings, H., Americanisme. Nederlandse architectuur en het transatlantische voorbeeld, Rotterdam, 1997 Rotterdam Monument De Verwoeste Stad O. Zadkine 1953 Jansen, W., Kunstopdrachten van de Rijksgebouwendienst na 1945, Rotterdam, 1995 Kuipers, M.C. (red.), Toonbeelden van de wederopbouw. Architectuur, stedenbouw en landinrichting van herrijzend Nederland, Zwolle, 2002 Lange, E. de, Sober en solide. De wederopbouw van Nederland , Rotterdam, 1995 Mieras, J.P., Na-oorlogse bouwkunst in Nederland, Amsterdam/Antwerpen, 1954 Vreeze, N. de, Woningbouw, inspiratie & ambities. Kwalitatieve grondslagen van de sociale woningbouw in Nederland, Almere, 1993

66 Colofon Redactie: Jacqueline von Santen, Marieke Kuipers, Anita Blom, Marije de Korte, Ben de Vries, Els Arends Tekst toelichting: Marieke Kuipers Voorbereiding selectievoorstel topmonumenten: Jacqueline von Santen, Marieke Kuipers, Eva Wijdeveld, Anita Blom, Iris Contant, Dorothée Koper-Mosterd, Marije de Korte, Jon van Rooijen, Michiel Verweij Fotografie: RACM, Chris Booms, Jan van Galen, Paul van Galen, Thea van den Heuvel, Kris Roderburg, Sergé Technau, Ton van der Wal; foto Villa Looyen, Aerdenhout: Spies, Bouwkundig Weekblad 1951 Foto omslag: Betonreliëf van Harry op de Laak, LTS Patrimonium (nu ROC/ASA Oost), Amsterdam (1956) Foto s inleiding van gebombardeerde stad: J.A.L. Bom, Middelburg, Panorama vanaf stadhuistoren, juni 1940 Vormgeving: ontwerpjanhaandrikman, Doornenburg Druk: Boom Planeta Graphics, Haarlem Uitgever: Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten, Amersfoort Distributie: Waanders Uitgevers, Zwolle Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten, Amersfoort, 2007 De RACM heeft er naar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de RACM wenden. ISBN Voor meer informatie:

67 Dit boekje bevat een overzicht van de topmonumenten uit de periode die de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap voordraagt voor bescherming. Zij staan symbool voor de wederopbouw van Nederland na de oorlog. Het overzicht is ingedeeld naar de belangrijkste thema s die bij de bouwopgaven een rol speelden: Onderdak, Verzorgingsstaat, Economie, Productie, Techniek, Verkeer, Verzuiling, Vorming, Vrije Tijd en Herdenking. Uit de foto s straalt het motto van het eerste na-oorlogse kabinet: Herstel en Vernieuwing.