Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis

Transcriptie

1 Rijksdienst voor Ondernemend Nederland Soortenstandaard Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Versie 2.0, december 2014

2 Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Soortenstandaard Versie 2.0 December 2014 Inhoud Leeswijzer 3 Inleiding 4 1 De grote modderkruiper Soortkenmerken Leefwijze Voedsel Voortplantingsplaatsen, vaste rust- of verblijfplaatsen en (funcionele) leefomgeving Verspreiding en aantalontwikkeling Populaties 13 2 Benodigd ecologisch onderzoek Inleiding Het aantonen van aanwezigheid of van afwezigheid Het bepalen van de effecten van de activiteiten Het bepalen van de waarborging van de staat van instandhouding Het onderbouwen van de meest bevredigende oplossing (alternatievenafweging) 29 3 Mogelijke maatregelen ten gunste van de grote modderkruiper Werken buiten kwetsbare perioden Faseren activiteiten in ruimte en tijd Verbeteren voortplantingshabitat in bestaand leefgebied Verbeteren overwinteringhabitat in bestaand leefgebied Aanpassen werkwijze of werkvolgorde Aanpassen werkapparatuur Aanpassen van gemalen en dergelijke Wegvangen en verplaatsen grote modderkruipers Op de kant gebrachte grote modderkruipers terugzetten Realiseren van nieuw leefgebied Herstellen of behouden van de onderlinge verbondenheid van leefgebieden Herstellen of behouden van isolatie van leefgebied Inschakelen grote modderkruiperdeskundige Opstellen ecologisch werkprotocol 47 4 Activiteiten: effecten en te nemen maatregelen Effecten van verschillende typen activiteiten In aanmerking komende maatregelen bij verschillende typen activiteiten 49 5 Bronnen en begrippen 52 Colofon 54 Pagina 2 van 54

3 Deze publicatie is in opdracht van het ministerie van EZ Leeswijzer Dit document is opgebouwd uit een aantal hoofdstukken die los van elkaar, maar ook in samenhang met elkaar te lezen zijn. Het is niet noodzakelijk om dit document van voor tot achter door te lezen. Elk hoofdstuk heeft zijn eigen ingang. Afhankelijk van uw primaire vraag kunt u direct door naar één van deze vijf hoofdstukken en zo nodig kunt u teruggrijpen op één van de andere hoofdstukken. Hoofdstuk 1: ecologische informatie Wilt u meer weten over de grote modderkruiper zelf dan kunt u inhoudelijke ecologische informatie over de grote modderkruiper vinden in hoofdstuk 1. Hier vindt u bijvoorbeeld informatie over het type water waarin zich grote modderkruipers kunnen bevinden en over waar de grote modderkruiper zich voortplant of waar de grote modderkruiper de winter doorbrengt. Hoofdstuk 2: ecologisch onderzoek Bent u vooral geïnteresseerd in welke gegevens u moet hebben en welk ecologische onderzoek u wanneer moet uitvoeren om soepel aan de vereisten vanuit de soortbescherming tegemoet te komen, dan start u met hoofdstuk 2. Hier staat bijvoorbeeld beschreven op welke wijzen u de aanof afwezigheid van grote modderkruipers kunt aantonen en hoe u kunt aantonen dat de functionaliteit van een voortplantingsplaats of vaste rustof verblijfplaats van de grote modderkruiper al dan niet behouden blijft. Hoofdstuk 3: maatregelen Hoofdstuk 3 geeft voorbeelden van maatregelen ten gunste van de grote modderkruiper die u bij uw activiteiten kunt nemen. Het nemen van één of meer van deze maatregelen stelt u in staat om negatieve effecten van uw activiteiten op de grote modderkruiper geheel of zoveel mogelijk te voorkomen. Hiermee kunt u mogelijk een overtreding voorkomen. In het geval dat een overtreding niet te voorkomen valt, kunnen dit maatregelen zijn die genomen moeten worden om in aanmerking te komen voor een ontheffing. Overigens zijn afwijkingen op deze maatregelen (maatwerk) altijd mogelijk. Hoofdstuk 4: activiteiten en maatregelen Hoofdstuk 4 heeft als ingang de verschillende type activiteiten met een negatief effect op de grote modderkruiper. Daaraan is in de vorm van een matrix een aantal te nemen maatregelen ten gunste van de grote modderkruiper gekoppeld. Niet alle activiteiten zullen effecten hebben op grote modderkruipers. Voor de meest voorkomende activiteiten staat hier indicatief aangegeven welke maatregelen ten gunste van de grote modderkruiper in aanmerking kunnen komen om de negatieve effecten te doen verminderen of op te heffen. In een afzonderlijk document staat het Juridische kader behorende bij deze soortenstandaard beschreven. Deze soortenstandaard moet dan ook altijd in samenhang met dat Juridisch kader worden beoordeeld. In dat document kunt u terecht als u vragen heeft over de interpretatie van de relevante verbodsartikelen van de vigerende natuurwetgeving. Het Juridisch kader Soortenstandaards is te vinden op de website van RVO.nl. Pagina 3 van 54

4 Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Soortenstandaard Versie 2.0 December 2014 Inleiding Waarom de soortenstandaard De grote modderkruiper is een beschermde inheemse diersoort als bedoeld in artikel 4, lid 1, onder d, van de Flora- en faunawet en is tevens opgenomen in bijlage 1, behorende bij het Besluit vrijstelling beschermde dier- en plantensoorten. Hij staat ook vermeld op bijlage II van de Habitatrichtlijn en is benoemd in de Conventie van Bern. De grote modderkruiper staat als kwetsbaar vermeld op de Rode lijst van Vissen (2004). De natuurwetgeving zorgt voor een wettelijke bescherming van bedreigde plant- en diersoorten. Zo is er een aantal verbodsbepalingen in de wet beschreven. Daarop kunnen uitzonderingen gemaakt worden. Met een verzoek om een ontheffing of het aanvragen van een omgevingsvergunning zijn die uitzonderingen mogelijk. Er wordt dan een ontheffing of een verklaring van geen bedenkingen afgegeven voordat een project of activiteit kan aanvangen. De ontheffing of de verklaring van geen bedenkingen wordt veelal slechts onder voorwaarden verstrekt. Er is behoefte aan toegankelijke informatie of en onder welke voorwaarden die ontheffing of verklaring van geen bedenkingen wordt afgegeven. Immers als die voorwaarden bekend zijn, kan daar in een vroeg stadium rekening mee gehouden worden. Informatie over de maatregelen en de voorwaarden is te vinden in de soortenstandaards, die vanaf 2011 in opdracht van het ministerie van Economische Zaken zijn opgesteld voor de meest voorkomende soorten in eerder afgegeven ontheffingen. Wat staat erin? De soortenstandaard geeft voor een soort een overzicht van vaak in aanmerking komende maatregelen die genomen kunnen worden als deze beschermde soort aanwezig is in of nabij een gebied waar de ruimtelijke activiteiten plaats gaan vinden. Dergelijke maatregelen voorkomen of verminderen negatieve effecten op de soort als gevolg van die voorgenomen activiteiten. Verder beschrijft de soortenstandaard de kenmerkende ecologische aspecten en de wijze waarop de aanwezigheid (of de afwezigheid) van de soort kan worden aangetoond. Deze versie uit 2014 vervangt de eerdere versie uit In deze nieuwe versie zijn de resultaten van een gerichte evaluatie van de soortenstandaards, nieuw beschikbaar gekomen ecologische kennis en praktijkervaringen verwerkt. Er is gekozen voor een nieuwe opbouw van het document. De te nemen maatregelen hebben een centralere plaats gekregen, waardoor ook veel doublures uit de teksten gehaald konden worden. Het Juridisch kader is in een afzonderlijk document weergegeven, maar moet altijd in samenhang met de soortenstandaard worden gebruikt. De voorgaande versie vervalt hierbij. Pagina 4 van 54

