Excerpta odontologica. Prothetische tandheelkunde. Orthodontie. Het kauwvermogen van personen met een gebitsprothese. Orthodontie en de diabeticus

Transcriptie

1 De rubriek Excerpta odontologica staat onder redactie van J.H.G. Poorterman en heeft de volgende vaste medewerkers: Basiswetenschappen en grensgebieden Gebitspathologie Cariologie Restauratieve tandheelkunde Endodontologie Prothetische tandheelkunde (Kroon- en brugwerk) Prothetische tandheelkunde (Volledige prothese) Gnathologie Kindertandheelkunde Orthodontie A.H.B. Schuurs A.H.B. Schuurs M.D. Lagerweij Ch. Penning W.J. van Driel L.J. Pluim A.H.B.M. Vermeulen M.H. Steenks P. Rondel, J.S.J. Veerkamp J.G. Daggers, J.F.P. Dijkman Mondziekten en kaakchirurgie Parodontologie Preventieve tandheelkunde Radiologie Materiaalkunde Sociale tandheelkunde Gerodontologie Implantologie Hygiëne Algemene ziekteleer P.J. Slootweg J.W. Hutter, P.M. Sipos A.M. van Luijk P.F. van der Stelt Ch. Penning J.H.G. Poorterman P.F.M. Gerritsen M.S. Cune W.R. Moorer H.S. Brand Correspondentie betreffende deze rubriek dient u te richten aan: Redactie NTvT, postbus 1378, 3430 BJ Nieuwegein. Kopieën van in deze rubriek besproken artikelen zijn tegen kostenvergoeding op aanvraag verkrijgbaar bij: L.J.H. Hofman, Bibliotheek Tandheelkunde, Philips van Leydenlaan 25, Postbus 9101, 6500 HB Nijmegen; tel Prothetische tandheelkunde Het kauwvermogen van personen met een gebitsprothese Het is onlogisch om het kauwproces van gebitsprothesedragers te vergelijken met dat van personen die in het bezit zijn van hun natuurlijke dentitie. Vooral de mate van verpulvering is bij de gebitsprothesedragers verminderd. Het doel van dit onderzoek was een norm te ontwikkelen om functionele tekortkomingen bij het dragen van een gebitsprothese te evalueren. De 140 gebitsprothesedragers, bij wie de voorzieningen met verschillende technieken waren vervaardigd, kauwden op testvoedsel (20 kauwbewegingen op pinda s en 40 op wortels). Daarna werd het uitgespuwde voedsel in een standaard zeef gedaan en hierbij werd het kauwvermogen gemeten. Om een kauwnorm te verkrijgen werden bij 10 patiënten met het testvoedsel metingen gedaan bij 10, 20, 40, 60, 80 en 100 kauwbewegingen. Op deze wijze kreeg men ook een gebitsprothesekauwnorm. Een gebitsprothesedrager met een kauwvermogen van 43% heeft een kauwefficiëntie volgens de gebitsprothesenorm van 100% en volgens de natuurlijke dentitienorm van maar 30%. De conclusie van dit onderzoek was dat het kauwvermogen van een gebitsprothesedrager minder is dan eenzesde van dat van een natuurlijke dentitie. Kennelijk zijn gebitsprothesen slechte functionele vervangingen voor natuurlijke dentities. KAPUR KK, SOMAN SD. Masticatory performance and efficiency in denture wearers. J Prosthet Dent 2004; 92: A. Vermeulen, Nijmegen Orthodontie Orthodontie en de diabeticus Diabetes mellitus is een stofwisselingsstoornis die in ongeveer 3% - 4% van de bevolking voorkomt. De ziekte wordt gekarakteriseerd door chronische hyperglykemie, veroorzaakt door een deficiënte insulinehuishouding. Diabetis mellitus wordt onderverdeeld in 2 typen: type 1, waarbij sprake is van het geheel ontbreken van insulineafscheiding, en type 2 dat een combinatie is van weerstand tegen de werking van insuline en onvoldoende insulineproductie. Aangezien diabetes mellitus nog steeds niet te genezen is, worden alleen de symptomen behandeld en op die manier wordt getracht om complicaties te voorkomen. De tandarts is mede verantwoordelijk voor de volksgezondheid en moet dus voldoende kennis hebben van de afwijkingen die zich in de mond als gevolg van diabetes mellitus kunnen manifesteren. Heden ten dage bestaat er geen leeftijdsgrens voor orthodontische behandeling. De behandelaar zal daarom in de spreekkamer geconfronteerd worden met zowel type 1- als type 2-diabetespatiënten. Patiënten met type 2 zijn vaak stabieler dan patiënten met type 1. Nauwgezet nakomen van het medische regiem is buitengewoon belangrijk. Diabetes type 1 komt vaker voor bij jonge mensen. Als een afspraak wordt gemaakt van langer dan 1,5 uur, is het raadzaam om die afspraak s morgens te plannen en de patiënt met nadruk te adviseren de gebruikelijke maaltijden