5 Deze publicatie is in opdracht van het ministerie van EZ Wat kunnen de twee hoofddoelgroepen ermee? Initiatiefnemers Een initiatiefnemer, of diens ecologisch adviseur, kan met deze informatie van maatregelen, maar niet uitsluitend met alleen deze informatie, invulling geven aan onder andere het zorgvuldig handelen, de zorgplicht en het behoud van de functionaliteit van voortplantingsplaatsen en andere vaste rust- of verblijfplaatsen. Op die manier kan hij bijdragen aan het behoud van een gunstige staat van instandhouding van de betreffende soort. Bevoegde gezagen Het bevoegd gezag, dat moet oordelen over ontheffingsverzoeken of afgifte van een verklaring van geen bedenkingen of betrokken is bij handhaving, zal genoemde maatregelen gebruiken als vertrekpunt bij haar beoordeling. De informatie is generiek van aard en het is de verantwoordelijkheid van de aanvrager hoe hij deze informatie gebruikt in een concreet geval. Vaak is immers meer informatie nodig over de betreffende activiteit en over de aanwezigheid van beschermde soorten in het plangebied (werklocatie), om vast te kunnen stellen welke maatregelen in een concreet geval nodig zijn. Ook de aard van de activiteit, de duur van het effect en het schaalniveau waarop de activiteit wordt uitgevoerd, zijn van invloed op de omvang van de schadelijke effecten die de activiteit kan hebben op beschermde dieren en planten. Pas met informatie over deze factoren kan voldoende worden bepaald of de verbodsbepalingen van de natuurwetgeving worden overtreden. Afwijkingen van de in deze soortenstandaard genoemde maatregelen zijn dan ook mogelijk, mits die door een deskundige op het gebied van de soort worden onderbouwd. Samenhang met andere instrumenten De soortenstandaard werkt op deze wijze nader uit wat getoond wordt in de Maatregelenindicator Soorten ( aspx?subj=soorten). Deze indicator is een internetapplicatie die snel een eerste inzicht verstrekt in mogelijke maatregelen. Vragen of reageren Bij het ontwikkelen en actueel houden van de soortenstandaards, gecoördineerd vanuit Dienst Landelijk Gebied, wordt gebruik gemaakt van de ecologische en juridische expertise van verschillende deskundigen. Bij het opstellen van de eerste versie hebben experts ten aanzien van de betrokken soort input geleverd (zie hoofdstuk 5). Ondanks de zorgvuldige wijze waarop de soortenstandaards zijn samengesteld, zullen zich in de praktijk toch nieuwe situaties zich voordoen en zullen andere ervaringen worden opgedaan of worden er andere oplossingen aangereikt. Deze informatie en de ervaringen met het gebruik van de soortenstandaards nemen we graag mee voor een volgende versie van deze soortenstandaard. Heeft u verbetersuggesties of aanvullende informatie? Stuur ons een . Hiervoor kunt u gebruik maken van het contactformulier van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland ( Heeft u andere vragen? U kunt bellen met het klantcontactcentrum op telefoonnummer Pagina 5 van 54

6 Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Soortenstandaard Versie 2.0 December De grote modderkruiper 1.1 Soortkenmerken De grote modderkruiper heeft een langwerpig, rond lichaam. De staart van de grote modderkruiper is zijdelings afgeplat. Aan de onderstandige bek (figuur 1) bevinden zich tien baarddraden. De grote modderkruiper wordt meestal niet groter dan 20 tot 25 centimeter, exemplaren tot maximaal 30 centimeter zijn bekend. Figuur 1: Mond van de grote modderkruiper (bron: RAVON). 1.2 Leefwijze De grote modderkruiper leeft solitair, maar van nature wel in grote aantallen betrekkelijk dicht bij elkaar. De grote modderkruiper is vooral tijdens de schemering en s nachts actief. Overdag verblijven de grote modderkruipers in de dichte vegetatie of ze bevinden zich in de modder. De grote modderkruiper is redelijk honkvast en brengt een groot deel van zijn leven op een beperkte oppervlakte door. De grote modderkruiper kent twee periodes in het seizoen waarin de soort een grotere activiteit vertoont. Vanaf maart / april begint een actieve periode waarin de soort zich voorbereid op de voortplanting. Het water heeft dan een temperatuur van ongeveer 10 à 12 graden Celsius bereikt. Paai vindt plaats in de maand april en duurt tot juni afhankelijk van de klimatologische omstandigheden. Paai vindt plaats in ondiepe zones (<30 centimeter water) van de watergang. De tot eitjes worden afgezet op of tussen de wortels van waterplanten. Het afzetten van eitjes gebeurt bij voorkeur in ondiep water dat door de voorjaarszon snel opgewarmd wordt, zoals ondiepe delen van sloten. De snelheid van het uitkomen van de eitjes is sterk afhankelijk van de watertemperatuur; in de praktijk moet rekening gehouden worden met een duur van circa 8 dagen. Ook de snelheid van de ontwikkeling van de larven is sterk gerelateerd aan de watertemperatuur. Pagina 6 van 54

7 Deze publicatie is in opdracht van het ministerie van EZ In de zomer treedt over het algemeen een rustperiode in, dit is afhankelijk van de milieuomstandigheden in de watergang. Bij het opdrogen van de watergang tijdens lange droge perioden zoekt de grote modderkruiper de diepere delen op en kent de soort een diapauze. In de nazomer in de maanden augustus en september is de grote modderkruiper weer actiever. In de zoeken de grote modderkruipers de diepere en vorstvrije delen in de sloten met een dikkere modderlaag op. De grote modderkruiper is in staat om (natuurlijke) droogteperioden en perioden van zuurstofloosheid te overleven. In veel poldergebieden waar de soort voorkomt in Nederland wordt in droge perioden water ingelaten waardoor opdroging van de watergang uitblijft. In meer natuurlijke habitats, zoals verlandende rivierarmen en wateren in de uiterwaarden, kan opdroging wel optreden. De soort is in staat extreme habitats te bewonen waar de meeste andere vissoorten vaak niet in kunnen overleven. Bij gevaar vlucht de grote modderkruiper vaak naar beneden de vegetatie of modder in (vertikaal vluchtgedrag) en in mindere mate naar opzij. Bij het onder natuurlijke omstandigheden langzaam opdrogen van een watergang trekt de grote modderkruiper ook met het water mee naar de diepere delen van de watergang (horizontaal vluchtgedrag) waar nog wel water blijft staan. Als de watergang vervolgens nog verder indroogt vertoont de soort ook vertikaal vluchtgedrag en graaft zich in de natte modderlaag in. 1.3 Voedsel Het voedsel van de grote modderkruiper bestaat uit allerlei dieren zoals wormen, slakken, mosselen, muggen- en andere insectenlarven en waterpissebedden. Ook aas en rottende plantendelen worden gegeten. De jonge grote modderkruipers voeden zich met micro-organismen. 1.4 Voortplantingsplaatsen, vaste rust- of verblijfplaatsen en (funcionele) leefomgeving Habitat De grote modderkruiper komt voor in kleinere, ondiepe stilstaande of langzaam stromende wateren (figuur 2), zoals sloten, vennen, plassen en oude afgesneden meanders. De habitats van de grote modderkruiper zijn gebieden met in het algemeen een rijke oever- en onderwatervegetatie. Vaak is er sprake van een kwelsituatie. Doorgaans is er sprake van een goede modderbodem, dat wil zeggen een hardere bodem met een laag stevige modder. De wateren hebben vaak een modderlaag van 10 tot 30 centimeter dik. Plaatselijk verkeren deze wateren in een sterk ontwikkelde verlandingsfase, maar de aanwezigheid van grote modderkruiper is niet beperkt tot dit soort wateren. Wateren met een dikke laag dunne bagger behoren niet tot het habitat. De dichte vegetatie wordt gebruikt als schuilplaats, maar biedt ook een hoge voedseldichtheid in de vorm van kleine waterinsecten en andere watermacrofauna zoals slakken en zoetwaterpissebedden. Pagina 7 van 54

8 Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Soortenstandaard Versie 2.0 December 2014 Figuur 2: Natuurlijk habitat van de grote modderkruiper in de oude rivierarm in de Gelderse Poort (bron: RAVON). De grote modderkruiper kan zich in stand houden in wateren waar de meeste andere vissoorten niet goed kunnen leven als gevolg van sterke droogval en lage zuurstofgehalten. In suboptimaal habitat is de soort weinig concurrentiekrachtig, vooral in het larvale stadium. Hij komt niet in zilte wateren voor. Grootschalig uniform schonen (figuur 3) en baggeren zijn voor populaties grote modderkruipers funest gebleken. In de winterperioden kunnen te lage waterstanden funest zijn, als naast het water ook de waterbodem bevriest. Figuur 3: Sloot in agrarisch gebied met lage dichtheden aan grote modderkruipers (bron: RAVON). Pagina 8 van 54

9 Deze publicatie is in opdracht van het ministerie van EZ Verblijfplaatsen en functioneel leefgebied De functionele leefomgeving van een voortplantingsplaats en van een vaste rust- of verblijfplaats is de omgeving van die plaatsen die nodig is om ze met succes als zodanig te laten functioneren (figuur 4). Figuur 4: Voorbeeld van verschillende functionaliteiten binnen een watergang. Groen = leefgebied adulte dieren, rood = overwinteringhabitat en overbruggen zomerdroogte, geel = paai- en opgroeihabitat (bron: RAVON, 2014). Onder een voortplantingsplaats vallen alle onderdelen van het leefgebied van een dier die nodig zijn in het gehele voortplantingsproces. Bij de grote modderkruiper gaat het dan om: de plekken waar gebaltst of gepaard wordt de plekken waar eitjes afgezet worden en opgroeien de plekken die door de larven of jonge visjes worden gebruikt. Behalve de plek zelf is ook de omgeving hiervan van belang: enerzijds om de plek zelf van voldoende kwaliteit te houden, anderzijds om de eitjes te laten uitgroeien en om de jonge visjes voldoende voedsel en veilig gebied te waarborgen. Pagina 9 van 54

10 Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Soortenstandaard Versie 2.0 December 2014 De ondiepe paaizones zijn vaak sterk zonbeschenen en rijk begroeid met onderwatervegetatie, helofyten of ondergelopen gras. In agrarische gebieden maken de kleine greppels en smallere sloten die in verbinding staan met de bredere sloot hier onderdeel van uit (figuur 5 en 6). Figuur 5: Schematische tekening van de verschillende onderdelen van het functionele leefgebied van de grote modderkruiper, dwarsdoorsnede. Onder een vaste rust- of verblijfplaats vallen de plekken waar een dier de voor hem ongunstige periode overbrugt. Bij de grote modderkruiper gaat het dan om de plekken waar de koudeperiode of een periode van droogval van een watergang wordt doorgebracht. De winterverblijfplaats kan voor de grote modderkruiper alleen dan succesvol functioneren als deze water van voldoende kwaliteit blijft bevatten dat niet bevriest. In poldergebieden in agrarisch gebied vormen de bredere watergangen vaak de overwinteringhabitat. In gebieden met s winters ondiepe waterpeilen zijn diepe delen vaak te vinden voor duikers. De overwinteringplekken en plekken waar ze perioden van droogte of zuurstofloosheid overbruggen, bevinden zich veelal in dezelfde watergang waar ook de voortplanting plaatsvindt, maar dan in de diepere delen die niet zo snel bevriezen of opdrogen. Globaal in de periode van november tot en met maart (soms april) clusteren grote modderkruipers vaak bijeen in deze diepere delen van de watergang. Deze diepere plekken bevinden zich vaak in de buurt van duikers of op locaties met een sterke kwelvoeding. Pagina 10 van 54

11 Deze publicatie is in opdracht van het ministerie van EZ Figuur 6: Schematische tekening van de verschillende onderdelen van het functionele leefgebied van de grote modderkruiper, bovenaanzicht. Migratie Migratie is de seizoensgebonden beweging heen en terug tussen delen van het leefgebied. De grote modderkruiper migreert slechts over beperkte afstanden. Migratie vindt plaats tussen de paaigebieden en de overwintergebieden en tijdens periodes van droogte. Migratieafstanden van de grote modderkruiper kunnen tussen gebieden sterk verschillen. In gebieden waar op korte afstand veel variatie is tussen diepe en ondiepe delen vindt migratie over enkele tientallen tot enkele honderden meters plaats. In gebieden waar de diepe delen op grotere afstand liggen van de ondiepe delen vindt de migratie plaats over vele honderden meters tot meer dan 1000 meter. Het waterpeil in het leefgebied blijkt erg belangrijk te zijn in de migratie van de grote modderkruiper. Bij het opdrogen van een watergang migreert de grote modderkruiper naar de diepere delen van de watergang. Pagina 11 van 54

12 Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Soortenstandaard Versie 2.0 December 2014 Dispersie Dispersie is de ongerichte verspreiding of het uitzwerven van een individu dat op zoek is naar een vestigingsplaats. Vaak betreft het juvenielen of subadulten die als ze zelfstandig zijn geworden op zoek zijn naar een eigen leefgebied, maar dispersie kan ook optreden bij volwassen dieren. De grote modderkruiper heeft een gering dispersievermogen, omdat ze zich beperkt over grotere afstanden verplaatsen. Het is aannemelijk dat in situaties met een natuurlijk peilverloop de dispersie via het juveniele stadium plaatsvindt. Bij een onnatuurlijk peilbeheer en bij verstuwing van watersystemen leidt dispersie mogelijk juist tot uitspoeling van dieren uit geschikt leefgebied naar ongeschikt leefgebied, bijvoorbeeld van vegetatierijke sloten naar beschoeide A-watergangen. Onder dergelijke omstandigheden is er sprake van geïsoleerde (relict)populaties. Als één van deze populaties uitsterft blijkt herkolonisatie vanuit een andere populatie vaak niet meer mogelijk door de aanwezigheid van stuwen en het niet meer overstromen van leefgebieden in het voorjaar. Ook genetische uitwisseling is niet mogelijk. Met andere woorden, als de soort eenmaal verdwenen is in zo n bepaald gebied kan al gauw worden gesproken over een locale extinctie. Verspreiding geschiedt door het water. In het rivierengebied en langs beken kan de verspreiding passief over grotere afstanden plaatsvinden als exemplaren, en dan vooral de juvenielen, zich al dan niet doelbewust, mee laten voeren tijdens de hoogwaterperiode. De adulten kunnen zich ook tegen de stroomrichting in verplaatsen. De soort is tegenwoordig echter zeer zeldzaam in het rivierengebied (weinig bronpopulaties) waardoor de hoofdstroom slechts incidenteel gevoed zal worden met dispergerende grote modderkruipers. 1.5 Verspreiding en aantalontwikkeling De grote modderkruiper wordt verspreid door heel Nederland aangetroffen (figuur 7). De kustzone en de droge delen van de hogere zandgronden vormen hier een uitzondering op. De huidige verspreiding centraliseert zich vooral rond de (oorspronkelijke stroomgebieden van) grote rivieren en beken. De kaart uit figuur 7 geeft een indicatie van de mogelijke aanwezigheid van grote modderkruipers in een bepaald gebied. Het schaalniveau en de waarnemingsperiode waarop de kaart gebaseerd is, laten niet toe om op basis van deze kaart de aan- of afwezigheid van de grote modderkruiper in een concreet gebied aan te tonen. Ook is de verspreiding van de grote modderkruiper nog niet volledig in beeld gebracht. Pagina 12 van 54

13 Deze publicatie is in opdracht van het ministerie van EZ Figuur 7: Verspreiding van de grote modderkruiper in de periode (bron: RAVON). Monitoringsgegevens over toe- of afname van de aantallen of van de verspreiding van de grote modderkruiper in Nederland ontbreken. Er zijn sterke aanwijzingen dat de soort na 1950 in ons land is achteruitgegaan. In de jaren 30 en 50 van de vorige eeuw was de grote modderkruiper een algemene vis in zoet water. Ook de vele volksnamen wijzen daarop, bijvoorbeeld Weer-aal, aalpieper, meerpoet en donderaal. Tegenwoordig is de grote modderkruiper alleen plaatselijk algemeen. 1.6 Populaties Grote modderkruipers leven in netwerken van meerdere (lokale) populaties. De benodigde oppervlakte om een populatie duurzaam in stand te houden is afhankelijk van op welke wijze het leefgebied zich in het landschap bevindt en van de kwaliteit van het leefgebied. Waarschijnlijk kunnen ook gebieden kleiner dan 500 m 2 een duurzame populatie herbergen. Populaties in dergelijke kleine gebieden zijn wel kwetsbaar. Het gebied waar een populatie aanwezig is moet voldoende ondiepe plekken voor de voortplanting hebben, daarnaast voldoende diepe plekken voor de overwintering en overbrugging van drogere perioden en tenslotte moeten deze onderdelen bereikbaar zijn (figuur 8). Pagina 13 van 54

14 Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Soortenstandaard Versie 2.0 December 2014 Figuur 8: Geschikt gebied voor een populatie van grote modderkruipers. Donker blauw = diepere delen (overwintering) Licht blauw = overig habitat Pijlen = migratie Pagina 14 van 54

15 Deze publicatie is in opdracht van het ministerie van EZ 2 Benodigd ecologisch onderzoek 2.1 Inleiding Om te weten of er sprake is of kan zijn van een overtreding van één of meer van de verbodsbepalingen van de soortbescherming in de natuurwetgeving is het nodig om onderzoek te doen. Hoeveel en welk onderzoek nodig is, is afhankelijk van de uit te voeren activiteiten en de effecten die gaan optreden op beschermde natuurwaarden (zie ook schema op volgende pagina). Er moet een goede documentatie zijn van wanneer, hoe en door wie het onderzoek uitgevoerd is, en wat de resultaten ervan zijn. Deze documentatie is altijd van belang, ongeacht of er uiteindelijk wel of niet een aanvraag voor een ontheffing of verklaring van geen bedenkingen wordt gedaan. In paragraaf 2.2 wordt beschreven op welke wijze de aan- of afwezigheid van grote modderkruipers kan worden bepaald. Ook staat hier op welke wijze bepaald kan worden welke functies het gebied voor de grote modderkruiper vervult en hoe bepaald kan worden hoe groot de populatie ter plekke is. In paragraaf 2.3 staat beschreven hoe de effecten op de grote modderkruiper bepaald kunnen worden. Vervolgens staat in paragraaf 2.4 hoe bepaald kan worden of de staat van instandhouding gewaarborgd blijft. Tenslotte staat in 2.5 hoe kan worden aangegeven dat er gekozen is voor de meest bevredigende oplossing voor de grote modderkruiper en welke wettelijke belangen aangedragen kunnen worden bij een verzoek voor ontheffing voor het uitvoeren van de activiteiten. Pagina 15 van 54

16 Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Soortenstandaard Versie 2.0 December 2014 Pagina 16 van 54