en medicatie strikt in acht te nemen. Voordat met de behandeling wordt begonnen, is het van belang te checken of de patiënt het advies heeft opgevolgd. Op die manier kan gedurende de behandeling een hypoglykemische reactie worden voorkomen. Bij diabetespatiënten die onder goede medische begeleiding staan, kunnen alle tandheelkundige behandelingen zonder speciale voorzorgsmaatregelen worden verricht. Het is niet verstandig om een patiënt met ongecontroleerde diabetes mellitus orthodontisch te behandelen. Er is geen voorkeur voor behandeling met uitneembare of vaste apparatuur. Het is belangrijk om het handhaven van goede mondhygiëne te benadrukken, vooral als vaste apparatuur wordt toegepast. Deze apparatuur veroorzaakt makkelijker retentie van plaque, waardoor bij deze patiënten sneller cariës en aantasting van het parodontium kunnen optreden. Dagelijks spoelen met een fluoridehoudende vloeistof, bij voorkeur voor het slapen gaan, is een belangrijke preventieve maatregel. Candida-infecties kunnen optreden. Diabetesgerelateerde microangiopathie kan incidenteel voorkomen in de bloedvatvoorziening rondom de apex. Dit resulteert in verhoogde percussiegevoeligheid, pulpitis of verlies van vitaliteit van gezonde gebitselementen. Speciaal bij orthodontische behandelingen waarbij tanden over een grotere afstand worden verplaatst, moet de behandelaar alert zijn en regelmatig de vitaliteit van de gebitselementen controleren. Mede daarom is het verstandig geringe krachten uit te oefenen en minstens 2 maanden te wachten met het verwisselen van bogen. Holtgrave en Donath (Fortschr Kieferorthop 304 Ned Tijdschr Tandheelkd 112 (2005) augustus

2 1989; 50: ) vonden bij diabetespatiënten een vertraagde botregeneratie, een verzwakking van het periodontium en microangiopathieën in de gingiva. Vooral orthodontisch behandelde patiënten met diabetes vertoonden een groter verval van het parodontium. Bij volwassenen is het belangrijk om voor de start van de orthodontische behandeling een uitgebreid onderzoek van het parodontium in de gehele mond te verrichten. Ook gedurende de behandeling moet de conditie van het parodontium gecontroleerd worden. Diabetes is medisch gezien een bekende ziekte. De behandelaar moet complcaties die plotseling optreden, kunnen hanteren. De medische anamnese van elke patiënt is daarom even belangrijk als de tandheelkundige anamnese. BENCH L, BRAEM M, WILLEMS G. Orthodontic considerations in the diabetic patiënt. Semin Orthod 2004; 10: J.F.P. Dijkman, Mook Geen correlatie tussen incisale abrasie en kaakgewrichtsklachten Volgens een wijdverbreide hypothese is bruxisme een risicofactor voor het ontstaan van kaakgewrichtsklachten (temporomandibulaire dysfunctie - TMD). Frontale slijtfacetten duiden volgens deze opvatting op een gedurende langere tijd bestaande bruxisme en zijn daarmee een indicatie voor een verhoogd risico voor TMD. In een eerder onderzoek (J Prosthet Dent 2002; 87: ) hebben de auteurs aangetoond dat bij volwassenen geen aantoonbaar verband is tussen incisale slijtage en TMD. Het doel van dit onderzoek was om na te gaan of bij kinderen en adolescenten wel een dergelijk verband bestaat. De onderzochte groep bestond uit van de oorspronkelijk at random geselecteerde leerlingen in de leeftijd van 10 tot 18 jaar. De individuen met TMD-klachten werden opgespoord met de vraag: Heb je de afgelopen maanden pijn in het aangezicht, de kaak, de slaapstreek, voor het oor, of in het oor gehad? In totaal werd 156 keer (15%) bevestigend beantwoord. De resterende individuen vormden de controlegroep. In het onderzoek werd rekening gehouden met leeftijd en geslacht, met horizontale en verticale overbeet en met dentale en faciale trauma s. Met de gegevens uit dit onderzoek kon het verband tussen frontale slijtage en het risico van TMD-klachten niet worden aangetoond. In de discussie worden onderzoeken vermeld met tegenovergestelde resultaten. Hirsch en medewerkers zijn van mening dat de eigen bevindingen zeer betrouwbaar zijn door de manier waarop zij het materiaal verzameld en statistisch geanalyseerd hebben. In veel onderzoeken komen TMD-klachten vaker voor bij adolescente meisjes. Als incisale abrasie een risicofactor