17 Deze publicatie is in opdracht van het ministerie van EZ Pagina 17 van 54

18 Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Soortenstandaard Versie 2.0 December Het aantonen van aanwezigheid of van afwezigheid Allereerst zal onderzocht moeten worden of in of nabij het gebied waar de activiteiten plaats gaan vinden grote modderkruipers aanwezig zijn. Een ontheffing kan alleen worden afgegeven als het zeer aannemelijk is dat de soort daadwerkelijk aanwezig is op of nabij de locatie waar de activiteiten plaats gaan vinden. Ook moet er sprake zijn van een voortplantingsplaats of van een vaste rust- of verblijfplaats met inbegrip van essentiële migratieroutes en foerageergebieden. Het inventarisatieonderzoek kan niet in alle maanden van het jaar even effectief plaatsvinden. Ook moet er rekening gehouden worden met de doorlooptijd van een aanvraag tot ontheffing en met de tijd die nodig is voor het vooraf uitvoeren van maatregelen ten gunste van de grote modderkruiper. Het onderzoek moet daarom vaak tijdig voor de aanvang van de activiteiten gestart worden. Het onderzoek moet worden uitgevoerd door een deskundige met aantoonbare ervaring in het inventariseren van grote modderkruipers. In de praktijk blijkt dat een ruime ervaring met het inventariseren van grote modderkruipers en een goede kennis van de soort en zijn habitat van groot belang is om de aan- of afwezigheid van grote modderkruipers voldoende betrouwbaar aan te tonen Het gebruik van bestaande gegevens en uitvoeren Quick-scan (verkennende inventarisatie) Er kan gebruik gemaakt worden van al beschikbare verspreidingsgegevens van grote modderkruipers, zoals beschikbare inventarisaties, gegevens uit de Nationale Databank Flora en Fauna (NDFF) en provinciale verspreidingsatlassen. De bestaande gegevens moeten van voldoende kwaliteit zijn om ze te kunnen gebruiken om de aanwezigheid of afwezigheid van exemplaren of van voortplantingsplaatsen en vaste rust- of verblijfplaatsen van de grote modderkruiper aan te tonen. Met de beschikbare gegevens moet het ook mogelijk zijn om een indicatie van de omvang van de aanwezige populatie van de grote modderkruiper te krijgen. Met het raadplegen van alleen de NDFF en Waarneming.nl kan geen afwezigheid van de grote modderkruiper worden vastgesteld. De gegevens moeten het gehele gebied waar de activiteiten plaats gaan vinden, samen met de relevante omgeving, dekken. De inventarisaties moeten op een goede manier zijn uitgevoerd in de juiste periode van het jaar. Bestaande onderzoeksgegevens mogen maximaal 3 jaar oud zijn als het gaat om een gebied waar weinig of geen ruimtelijke of kwalitatieve veranderingen zijn opgetreden in de afgelopen drie jaar. Bij gebieden waar dit niet het geval is, moeten de gegevens recenter zijn. Bestaande gegevens zijn in de praktijk meestal alleen te gebruiken als basis voor het formuleren en uitvoeren van verdiepend onderzoek. Pagina 18 van 54

19 Deze publicatie is in opdracht van het ministerie van EZ Een quick-scan (verkennende inventarisatie) kan in beeld brengen of er in of nabij het gebied waar de activiteiten plaats gaan vinden grote modderkruipers aanwezig of mogelijk aanwezig zijn. Voor een quick-scan is het veelal genoeg om gebruik te maken van bestaande gegevens in combinatie met een eerste veldbezoek waar gelet wordt op potentieel aanwezige habitat voor de grote modderkruiper. Er moet onderbouwd worden dat: de watergang de geschikte combinaties van habitat bevat voor de grote modderkruiper én de aanwezigheid van grote modderkruiper in de afgelopen drie jaar is aangetoond binnen een straal van drie kilometer in hetzelfde watersysteem van het plangebied én het plangebied voor de grote modderkruiper zonder barrières bereikbaar is vanuit die directe omgeving. Aan de hand van dit vooronderzoek (met een checklijst) kan de potentiële aanwezigheid van de grote modderkruiper en functies van het plangebied worden ingeschat. Met dit vooronderzoek kan de onderzoeksopzet worden bepaald. Als de quick-scan tot uitkomst heeft dat er grote modderkruipers aanwezig zijn of mogelijk aanwezig zijn, moet verdiepend onderzoek aangeven waar en voor welke functies (bijvoorbeeld voortplanting, overwintering) de grote modderkruiper het gebied gebruikt. Ook zal er verdiepend onderzoek plaats moeten vinden als de quick-scan tot uitkomst heeft dat afwezigheid van de grote modderkruiper niet met voldoende zekerheid aangetoond kan worden Methodes en perioden van inventarisatie van grote modderkruipers Er moet in beeld gebracht worden waar zich de locaties van voortplantingsplaatsen, vaste rust- of verblijfplaatsen en functioneel leefgebied van de grote modderkruiper bevinden. De benodigde inspanning voor het aantonen van de aan- of afwezigheid van de grote modderkruiper is sterk afhankelijk van het type water, de onderhoudstoestand, de ervaring van de waarnemer, de gebruikte methodiek en het moment in het jaar dat de inventarisatie plaatsvindt. Bij het inventariseren moet gelet worden op de habitatkenmerken waarvan de grote modderkruiper afhankelijk is, om zo de meest kansrijke plekken voor aantreffen te bepalen. Voor de grote modderkruiper zijn dat: de overgangsgebieden van verschillende bodemsoorten, bijvoorbeeld op de overgang van zand naar klei. Deze locaties zijn onder invloed van kwel vaak zeer nat en hebben een goede waterkwaliteit. Onder de continue aanvoer van kwel treedt ter plaatse vaak enige veenvorming op. Op deze voor de landbouw minder geschikte gebieden is de ruilverkaveling vaak achterwege gebleven. In het rivierkleigebied komt de soort veelal voor in de sloten van de diepere komgronden. geïsoleerde wateren met verlandingsvegetaties. Het gaat dan vooral om vegetatierijke, stilstaande wateren, vooral om sloten, maar ook om plassen en overstromingsvlakten van beken en rivieren. In een slotenrijk gebied zijn deze wateren vooral te vinden in de smalle en ondiepe zijsloten (b-watergangen). Vegetatierijke oevers met kraggen (drijvende pollen met vervlochten wortels) zijn zeer kansrijk. Aanwezigheid in nietgeïsoleerde of in langzaam stromende beken of watergangen kan niet per definitie worden uitgesloten. Pagina 19 van 54

20 Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Soortenstandaard Versie 2.0 December 2014 Watergangen waar een modderlaag aanwezig is. De grote modderkruiper wordt niet verwacht in sloten met een structuurloze, zwarte en stinkende sliblaag, die vaak ontstaat doordat de dunne mest (gier) die op het land gebracht wordt snel uitspoelt naar de sloot.,ook in sloten met een dikke sterk gereduceerde veenmodder wordt de soort veelal niet aangetroffen. Watergangen die arm zijn aan andere vissen. Hoewel de grote modderkruiper en de kleine modderkruiper vaak in hetzelfde gebied voorkomen, bezetten ze binnen dit gebied een ander deelhabitat. Er moet voor de grote modderkruiper dus een afzonderlijke onderzoeksinspanning geleverd worden. In de winterperiode, en ook wel in perioden dat de watergang droog gaat vallen, de diepere delen van een watergang. Op die momenten clusteren ze vaak in hoge dichtheden bij elkaar in deze diepere delen. Deze plekken vriezen niet volledig dicht of vallen niet geheel droog. Afhankelijk van de situatie moet worden bekeken welke methode het meest effectief is. De inventarisatievoorschriften zoals die gehanteerd worden bij het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM) zijn niet zonder meer bruikbaar, omdat ze voor andere doeleinden zijn opgesteld. Het inventariseren van grote modderkruipers kan op verschillende manieren: - Inventarisatie met schepnet Bij het inventariseren met een schepnet kan dit het beste plaatsvinden met een groot schepnet, bijvoorbeeld het standaardmodel van RAVON, met een gestrekte maaswijdte van 3 millimeter en een netgrootte van 70x40 centimeter. De inventarisatie kan sterk bemoeilijkt worden door de sterke plantengroei die zich gedurende het seizoen ontwikkelt in de voor grote modderkruiper geschikt leefgebied. Steile oevers, gesloten rietkragen en dichte vegetatie bemoeilijken het vangen met behulp van een steeknet of het waarnemen. Bij het vangen met steeknetten kunnen veel grote modderkruipers worden gemist, omdat ze in de vegetatie of naar de bodem wegvluchten. De optimale periode van inventariseren met schepnet is van maart tot juni: de soort is dan actief vanwege de voortplantingsperiode en de habitat is nog niet dichtgegroeid. Ook in oktober november kan geïnventariseerd worden als de watergang geschoond is en de kou nog niet ingetreden is. Het inventariseren op overwinteringplaatsen kan het beste in de overwinteringperiode van november tot en met februari plaatsvinden. Bij het inventariseren met behulp van een schepnet in de optimale periode in een gebied met hoge dichtheden is één veldbezoek per 200 meter watergang met twee personen voldoende om aanwezigheid van de grote modderkruiper aan te tonen. In gebieden met lagere dichtheden of bij inventarisaties buiten de optimale periode is een grotere inspanning nodig om de aanwezigheid van de grote modderkruiper uit te kunnen sluiten. Voor poelen en plassen is de inspanning afhankelijk van de omvang van het water; concrete getallen zijn nog niet te geven. In sterk verlandde ondiepe sloten biedt de inzet van amfibieënfuiken een aanvullende mogelijkheid om de soort te inventariseren. Pagina 20 van 54

21 Deze publicatie is in opdracht van het ministerie van EZ - Inventarisatie door middel van een elektroapparaat Het inventariseren door middel van elektrovisserij kan door middel van apparaten waarbij continue gelijkstroom gebruikt wordt (aggregaat of draagbaar gelijkstroom apparaat) of door de nu veel gebruikte draagbare apparaten met gepulseerde gelijkstroom (onder andere Deka): Met gepulseerde gelijkstroom Er wordt gevist met het apparaat op een lage stroomsterkte (2-3 Ampère). Kijk goed uit naar bewegende grote modderkruipers. Met een polariserende bril kan vaak beter worden waargenomen. In dichtbegroeide wateren moet vooral ook op open plaatsen worden gevist. Met gelijkstroom Er wordt gevist met het apparaat op een lage stroomsterkte (afhankelijk van het type apparaat). Kijk goed uit naar bewegende grote modderkruipers. Met een polariserende bril kan vaak beter worden waargenomen. Vis in dichtbegroeide wateren vooral ook op open plaatsen. Het gebruik van apparaten met continue gelijkstroom bij inventarisaties naar grote modderkruipers is relatief nieuw. Op basis van veldervaring wordt verwacht dat apparaten met gelijkstroom effectiever zijn voor inventarisatie van de grote modderkruiper dan apparaten met gepulseerde gelijkstroom. Bij het vangen met een draagbaar elektrisch visapparaat met gepulseerde wisselstroom raken de vissen al in hun schuilplaats in de vegetatie verdoofd: uit het zicht van de waarnemer. Ook bij het gebruik van apparatuur met gelijkstroom kan de soort gemist worden bij een te geringe inspanning. Door de schrikreactie op het stroom kan de grote modderkruiper soms dermate diep de modderbodem invluchten dat deze niet meer door het elektrisch schepnet aangetrokken voelt. De optimale periode van inventariseren met electrovisapparaat is van maart tot juni: de soort is dan actief vanwege de voortplantingsperiode en de habitat is nog niet dichtgegroeid. Ook van juli november kan geïnventariseerd worden als de kou nog niet ingetreden is. Het inventariseren op overwinteringplaatsen kan het beste in de overwinteringperiode van november tot en met februari plaatsvinden. Bij het inventariseren met behulp van een electrovisapparaat in de optimale periode in een gebied met hoge dichtheden is één veldbezoek per 150 meter watergang met twee personen voldoende om aanwezigheid van de grote modderkruiper aan te tonen. In gebieden met lagere dichtheden of bij inventarisaties buiten de optimale periode is een grotere inspanning nodig om de aanwezigheid van de grote modderkruiper uit te kunnen sluiten. - Inventarisatie door middel van e-dna onderzoek e-dna onderzoek is de meest geschikte methode om de afwezigheid of de aanwezigheid van de grote modderkruiper aan te tonen. Dit kan ook uitgevoerd worden in de periode juli tot en met november als het habitat volledig dichtgegroeid is. Er kan met e-dna onderzoek geen indicatie worden verkregen van hoeveel exemplaren aanwezig zijn. Pagina 21 van 54

22 Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Soortenstandaard Versie 2.0 December Inventarisatie met fuiken Grote modderkruipers kunnen ook worden aangetoond door gebruik te maken van fuiken. Er zijn verschillende typen fuiken bruikbaar. De fuiken worden geplaatst in delen van de watergang waar open water is. Vooral smalle doorgangen door de vegetatie zijn effectieve plekken. Bij het plaatsen van de fuiken is het van groot belang dat de vleugels van de fuiken een groot deel van de bodem van de sloot afzetten, zodat de grote modderkruipers via de vleugels van de fuik de fuik inzwemmen. De fuiken moeten ten minste op enkele delen boven water komen te staan ter voorkoming dat amfibieën verdrinken. In zeer zuurstofloze omstandigheden kunnen ook grote modderkruipers verdrinken in een fuik doordat zij geen gebruik kunnen maken van darmademhaling. In die gevallen is de huidademhaling of de kieuwademhaling dermate slecht ontwikkeld dat zij onvoldoende zuurstof uit het water kunnen halen. Fuiken werken vooral goed in het voorjaar tijdens de paaitrek. Na de praaitrek is de trefkans gering. In de paaiperiode moeten de fuiken over een periode van meerdere dagen of weken bemonsterd worden en de fuiken moet dagelijks worden gecontroleerd. Dit maakt de methode doorgaans arbeidsintensiever dan andere methoden. Het is geen goede methode om aanwezigheid ook uit te doen sluiten. - Zichtwaarnemingen Tijdens de actieve periode zijn de grote modderkruipers vaak ook s nachts waar te nemen met behulp van een sterke zaklamp. Er zal meerdere avonden moeten worden geïnventariseerd. Geschikte perioden zijn het vroege voorjaar (maart, april) en in oktober en november na de schoning van de watergangen. Het water moet helder zijn. Onbekend is of de methode effectief genoeg is om aanwezigheid ook uit te doen sluiten. Als de grote modderkruiper is aangetroffen in een watergang mag er vanuit gegaan worden dat in de betreffende watergang op alle plekken die daarvoor geschikt zijn, ook voortplantingsplaatsen en vaste rust- of verblijfplaatsen van de grote modderkruiper aanwezig zijn, evenals de essentiële omgeving die nodig is om deze plekken als zodanig te laten functioneren. Hetzelfde geldt voor de ondiepe watergangen die in verbinding staan met de watergang waarin de grote modderkruiper werd aangetroffen. Groepen van grote modderkruipers overwinteren vaak in diepere delen van watergangen. Deze diepere delen zijn mogelijk wel in beeld te brengen. Periode van inventariseren In figuur 9 wordt de geschiktheid van perioden voor inventariseren voor de verschillende inventarisatiewijzen aangegeven. Ook buiten deze perioden kan worden geïnventariseerd, maar dan zal meer onderzoeksinspanning verricht moeten worden (zoals meerdere veldbezoeken aan eenzelfde watergang, meer lengte aan watergangen inventariseren in een gebied). Het vooraf vastleggen van waar zich de diepere delen van een watergang bevinden, kan in de uitvoering van activiteiten voordeel opleveren. Als bekend is op welke locaties zich de diepere plekken in de watergang bevinden, dan kunnen bepaalde werkzaamheden in de ondiepere delen mogelijk toch in de winterperiode worden uitgevoerd. Deze ondiepere delen kunnen dan vrij van grote modderkruipers zijn. Pagina 22 van 54

23 Deze publicatie is in opdracht van het ministerie van EZ Figuur 9: Op hoofdlijnen weergegeven de geschiktheid van perioden van inventariseren voor verschillende wijzen van inventariseren. Inventariseren met schepnet jan febr mrt apr mei juni juli aug sept okt nov dec Inventariseren met elektrovisserij Inventariseren met schepnet of elektrovisserij op plekken waar winterrust plaatsvindt Inventariseren door middel van e-dna Inventariseren met zaklamp op zicht Inventariseren met fuiken Optimale periode Optimale periode, indien watertemperatuur niet te hoog is; bemonstering in de diepere delen van de watergang. Geschikte periode, indien nog geen koude periode en niet te veel vegetatie in de watergang Geschikte periode, indien nog geen koude periode Geen geschikte periode Bepaal de omvang van de populatie Als een ontheffing of een verklaring van geen bedenkingen nodig is voor het uitvoeren van de activiteiten, is het noodzakelijk om inzicht te krijgen in het effect van de activiteiten is op de gunstige staat van instandhouding van de lokale populatie van de grote modderkruiper. Er moet in beeld gebracht worden hoe groot de populatie van grote modderkruiper ter plekke is, hoe deze zich ontwikkelt en op hoeveel exemplaren van de grote modderkruiper de activiteit effect zal hebben en daarmee welk effect op de populatie optreedt. Pagina 23 van 54