is voor TMD-klachten dan zou abrasie vaker voorkomen bij deze groep meisjes, hetgeen niet het geval was in dit onderzoek. Volgens de auteurs bestaat klinisch geen significant verband tussen TMD en frontaal bruxisme. De behandeling van dit type bruxisme bij kinderen en adolescenten ter voorkoming van TMD-klachten wordt door dit onderzoek niet ondersteund. HIRSCH C, JOHN MT, LOBBEZOO F, SETZ JM, SCHALLER H.G. Incisal tooth wear and selfreported TMD pain in children and adolescents. Int J Prosthodont 2004; 17: J.F.P. Dijkman, Mook Relatie tussen de grootte van de buccale corridor en een fraaie lach Een fraaie lach wordt door een aantal factoren bepaald. Een hoge lachlijn, waarbij veel van de buccale gingiva zichtbaar is, wordt meestal als weinig fraai ervaren. Zo ook, wanneer er geen paralleliteit is tussen de incisale randen van het bovenfront en de onderlip. Het samenvallen van de midline van het bovenfront met die van het gelaat is eveneens een belangrijke factor. Een andere mogelijke factor is de grootte van de buccale corridors. In 1985 werd deze gedefinieerd als de ruimte bij het lachen tussen de mondhoeken en de buccale vlakken van de zijdelingse delen in de bovenkaak. Afwezigheid van deze driehoek zou een onnatuurlijk kunstgebit uiterlijk geven. De grootte en de vorm van deze corridors zouden er niet toe doen, als ze maar aanwezig waren. Hoe wordt dat in huidige tijd ervaren? In dit onderzoek werd de invloed van de grootte van de buccale corridors op de aantrekkelijkheid van een lach bestudeerd. Hiertoe werden van 5 vrouwen en 5 mannen frontale digitale gelaatsfoto s vervaardigd die qua grootte van de buccale corridor werden gemanipuleerd. De breedte van de zijdelingse delen werd gevarieerd. Zo ontstonden 5 categorieën: smal (28% buccale corridor), medium smal (22%), medium (15%), medium breed (10%) en breed (2%). De 5 mogelijkheden van elke persoon werden gepaard in elf combinaties, bijvoorbeeld smal met medium breed, hetgeen weer resulteerde in 110 paren. Deze paren werden voorgelegd aan een panel van 30 volwassenen, allen leken. Het resultaat was dat een brede lach, dus een minimale corridor, door het lekenpanel als fraaier werd gewaardeerd dan een smalle lach (grote buccale corridor). In de discussie wordt aangegeven dat deze bevindingen overeenkomen met die van eerder onderzoek uit 1996, waarin men concludeerde dat wanneer meer tanden in de zijdelingse delen zichtbaar waren tijdens het lachen dit door de leek als fraaier werd aangemerkt. De auteur pleit dan ook voor het opnemen van de grootte van de buccale corridors in de orthodontische diagnostiek en behandelplanning. MOORE T, SOUTHARD KA, CASKO JS, QIAN F, SOUTHARD TE. Buccal corridors and smile esthetics. Am J Orthod Dentofac Orthop 2005: 127: J.G. Daggers, Tilburg Mondziekten en kaakchirurgie Bacteriëmie na mondheelkundig ingrijpen Het is een bekend feit dat tandheelkundig bloedig ingrijpen voorbijgaande bacteriëmie kan veroorzaken en dat deze bacteriëmie Ned Tijdschr Tandheelkd 112 (2005) augustus een potentiële oorzaak is voor endocarditis bij door congenitale of verworven cardiale afwijkingen gepredisponeerde patiënten. Het is echter niet goed in kaart gebracht of het gevaar voor bacteriëmie bij alle intraorale ingrepen hetzelfde is. De auteurs van het hier 305

3 besproken artikel deden onderzoek hiernaar met als doel meer inzicht te verkrijgen in de incidentie van bacteriëmie na verschillende vormen van tandheelkundige of kaakchirurgische behandelingen. Ook werd gekeken naar de soorten bacteriën die in het bloed werden aangetroffen. Het onderzoek omvatte 237 patiënten. Een scala aan ingrepen werd geëvalueerd. Bacteriëmie bleek voor te komen in patiënten die chirurgisch werden behandeld voor tumor, infectie, trauma of kaakreconstructie. Decorticatie bij osteomyelitis en tandextractie leidden tot een hogere incidentie van bacteriëmie dan de overige ingrepen. Er bleek geen relatie tussen bacteriëmie en mondhygiëne of gingivitis. Evenmin was er een relatie met het aantal geëxtraheerde gebitselementen. Extractie vanuit een geïnfecteerd gebied parodontitis, pericoronitis of periapicale infectie daarentegen leidde significant vaker tot bacteriëmie dan extractie van nietgeïnfecteerde gebitselementen. In hoeverre met deze bevindingen rekening kan worden gehouden bij het toepassen van antibiotische profylaxe laten de auteurs in het midden. TAKAI S, KURIYAMA T, YANAGISAWA M, KAKAGAWA K, KARASAWA T. Incidence and bacteriology of bacteremia associated with various oral and maxillofacial surgical procedures. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2005; 99: P.J. Slootweg, Nijmegen Preventieve tandheelkunde Thuisbleekmiddelen en de schade aan het glazuur In de Verenigde Staten zijn diverse tandbleekmiddelen zonder tussenkomst van een tandarts te koop. Het is de vraag of deze producten wel veilig zijn voor het gebit. In dit onderzoek is van 5 thuisbleekmiddelen de invloed op de hardheid van het glazuur gemeten: Opalescence met 10% carbamide peroxide, Crest Whitestrips met 6% waterstofperoxide, Crest Professional Whitestrips met 6,5% waterstofperoxide, Day White Excel 3 met 7,5% waterstofperoxide en Day White Excel 3 met 9,5% waterstofperoxide. De middelen werden gedurende 14 dagen op stukjes glazuur van geëxtraheerde verstandskiezen geappliceerd. Overeenkomstig de voorschriften van de fabrikant werd Opalescence carbamide peroxide 6 uur per dag met een individuele lepel geappliceerd. De andere middelen werden tweemaal per dag 30 minuten aangebracht, Day White waterstofperoxide met behulp van een individuele lepel en de Whitestrips door middel van plakstrips. Tussentijds werden de glazuurstukjes bewaard in kunstspeeksel. Na 1, 7 en 14 dagen werd de hardheid van het glazuuroppervlak gemeten door er een stalen pen van 50 gram op te drukken. Reeds na 1 dag en ook nog na 1 week was er een significante afname van de hardheid van het glazuur in de groepen met de hoogste concentratie waterstofperoxide in de Whitestrips en de bleekgel van Day White. Na 14 dagen was de hardheid van alle glazuurstukjes echter niet meer significant verschillend van het begin. Dit komt waarschijnlijk door remineralisatie vanuit het kunstspeeksel. In de mond zal deze remineralisatie nog beter verlopen, aangezien daarin ook mineralen uit het voedsel en fluoriden uit tandpasta voorkomen. Dat met de hoger geconcentreerde waterstofperoxidemiddelen niet meer schade aan het glazuur ontstond, is waarschijnlijk te danken aan de zeer korte bleektijd die de fabrikanten voorschrijven (30 minuten bleken met waterstofperoxide versus 6 uur bleken met carbamideperoxide waaruit langzaam 3,5% waterstofperoxide vrijkomt). De hardheid van het glazuur is ook gemeten op diverse diepten onder het glazuuroppervlak. Deze was niet verschillend van de controlegroep. De auteurs concluderen dat vooral de hogere concentraties waterstofperoxide aanvankelijk een afname in hardheid van het glazuur veroorzaken. Dankzij het speeksel vindt echter steeds weer een remineralisatie plaats, waardoor na 14 dagen bleken het glazuur weer even hard is als voorheen. De hier onderzochte bleekmiddelen kunnen daarom als klinisch veilig worden beschouwd. TEXEIRA ECN, RITTER A, THOMPSON JY, LEONARD RH, SWIFT EJ. Effect of tray-based and trayless whitening systems on microhardness of enamel surface and subsurface. Am J Dent 2004; 17: Bacteriedodend adhesief A.M. van Luijk, Almere De weefselsparende behandeling van wortelcariës is nog altijd onbevredigend. Ondanks de toepassing van bijvoorbeeld een chloorhexidine bevattende lak is een langdurige preventie nog niet beschikbaar. Vooral voor ouderen is dringend behoefte aan een niet-invasieve behandeling van beginnende wortelcariës, met een langdurig effect. In dit onderzoek is de werking bestudeerd van een adhesief dat een antibacterieel middel bevat (Liner Bond met Methacryloyloxi Dodecyl Piridine Bromide, MDPD). Een eerste groep geëxtraheerde premolaren werd 2 weken in een zure gel (ph 4,0) gelegd. Op de zo verkregen kunstmatige cariëslaesies werden diverse typen bondings aangebracht. Vervolgens werden de gebitselementen nog eens 2 weken in dezelfde zure gel gedompeld. Een tweede groep werd gedompeld in een oplossing met cariogene bacteriën (ph 4,0 tot 5,0). Ook hier werden na 2 weken de bondings aangebracht waarna nog eens 2 weken onderdompeling in de bacteriesuspensie volgde. Daarna werden