24 Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Soortenstandaard Versie 2.0 December 2014 Er zijn meerdere mogelijkheden om de populatie van de grote modderkruiper in beeld te brengen. Per project is dit maatwerk, dat door een grote modderkruiperdeskundige uitgevoerd moet worden. Vaak zal het nodig zijn om ook in de directe omgeving van het eigenlijke plangebied de aanwezigheid van de grote modderkruiper in beeld te brengen. De omvang van die omgeving is per project maatwerk, maar zal veelal in de orde van een straal van 1,5 kilometer liggen. De verspreiding, de omvang en kwaliteit van het leefgebied van de grote modderkruiper kan in beeld gebracht worden. Dit kan het beste gebeuren op het niveau van de lokale populatie door aan te geven welke watergangen in het watersysteem (bijvoorbeeld een polder) in welke mate in potentie geschikt zijn voor de grote modderkruiper. Daarbij moet ook het aantal aangetroffen exemplaren meegenomen worden. In de winter of tijdens zomerdroogte zijn de aantallen grote modderkruipers in een gebied mogelijk eenvoudiger in beeld te brengen dan in andere perioden van het jaar. In de winterperiode en tijdens zomerdroogte clusteren ze namelijk bij elkaar in diepere delen van watergangen, in de buurt van duikers en dergelijke, terwijl ze in andere perioden meer verspreid in de watergangen aanwezig zijn. Ook kan er uitgebreid populatieonderzoek plaatsvinden door de verspreiding van en het aantal grote modderkruipers in de diverse leeftijdsklassen (lengteklassen) in het betreffende watersysteem in beeld te brengen. De verdeling van de lengteklassen geeft een indicatie hoe het met de populatie gesteld is en of er regelmatig voortplantingssucces aanwezig is. Voor alle beschikbare onderzoeksmethoden geldt dat het bepalen van een exacte populatieomvang niet mogelijk is, zelfs niet met een grote en herhaalde inspanning van bijvoorbeeld 5 bezoeken. Om later het effect van de uit te voeren activiteit op de gunstige staat van instandhouding van de grote modderkruiper aan te geven moet in beeld gebracht worden hoeveel optimaal en overig geschikt leefgebied er aanwezig is en hoe dat ten opzichte van elkaar gelegen is. Daarbij moet de mate van algemeenheid (in klassen zeldzaam, algemeen, zeer algemeen) van de soort binnen dit beoordeelde gebied worden aangegeven. Met behulp van de inventarisatiegegevens moet ook in beeld gebracht worden hoe de populatie het gebied gebruikt: betreft het plangebied een onderdeel van een netwerkpopulatie, is het gebied een belangrijke schakel in dat netwerk, zijn er barrières, et cetera. In grote lijnen kunnen drie situaties gelden (figuur 10): 1. er is sprake van een gebied van dusdanige omvang en kwaliteit dat er zich op langere termijn een duurzaam levensvatbare populatie kan bevinden 2. er is sprake van een gebied waar zich een levensvatbare populatie bevindt, de duurzaamheid op langere termijn hiervan is alleen mogelijk als dit gebied in verbinding is met andere gebieden/populaties 3. er is sprake van een gebied waar zich geen duurzame populatie kan bevinden, maar het gebied maakt wel deel uit van een netwerk aan gebieden, die gezamenlijk wel een op langere termijn duurzame populatie mogelijk maken. Pagina 24 van 54

25 Deze publicatie is in opdracht van het ministerie van EZ Meer inzicht in de populatieontwikkeling ter plekke kan mogelijk worden verkregen door tevens gebruik te maken van tot 10 à 15 jaar oude ecologische relevante verspreidingsgegevens uit bijvoorbeeld de NDFF of inventarisatierapporten. Figuur 10: de effecten op de staat van instandhouding van de grote modderkruiper in een gebied is mede afhankelijk van de ligging van het gebied binnen de populatie van de grote modderkruiper. Toelichting in tekst Het bepalen van de effecten van de activiteiten Het bepalen of de voorgenomen activiteiten tot een overtreding leiden is per project maatwerk en moet gebeuren door een deskundige die hiermee aantoonbaar ervaring heeft. Om de effecten van de voorgenomen activiteiten te bepalen, is het noodzakelijk om eerst goed te beschrijven wat deze activiteiten gaan inhouden. Er zal ondermeer, bij voorkeur ook op kaart, in beeld gebracht moeten worden op welke locaties in het gebied de activiteiten plaats gaan vinden. Daarnaast zal het nodig zijn om aan te geven wanneer in het jaar, wanneer op de dag en gedurende welke periode ze uitgevoerd gaan worden. Ook kan het relevant zijn om in beeld te brengen welke machines of welke materialen gebruikt gaan worden. Ook moet er in beeld gebracht worden waar en wanneer bepaalde maatregelen worden genomen ten gunste van de grote modderkruiper Het bepalen van de vernietiging of verstoring van voortplantingsplaatsen of van vaste rust- of verblijfplaatsen Het onderzoek moet onderbouwd aangeven of de functionaliteit van de voortplantingsplaatsen en vaste rust- of verblijfplaatsen tijdens en na uitvoer van de activiteiten gegarandeerd kan worden. Hiervoor is het nodig om de volgende zaken in beeld te brengen: de locaties van de voortplantingsplaatsen en van de vaste rust- of verblijfplaatsen en de bijbehorende (essentiële) functionele leefomgeving. Bij de grote modderkruiper betreft dit de locaties van de geschikte habitat in de watergang waarin de grote modderkruiper is aangetroffen en de daarmee in verbinding staande ondiepe watergangen, Pagina 25 van 54

26 Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Soortenstandaard Versie 2.0 December 2014 welke activiteiten plaats gaan vinden, op welke plekken, op welk moment, de wijze van uitvoering, en dergelijke, waar en wanneer welke maatregelen ten gunste van de grote modderkruiper worden genomen, zowel tijdens de uitvoeringsfase als de gebruiksfase. Met behulp van deze gegevens kan een grote modderkruiperdeskundige aangeven in welke mate er door de activiteiten een achteruitgang in de ecologische functionaliteit, op welk moment en al dan niet tijdelijk, van de aanwezige voortplantingsplaatsen en / of de vaste rust- of verblijfplaatsen gaat optreden. Het bepalen of de functionaliteit in het geding komt is per project maatwerk. Aantasting van de functionaliteit is aan de orde als de geschikte habitat waar de grote modderkruiper in voorkomt in kwantiteit of kwaliteit voor de grote modderkruiper afneemt, waardoor dit niet meer de functie van voortplantingsplaats of vaste rust- of verblijfplaats kan vervullen. Er is sprake van verstoring van een voortplantingsplaats of van een vaste rust- of verblijfplaats als deze plaatsen fysiek, al dan niet voorlopig, wel in stand blijven, maar de activiteiten wel tot gevolg hebben dat de betreffende functie niet of minder goed vervuld kan worden. Dit kan ondermeer gebeuren door aanwezigheid van mensen, gebruik van materieel of wellicht door effecten van geluid of licht. Of er een negatief effect optreedt is afhankelijk van de intensiteit, duur en frequentie van de herhaling van de verstoring en van het moment waarop de verstoring plaatsvindt. Van belang is om in het onderzoek navolgbaar te onderbouwen welk effect de activiteiten hebben en of het om een tijdelijk of permanent effect gaat. Een hulpmiddel of er effecten optreden is de effectindicator (zie subj=soorten). De effectindicator geeft niet aan in welke mate er effect optreedt. Het beschadigen, vernielen, wegnemen of verstoren van voortplantingsplaatsen of vaste rust- of verblijfplaatsen kan op verschillende manieren mogelijk voorkomen worden. Bijvoorbeeld door het op een andere wijze of plek uitvoeren van de activiteiten, door het toepassen van zorgplichtmaatregelen of door het nemen van maatregelen gericht op de grote modderkruiper (zie hoofdstuk 3 voor voorbeelden). Ook door het afzien van het uitvoeren van de activiteiten op de betreffende plek kan dit voorkomen worden Het bepalen van of er grote modderkruipers worden gedood Het bepalen of er door de activiteiten grote modderkruipers zullen worden gedood of verwond is in alle gevallen maatwerk waarvoor een grote modderkruiperdeskundige moet worden ingeschakeld. Men moet zich altijd aan de zorgplicht houden, waarmee ondermeer wordt bedoeld dat doden en verwonden zoveel mogelijk moet worden voorkomen. Pagina 26 van 54