de cariëslaesies onderzocht door middel van röntgenfoto s en de elektronenmicroscoop. De resultaten staan vermeld in de tabel. Het blijkt dat de beste bescherming wordt geboden door de Liner Bond met het antibacteriële middel. Prime Bond en Single Bond zijn one-bottle-systemen die slechts een dunne laag op het gebitselement achterlaten. Deze was in diverse gevallen tijdens het Progressie van cariëslaesies (in µm) na aanbrengen beschermlaag en daarna twee weken onderdompeling in bacteriesuspensie of in zure oplossing. Bacterie Zuur Direct voor aanbrengen van bonding 260 ± ± 20 Onbeschermd na 2 weken 417 ± ± 29 Prime Bond (Dentsply) 359 ± ± 49 Single Bond (Espe) 353 ± ± 11 Liner Bond 2 (Kuraray) 319 ± ± 18 Liner Bond 2 met MDPB 276 ± ± Ned Tijdschr Tandheelkd 112 (2005) augustus

4 experiment al verdwenen. De meer viskeuze Liner Bond vormde een dikkere laag die beter hield. Het toegevoegde antibacteriële middel bood een significant betere bescherming. Het voordeel van deze antibacteriële bonding boven een chloorhexidinevernis is, dat het middel goed hecht aan gedemineraliseerd dentine doordat het diep in de laesie kan doordringen dank zij de hydrofiele eigenschappen. Chloorhexidine is hydrofoob en kan daardoor slechts beperkt in de laesie doordringen. Het gaat hier echter om een in vitro-experiment. De werkelijkheid moet de veelbelovende eigenschappen nog bevestigen. KURAMOTO A,IMAZATO S, WALLS AW, EBISU S. Inhibition of root caries progression by an antibacterial adhesive. J Dent Res 2005; 84: A.M. van Luijk, Almere Radiologie Positionering van patiënt bij botmetingen op CT-opnamen CT-opnamen worden in de maxillofaciale chirurgie en de implantologie vaak gebruikt om de dimensies van het kaakbot te bepalen. In dit onderzoek is nagegaan wat het effect is van de positionering van de patiënt in de CT-machine op de nauwkeurigheid van metingen van de hoogte en de breedte van de mandibula. Van 10 droge onderkaken werden in een CT-machine opnamen gemaakt in 3 verschillende standen: allereerst met de doorsneden parallel aan de onderzijde van de mandibula (de standaardpositie), en vervolgens na kanteling van de mandibula met +19 en 19 graden ten opzichte van de onderzijde van mandibula. Op basis van de CT-reconstructies werden transversale doorsneden door de mandibula gereconstrueerd. Eén waarnemer bepaalde op deze doorsneden de hoogte en de breedte ter plaatse van de incisieven, de hoektanden, de premolaren en de molaren aan beide zijden van de kaak. De bothoogtemetingen in het molaargebied gaven de grootste verschillen te zien als de onderkaak naar onder was gekanteld. Geen van de verschillen was echter statistisch significant. Als de onderkaak naar boven werd gekanteld, waren alleen de metingen in het incisiefgebied significant verschillend. De metingen van de breedte van de mandibula waren alleen significant verschillend in het gebied van de hoektanden. Geen van de verschillen was meer dan 7,5% van de meting in standaardpositie. De meeste verschillen waren minder dan 6% en een flink aantal minder dan 4%. De auteurs concluderen dat bij de algemeen geaccepteerde veiligheidsmarge van 10% van de gemeten afstand, een kanteling van de mandibula van minder dan + of -20 graden geen klinische implicaties heeft voor het gebruik van CT-doorsneden voor botmetingen ten behoeve van implantaten. DANTAS JA, MONTEBELLO FILHO A, CAMPOS PSF. Computed tomography for dental implants: the influence of the gantry angle and mandibular positioning on the bone height and width. Dentomaxillofac Radiol 2005; 34: Ned Tijdschr Tandheelkd 112 (2005) augustus P.F. van der Stelt, Amstelveen Beoordeling van het kaakgewricht op panoramische opnamen Kaakgewrichtsklachten komen voor bij 5% - 12% van de populatie. In verschillende publicaties en richtlijnen, zoals die van de American Academy of Oral and Maxillofacial Radiology, worden panoramische röntgenopnamen aanbevolen voor een eerste onderzoek bij patiënten met kaakgewrichtsklachten. Er zijn echter ook publicaties die aangeven dat er geen correlatie kon worden aangetoond tussen kaakgewrichtsafwijkingen en het röntgenbeeld, of waarin een afwijkend röntgenbeeld aanwezig was bij patiënten zonder klachten. In