27 Deze publicatie is in opdracht van het ministerie van EZ Het doden of verwonden van grote modderkruipers kan aan de orde zijn bij bijvoorbeeld machines waar water mee opgezogen wordt, zoals bij machines die bij baggeren worden gebruikt. Ook kan dit aan de orde zijn bij bouwwerken zoals gemalen, waar water doorheen geleidt wordt. Hierbij kunnen meer of minder grote modderkruipers mee gezogen worden en daarbij gewond of gedood worden. Meer indirect kunnen grote modderkruipers worden gedood als een watergang gedempt wordt of tijdelijk droog gaat vallen. Hetzelfde geldt als de kwaliteit van het water te slecht wordt, bijvoorbeeld doordat het door de activiteiten zuurstofloos of te zout wordt of als er giftige stoffen worden geloosd. Het doden of verwonden van grote modderkruipers is mogelijk te voorkomen door het niet uitvoeren of door het op een andere wijze of plek uitvoeren van de activiteiten, door het toepassen van zorgplichtmaatregelen en door het nemen van maatregelen gericht op de grote modderkruiper (zie hoofdstuk 3 voor voorbeelden) Het bepalen van of er eitjes van grote modderkruipers beschadigd of vernield worden Als activiteiten leiden tot aantasting of vernietiging van functioneel leefgebied kan worden aangenomen dat er ook eitjes van de grote modderkruiper beschadigd of vernield worden. Dit geldt alleen als deze activiteiten plaatsvinden in de periode dat er eitjes aanwezig kunnen zijn. Het beschadigen en vernielen van eitjes is mogelijk te voorkomen door het niet uitvoeren of door het op een andere wijze of plek uitvoeren van de activiteiten, door het toepassen van zorgplichtmaatregelen en door het nemen van maatregelen gericht op de grote modderkruiper (zie hoofdstuk 3 voor voorbeelden). 2.4 Het bepalen van de waarborging van de staat van instandhouding Bij de grote modderkruiper wordt de ontheffingsaanvraag beoordeeld op het effect van de activiteit op de lokale gunstige staat van instandhouding. Er zal daarom inzicht moeten worden gegeven in de gevolgen voor de staat van instandhouding van de lokale populatie van de grote modderkruiper. Dit is per project maatwerk. Een grote modderkruiperdeskundige moet bepalen of de staat van instandhouding gewaarborgd zal blijven. De landelijke staat van instandhouding wordt in 2013 beoordeeld als zeer ongunstig. Voor de grote modderkruiper geldt een instandhoudingdoelstelling (Natura2000) en die luidt: uitbreiding van de omvang en verbetering van de kwaliteit van het leefgebied ten behoeve van uitbreiding van de populatie. Pagina 27 van 54

28 Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Soortenstandaard Versie 2.0 December 2014 De wet beoogt geen statische populatiegrootte in stand te houden maar de populatie duurzaam in stand te houden. Dit betekent dat er tijdens en na de activiteiten voldoende voortplantende dieren in samenhang met voor elk type voldoende, geschikte en onderling bereikbare verblijfplaatsen moeten blijven voortbestaan. Ook moeten er voldoende uitwisselingsmogelijkheden tussen deelpopulaties mogelijk blijven. Niet elke, al dan niet tijdelijke, afname in één van bovenstaande aspecten hoeft te betekenen dat de staat van instandhouding niet meer gewaarborgd kan worden. Voor het bepalen van het effect op de staat van instandhouding moeten de effecten op de afzonderlijke aspecten in onderlinge samenhang in beeld worden gebracht. Het beste kan in beeld gebracht worden of en waar de kwantiteit of kwaliteit van de habitat verandert en wat het effect is op de mate van algemeenheid in de nieuwe situatie en op de populatiestructuur. Bij het bepalen van het effect van de activiteiten op de gunstige staat van instandhouding moet ook rekening gehouden worden met mogelijke andere activiteiten in of nabij het plangebied die recent werden of tegelijkertijd worden uitgevoerd en mogelijk ook negatief effect hebben op de grote modderkruiper (cumulatieve effecten). Activiteiten die als gevolg hebben dat op enig moment niet meer voldaan kan worden aan het minimaal vereiste voor een levensvatbare populatie, zullen tot gevolg hebben dat de staat van instandhouding niet gewaarborgd kan worden Speciale aandacht vereisen: de habitat van de grote modderkruiper heeft vaak een lange ontstaansgeschiedenis en de ontwikkelingsduur van vervangend habitat is lang. de grote modderkruiper heeft een geringe disperciecapaciteit, zodat verspreiding naar andere of nieuwe gebieden moeizaam zal gaan. vanwege cumuluatieve effecten van allerlei externe ontwikkelingen, zoals het opspuiten van terreinen voor stadsuitbreidingen, de aanleg van infrastructuur en bemesting van landbouwgronden, staat de kwaliteit en omvang van het leefgebied van de grote modderkruiper onder druk. barrières. Als door de activiteiten geschikt habitat te ver uiteen komt te liggen is de kans groot dat er een negatief effect op de gunstige staat van instandhouding gaat optreden. gelijktijdige activiteiten in een groter gebied. Bij het over een grote oppervlakte tegelijkertijd uitvoeren van werkzaamheden wordt het gebied voor lange tijd ongeschikt voor veel individuen. Het effect op de staat van instandhouding van de lokale populatie zal ook dan groot zijn. gebieden waar de populatie al onder druk staat of gebieden met een lage dichtheid aan grote modderkruipers. Een geringe extra sterfte of een beperkt kwaliteitsverlies kan in deze gebieden al tot gevolg hebben dat de staat van instandhouding niet meer gewaarborgd kan worden. delen van het gebied met veel exemplaren. Zelfs ingrepen met een ruimtebeslag van minder dan 20 m 2 kunnen een groot aantal exemplaren treffen, bijvoorbeeld als een plek waar in de winter veel grote modderkruipers bij elkaar clusteren vernietigd wordt. Hetzelfde kan gelden voor kleine ondiepe sloten of greppels waar voortplanting plaatsvindt die uitmonden op diepere sloten. Om die redenen is ook bij een tijdelijke aantasting of vernietiging van geschikt habitat de kans groot dat de staat van instandhouding niet gewaarborgd kan worden. Pagina 28 van 54

29 Deze publicatie is in opdracht van het ministerie van EZ 2.5 Het onderbouwen van de meest bevredigende oplossing (alternatievenafweging) Voor het verkrijgen van een ontheffing of een verklaring van geen bedenkingen moet er sprake zijn van een voor de grote modderkruiper meest bevredigende oplossing om het doel van de activiteiten te realiseren. Ook moet er voor de uitvoering van de activiteiten een belang zijn dat genoemd wordt in de vigerende natuurwetgeving. Bij een aanvraag voor een ontheffing moet er gedocumenteerd onderbouwd worden dat er voor de grote modderkruiper geen beter uitpakkende oplossingen zijn dan de gekozen oplossing. Een grote modderkruiperdeskundige moet de ecologisch inhoudelijke onderbouwing leveren voor het feit dat er: geen andere locatie beschikbaar is. Voor veel activiteiten, die vallen onder ruimtelijke inrichting en ontwikkeling, behoort uitvoering op een andere locatie ook tot de mogelijkheden. Van belang is of het onderliggende doel van de activiteiten ook op een andere plek gerealiseerd kan worden. Bijvoorbeeld het dempen van watergangen vindt om uiteenlopende redenen plaats. Als het gebeurt vanwege de realisatie van een stadsuitbreiding moet onderbouwd worden waarom de stadsuitbreiding ter plekke het beste alternatief is en dat een andere locatie, waar minder negatieve effecten op de grote modderkruiper of andere beschermde soorten plaats zullen vinden, geen optie is. geen betere inrichting van het gebied of object na afloop van de activiteiten mogelijk is. Er moet worden aangetoond dat de voorgenomen inrichting van het (nieuwe) gebied of de inrichting van de activiteiten voor de grote modderkruiper het beste alternatief is. Inrichtingsalternatieven die voor de grote modderkruiper beter uitpakken zijn bijvoorbeeld te vinden in het in het plan opnemen van watergangen die gehandhaafd blijven. Bijvoorbeeld achterstallig schonen of baggeren vindt plaats om een vlotte waterafvoer in een bepaald gebied te waarborgen. Deze vlotte afvoer kan mogelijk ook gerealiseerd worden door niet alle watergangen onder handen te nemen, maar alleen de hoofdwatergangen. Ook kan dit doel mogelijk bereikt worden door niet een gehele watergang te bewerken maar delen van een watergang te ontzien. Ook kunnen watergangen al dan niet plaatselijk verdiept worden. Als dat niet mogelijk is moet vervolgens gezocht worden naar mogelijkheden van het optimaliseren van de kwaliteit van het gebied binnen het gebied waar de populatie zich bevindt. Als dat niet tot de mogelijkheden behoort kan worden overwogen om aangrenzend aan het gebied waar de populatie zich bevindt nieuw leefgebied te realiseren. Pas als laatste redmiddel komt het verplaatsen van de dieren naar nieuw ingericht leefgebied op grotere afstand aan de orde. Pagina 29 van 54

30 Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Soortenstandaard Versie 2.0 December 2014 geen andere periode is waarin de activiteiten uit te voeren zijn en dat er geen andere werkmethode mogelijk is. Het alternatief werken buiten de kwetsbare periode is in principe altijd mogelijk. Als toch in een kwetsbare periode gewerkt zal gaan worden, moet onderbouwd worden waarom niet gewacht kan worden totdat die periode voorbij is. Een andere werkwijze is bijvoorbeeld om naar open water de werkzaamheden uit te voeren of om eerst een bepaald deel van het gebied aan te pakken en een jaar later een ander deel. Ook kan hierbij gedacht worden aan het aanpassen van apparatuur of machines waarmee de activiteiten worden. Ook het niet uitvoeren van de activiteiten is een alternatief, dat afgewogen moet worden tegen het wel uitvoeren van de voorgenomen activiteiten. Zie verder hoofdstuk 6 in het bij de Soortenstandaards horende document met het Juridisch kader op Pagina 30 van 54