dit onderzoek werd nagegaan of de beoordeling van het kaakgewricht op panoramische opnamen wel zinvol was om afwijkingen vast te stellen. De beoordeling van het röntgenbeeld werd vergeleken met leeftijd, aanwezigheid van pijn in het kaakgewricht en de toestand van de dentitie. De gegevens van 45 patiënten met klachten en 55 controlepatiënten werden in het onderzoek betrokken. Alle panoramische opnamen waren voorafgaande aan de behandeling gemaakt met hetzelfde röntgentoestel. Het gedeelte van de opnamen waarop het kaakgewricht was afgebeeld, werd uit het beeld geselecteerd, zodat de waarnemers niet zouden worden beïnvloed door de toestand van de dentitie. Dit resulteerde in 200 röntgenologische beelden van linker en rechter kaakgewrichten. Drie ervaren waarnemers bekeken de beelden in willekeurige volgorde en beoordeelden deze op de aanwezigheid van osteofyten, erosie, afvlakking, sclerose, uithollingen en subcorticale cysten. De resultaten van de waarnemers waren in sterke mate hetzelfde bij herhaalde beoordelingen. De overeenkomst tussen de waarnemers onderling was redelijk. Er werden morfologische veranderingen waargenomen op panoramische opnamen van patiënten uit alle leeftijdsgroepen, zonder correlatie met de toestand van het gebit of de aanwezigheid van kaakgewrichtsklachten. De conclusie van dit onderzoek is dat de vorm van de condylus niet zonder meer gecorreleerd is aan kaakgewrichtsafwijkingen en dat kleine afwijkingen van de condylus niet van betekenis zijn voor de diagnostiek van afwijkingen van het kaakgewricht. CROW HC, PARKS E, CAMPBELL JH, STUCKI DS, DAGGI J. The utility of panoramic radiography in temporomandibular joint assessment. Dentomaxillofac Radiol 2005, 34: P.F. van der Stelt, Amstelveen Röntgenologische vertekening bij derde molaren Voor het beoordelen van de ligging van geïmpacteerde derde molaren wordt veelvuldig gebruikgemaakt van panoramische röntgenopnamen. Het doel van het hier beschreven onderzoek was om vast te stellen in hoeverre vertekening bij de beeldvorming van de panoramische opname van invloed is op de röntgenologische beoordeling van de positie van derde molaren. Bij 14 patiënten die in aanmerking kwamen voor verwijdering van derde molaren (n = 19), werd een panoramische opname vervaardigd. Tijdens de chirurgische behandeling werd een afdruk gemaakt van de vrijgelegde derde molaar en de daarvoor gelegen tweede molaar. Op de panoramische opname werd de hoek geme- 307

5 ten tussen de lengteas van de derde en die van de tweede molaar. De oriëntatie van de derde molaar werd geclassificeerd als distaal gekanteld, verticaal, mesiaal gekanteld of horizontaal ten opzichte van de tweede molaar. Hetzelfde werd met behulp van een hoekmeetinstrument gedaan op de uitgegoten afdrukken. Op de panoramische opnamen werd 1 derde molaar geclassificeerd als horizontaal, 7 als mesiaal gekanteld, 4 als distaal gekanteld en 7 als verticaal. Op grond van de modellen waren deze getallen: 1 horizontaal, 5 mesiaal, 8 distaal en 5 verticaal. In 31% van de gevallen week de hoek die gemeten was op de panoramische opname, zoveel af van de klinische meting op het model, dat de stand van de derde molaar in een andere klasse werd ingedeeld. Het verschil tussen de panoramische opnamen en de modellen was gemiddeld ruim 5 ; dit verschil was sterk significant (p = 0,001). De panoramische opname suggereerde doorgaans een meer naar mesiaal gerichte positie van de derde molaar. Er bleek echter ook een zeer duidelijke correlatie te bestaan tussen beide metingen (Pearson s correlatiecoëfficiënt = 0,998). De verschillen zijn dus consistent. Uit dit onderzoek blijkt dat er een verschil is tussen de positie zoals die wordt afgebeeld op een panoramische opname en de werkelijke positie. Het effect kan verschillend zijn voor verschillende röntgentoestellen. Wanneer men rekening houdt met dit verschijnsel, kan een panoramische opname echter van grote waarde zijn voor het beoordelen van geïmpacteerde verstandskiezen. SANT ANA LFM, GIGLIO FPM, FERREIRA JR O, SANT ANA E, CAPELOZZA ALA. Clinical evaluation of the effects of radiographic distortion on the position and classification of mandibular third molars. Dentomaxillofac Radiol 2005, 34: P.F. van der Stelt, Amstelveen Materiaalkunde Duurzaamheid van hechting aan het dentine Onderzoekers schenken in toenemende mate aandacht aan duurzaamheid van de hechting aan het dentine. Polymerisatiekrimp is een factor die van invloed zou kunnen zijn. Die speelt vooral een rol in preparaties met een hoge C-factor (configuratiefactor), zoals klasse I-preparaties. Dat was aanleiding voor een laboratoriumonderzoek naar de microhechtsterkte van composiet aan het dentine in de bodem van klasse I-preparaties na 1 dag en na 1 jaar. In geëxtraheerde molaren werden gestandaardiseerde doosvormige klasse I-preparaties gemaakt en gerestaureerd met composiet, onder toepassing van 6 0ptiBond FL, dentinemonster 0ptiBond FL, preparatie, 1 dag 0ptiBond FL, preparatie, 1 jaar Scotchbond 1, dentinemonster Scotchbond 1, preparatie, 1 dag Scotchbond 1, preparatie, 1 jaar Clearfil SE, dentinemonster Clearfil SE, preparatie, 1 dag Clearfil SE, preparatie, 1 jaar Adper Prompt, dentinemonster Adper Prompt, preparatie, 1 dag Adper Prompt, preparatie, 1 jaar Fuji Bond LC, dentinemonster Fuji Bond LC, preparatie, 1 dag Fuji Bond LC, preparatie, 1 jaar Reactmer, dentinemonster Reactmer, preparatie, 1 dag Reactmer, preparatie, 1 jaar Microhechtsterkte (MPa) µtbs (MPa) De adhesieven. Product Type Fabrikant Optibond FL Meercomponentenadhesief Kerr Scotchbond 1 Eencomponentadhesief 3M ESPE Clearfil SE Bond Zelfetsende primer Kuraray Adper Prompt Zelfetsende primer-adhesief 3M ESPE Fuji Bond LC Glasionomeeradhesief GC Reactmer Glasionomeeradhesief Shofu adhesieven (zie tab.). Een deel van de gerestaureerde gebitselementen werd 1 dag in water bewaard en een ander deel 1 jaar. De gebitselementen werden vervolgens in de lengterichting in coupes gezaagd, en van de coupes werden preparaten vervaardigd voor microhechtsterktebepalingen. Deze preparaten bevatten dus het dentine van de bodem van de preparatie met de daaraan gehechte composiet. Om een vergelijking te treffen met de situatie van een lage C-factor werd ook composiet gehecht aan vlakgeslepen dentinemonsters, en ook daarvan werden preparaten vervaardigd voor microhechtsterktemetingen. De resultaten van de metingen zijn weergegeven in de afbeelding, waaruit het volgende blijkt. De hechtsterkte van Optibond FL, Scotchbond 1 en Clearfil SE Bond aan de dentinemonsters was significant hoger dan die van de overige adhesieven. De hechtsterkte van Optibond FL en Clearfil SE Bond aan de bodem van de klasse I-preparatie was na 1 dag significant hoger dan die van de overige adhesieven. De hechtsterkte aan de preparatiebodem was na 1 jaar het hoogst voor Optibond FL en verschilde niet significant van die van Clearfil SE Bond. Geen significant verschil werd gevonden tussen Clearfil SE Bond en beide glasionomeeradhesieven. Ten aanzien van het verschil in hechtsterkte aan het dentinemonster en aan de preparatiebodem blijkt dat bij Optibond FL en Clearfil SE Bond niet significant te zijn. De auteurs maken daaruit op dat op deze beide adhesieven de C-factor niet van invloed is. Zij concluderen dat een conventioneel meercomponentenadhesief nog steeds het meest effectief is en ongevoelig blijkt voor de effecten van polymerisatiekrimp en waterdegradatie. Microhechtsterkte aan dentinemonster, preparatiebodem na 1 dag en preparatiebodem na 1 jaar (MPa). 308 Ned Tijdschr Tandheelkd 112 (2005) augustus

6 SHIRAI K, DE MUNCK J, YOSHIDA Y, ET AL. Effect of cavity configuration and aging on the bonding effectiveness of six adhesives to dentin. Dent Mater 2005; 21: Ch. Penning, Leidschendam Polymerisatie met LED- en halogeenlampen vergeleken Een laboratoriumonderzoek had ten doel de warmteontwikkeling en de polymerisatie-effectiviteit te vergelijken van 2 LED-lampen en 1 halogeenlamp (zie tab. 1). Intrapulpaire temperatuurverhoging werd gemeten met een thermokoppel, geplaatst tegen het dak van de pulpakamer van een geëxtraheerde molaar, waarin een klasse I-preparatie was gemaakt. In de preparatie werd een adhesief aangebracht en 40 seconden belicht. De resultaten zijn weergegeven in tabel 1. Daaruit blijkt dat de intrapulpaire temperatuurstijging bij alle lampen beperkt is. Effectiviteit van de polymerisatie werd gemeten door 2 mm dikke schijfjes te vervaardigen van een hybride en een microfijne composiet (Z100 en A110 van 3M). De schijfjes werden van boven belicht en vervolgens werd de Knoop-hardheid (KHN) aan boven- en onderzijde gemeten. De verhouding tussen beide is een maat voor de conversiegraad van de composiet. De resultaten zijn weergegeven in tabel 2. Als het lichtvenster op 1 mm afstand wordt gehouden, is de conversiegraad bij toepassing van de Allegro significant groter dan bij die van de andere lampen, maar bij een afstand van Tabel 1. Intrapulpaire temperatuurverhoging na 40 seconden bestraling. Lamp Type Stralings- Fabrikant Temperatuurenergie verhoging (mw/cm 2 ) ( C) Allegro LED 1437 Den-Mat 3,1 ± 0,1 LEDemetron 1 LED 602 SDS/Kerr 2,9 ± 0,1 VIP Halogeen 608 BISCO 3,0 ± 0,2 Tabel 2. Verhouding tussen de KHN aan de onder- en bovenzijde van 2 mm dikke composietschijfjes (% ± sd). Composiet Z100 A110 Afstand lichtvenster 1 mm 5 mm 1 mm 5 mm Lamp Allegro 94,8 ± 1,0 85,2 ± 2,0 78,5 ± 3,6 61,3 ± 1,0 LEDemetron 1 85,4 ± 1,5 86,3 ± 1,9 63,8 ± 1,9 67,9 ± 3,2 VIP 86,0 ± 1,9 84,7 ± 2,2 64,8 ± 2,3 63,4 ± 3,1 5 mm is dat niet meer het geval; van de microfijne composiet is de conversiegraad na belichting met de Allegro zelfs lager dan bij de andere lampen. VANDEWALLE KS, ROBERTS HW, TIBA A, CHARLTON DG. Thermal emission and curing efficiency of LED and halogen curing lights. Oper Dent 2005; 30: Ch. Penning, Leidschendam Implantologie Het verbinden van implantaten en gebitselementen Het verbinden van implantaten met natuurlijke gebitselementen is een controversiële prothetische keuze. De (hardnekkige) controverse is gebaseerd op de veronderstelde negatieve consequenties van het verschil in beweeglijkheid onder functionele belasting tussen het ankylotisch verankerde implantaat enerzijds en het, vanwege de aanwezigheid van het parodontale ligament, meer beweeglijke natuurlijke gebitselement anderzijds. In een 3-jarig klinisch en röntgenologisch onderzoek werd onderzocht of het verbinden van implantaten met natuurlijke gebitselementen in de praktijk toch mogelijk is. Negentien proefpersonen (10 mannen, 9 vrouwen, leeftijd jaar) met een enkelzijdig vrij-eindigende partieel edentate situatie (Kennedy klasse II) in de onder- of bovenkaak en een betande antagonist participeerden in het onderzoek. Er werd 1 implantaat geplaatst. Dit implantaat bevond zich óf direct distaal van het meest distale natuurlijke gebitselement, óf op 1 premolaarbreedte afstand daarvan. Vervolgens werd een 3-delige tand-implantaatbrug met distale cantilever (n = 6, ponticbreedte 76 mm) of een 3- delige tand-implantaatbrug met centrale dummy vervaardigd (n = 13, ponticbreedte 61 mm). De bruggen werden geplaatst met een slap ( tijdelijk ) cement. Ten behoeve van de brug werd op het implantaat een standaard, te prepareren implantaatopbouw geplaatst (Astra Tech Profile Bi-abutment: diameter 5,5 of 7 mm). Direct na het plaatsen van de brug werden de eerste klinische metingen verricht en gestandaardiseerde röntgenfoto s gemaakt (baseline). Ze werden gedurende 3 jaar jaarlijks herhaald. Er gingen geen implantaten of natuurlijke gebitselementen verloren gedurende de observatieperiode van 3 jaar. Alle bruggen functioneerden nog na 3 jaar. De plaquescores rond het implantaat namen in de loop van de jaren statistisch significant toe (p < 0,02). De pocketdieptes rond zowel het implantaat als het natuurlijk gebitselement namen eveneens toe (p < 0,001). Het marginale botniveau was gedurende de observatieperiode echter stabiel rond beide pijlers. Intrusie van het natuurlijke gebitselement trad niet op. Eén abutmentschroef raakte los. Acht bruggen werden gerecementeerd met een sterker ( definitief ) cement. De auteurs concluderen dat het verbinden van implantaten met natuurlijke gebitselementen ter vervanging van een enkele premolaar in een vrij-eindigende situatie, door middel van een 3-delige tand-implantaatbrug, in de praktijk goed mogelijk blijkt. PALMER M, HOWE LC, PALMER P. A prospective 3-year study of fixed bridges linking Astra Tech ST implants to natural teeth. Clin Oral Implants Res 2005; 16: M.S. Cune, Houten Ned Tijdschr Tandheelkd 112 (2005) augustus 309