31 Deze publicatie is in opdracht van het ministerie van EZ 3 Mogelijke maatregelen ten gunste van de grote modderkruiper In dit hoofdstuk staat een aantal maatregelen ten gunste van de grote modderkruiper genoemd die in aanmerking kunnen komen als bij de uitvoering van de voorgenomen activiteiten een overtreding van een verbodsbepaling gaat optreden. Door het nemen van één of meer van die maatregelen is het mogelijk om negatieve effecten van de activiteiten te verkleinen. Als de negatieve effecten geheel te niet gedaan worden kan zelfs een overtreding voorkomen worden. Naast de genoemde maatregelen geldt in alle gevallen dat er ook oplossingen liggen in andere niet nader omschreven alternatieven voor de uit te voeren activiteiten. Zo kan het beschermen van een oever wellicht ook op een andere wijze dan met een harde beschoeiing. Ook het niet uitvoeren van de activiteiten behoort tot de mogelijkheden om negatieve effecten op de grote modderkruiper te voorkomen. Hetzelfde geldt voor het verplaatsen van de activiteiten naar een gebied waar geen effecten op de grote modderkruiper zullen optreden. In alle gevallen is maatwerk mogelijk. In samenspraak met een grote modderkruiperdeskundige moet worden bepaald wanneer, waar, welke en hoeveel maatregelen in het specifieke project getroffen moeten worden. Mogelijk komen er ook maatregelen in aanmerking die hier niet genoemd worden, maar die door de grote modderkruiperdeskundige wel als effectief worden gezien. Het toepassen van die maatregelen is mogelijk. In alle gevallen moet op schrift een goede onderbouwing worden gegeven waarom de te nemen maatregelen in het specifieke geval effectief zullen zijn. De te nemen maatregelen kunnen meer algemeen van aard zijn, ze kunnen gericht zijn op het zorgvuldig handelen, maar het kunnen ook mitigerende of compenserende maatregelen zijn. Het verwachte succes van de maatregel moet zeker of met een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid vooraf vaststaan. Als de staat van instandhouding in het geding komt door de activiteiten, moet een maatregel die gericht is op het handhaven van een gunstige staat van instandhouding al aanwezig zijn én functioneren voordat de activiteiten met het negatieve effect plaats gaan vinden. De te nemen maatregelen moeten in verhouding staan tot het effect van de ingreep. Veelal zal een kleine ingreep slechts een gering aantal exemplaren treffen en is er veel vergelijkbare habitat in de directe omgeving aanwezig. In dat geval behoeft een relatief beperkt aantal aanvullende maatregelen te worden uitgevoerd. Een kleine ingreep kan echter ook een groot aantal exemplaren treffen. Bijvoorbeeld als een hele populatie vernietigd wordt. In dat geval zal meer gedaan moeten worden. De in dit hoofdstuk beschreven maatregelen is het minimum pakket aan maatregelen dat genomen moet worden. Extra maatregelen ten gunste van de grote modderkruiper zijn altijd mogelijk. Pagina 31 van 54

32 Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Soortenstandaard Versie 2.0 December 2014 Als monitoring aan de orde is moet het uitgevoerde onderzoek (inventarisatie, effectbepaling) als nul-meting bruikbaar zijn. Dit vraagt extra aandacht bij het beschrijven van de gehanteerde methodiek in de bij de ontheffingsaanvraag te overleggen rapportage, omdat het onderzoek later herhaald moet kunnen worden, mogelijk ook door partijen die niet bij dit eerste onderzoek betrokken zijn geweest. 3.1 Werken buiten kwetsbare perioden maatregel Het uitvoeren van de activiteiten buiten de kwetsbare perioden van de grote modderkruiper. uitleg Een deskundige op het gebied van grote modderkruipers moet aangeven of de activiteiten plaats kunnen vinden. De kwetsbare perioden van de grote modderkruiper zijn de voortplantingsperiode en de winterrustperiode (figuur 11). Ook perioden waarin watergangen door droogte zonder water komen te staan kunnen tot de kwetsbare periode van de grote modderkruiper worden gerekend. De kwetsbare periode van de voortplanting loopt van april tot en met augustus. De kwetsbare periode van de winterrust loopt van november tot en met maart. Vooral kritisch zijn de momenten dat de luchttemperatuur onder het vriespunt ligt of als er ijs aanwezig is in de watergang. In de zomerperiode zijn de perioden dat de watertemperatuur boven de 25 graden Celsius komen kritisch. De genoemde perioden kunnen eerder of later beginnen of eindigen, afhankelijk van de lokale klimatologische omstandigheden en afhankelijk van de meteorologische omstandigheden voorafgaand aan of tijdens de werkzaamheden. Figuur 11: Op hoofdlijnen weergegeven de kwetsbare perioden van de grote modderkruiper. voortplanting winterrust Droogte jan febr mrt apr mei juni juli aug sept okt nov dec Kwetsbare periode Kwetsbare periode, tijdens droogvallen van de watergang kunnen de grote modderkruipers zich ingraven in de modder. De meest gunstige periode voor het uitvoeren van activiteiten die invloed hebben op de gehele watergang zijn de maanden september en oktober (figuur 12), mits de luchttemperatuur tussen de nul en de 25 graden ligt. In deze periode vindt er geen ei-afzetting plaats, de jonge grote modderkruipers zijn opgegroeid en de volwassen exemplaren zijn nog actief. Pagina 32 van 54

33 Deze publicatie is in opdracht van het ministerie van EZ Vooral in de winterperiode zijn mogelijk grote delen van een watergang grote modderkruiper vrij. In agrarisch gebied betreft dit de periode van het winterpeil. Vooral bij aanvang van de periode met winterpeil bevatten zijsloten weinig tot geen water en dan worden daar geen grote modderkruipers meer in verwacht. Het uitvoeren van activiteiten, zoals baggeren, is in de periode dat de watertemperatuur erg laag, maar boven nul is, mogelijk als vooraf goed in beeld gebracht is waar de grote modderkruipers zich op dat moment in groepen bijeen bevinden. Bij de activiteiten moeten deze plekken worden ontzien. Figuur 12: Op hoofdlijnen weergegeven de perioden waarin activiteiten al dan niet uitgevoerd kunnen worden. Activiteiten die gehele watergang beïnvloeden Activiteiten die alleen de waterstand verhogen jan febr mrt apr mei juni juli aug sept okt nov dec Activiteiten kunnen niet uitgevoerd worden Als bekend is waar de dieren zich bevinden (veelal de diepere plekken in de watergang) kunnen activiteiten in overleg met een grote modderkruiperdeskundige worden uitgevoerd op de overige plekken (ondiepe delen) als de temperatuur boven nul is en geen ijs op de watergang aanwezig is. In andere gevallen kunnen de activiteiten niet worden uitgevoerd. Periode die het meest in aanmerking komt voor het uitvoeren van activiteiten Activiteiten kunnen uitgevoerd worden mits de luchttemperatuur boven de 0 graden is en er geen ijs op de watergang aanwezig is. Kader maatregel: Zorgplicht/zorgvuldig handelen, behoud functionaliteit Pagina 33 van 54

34 Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Soortenstandaard Versie 2.0 December Faseren activiteiten in ruimte en tijd maatregel De activiteiten worden gefaseerd in de ruimte en tijd uitgevoerd zodat er voor de grote modderkruiper op elk moment voldoende geschikte habitat aanwezig is waar voortplanting en overwintering plaats kan vinden. uitleg Het in de tijd en de ruimte gefaseerd uitvoeren van de activiteiten, zoals bij (achterstallig) schonen en baggeren, is van groot belang. Vanuit de delen die gehandhaafd blijven heeft de populatie de mogelijkheid te herstellen na een tijdelijke achteruitgang veroorzaakt door de activiteiten. Er moet op elk moment op minimaal 25 % van de oppervlakte van watergangen voldoende geschikt habitat in de watergang voor de grote modderkruiper aanwezig zijn. Per project is maatwerk mogelijk, bijvoorbeeld door: binnen een watergang van minder dan 4 meter breed de activiteiten aan de ene kant van de watergang wel (figuur 13) en aan de andere kant minstens één jaar later uit te voeren binnen een watergang van meer dan 4 meter breed de activiteiten alleen in het middendeel van de watergang uit te voeren en daarbij de beide oeverkanten te ontzien door minimaal 1 meter uit de beide oevers te blijven binnen de watergang de activiteiten over een lengte van 200 meter wel en minstens één jaar later over de volgende 200 meter de activiteiten uit te voeren binnen de watergang de plekken waar volgens het onderzoek veel grote modderkruipers voorkomen te ontzien. Vooral in de winterperiode zijn grote delen van de watergang grote modderkruiper vrij : in deze delen kunnen de activiteiten op dat moment worden uitgevoerd de kopse kanten van doodlopende watergangen, bijvoorbeeld de laatste 10 meter, te ontzien de vegetatie 10 à 20 centimeter boven de bodem te maaien. In het groeiseizoen van de vegetatie is dit een minder effectieve oplossing om het doorstroomprofiel te handhaven. De fasering in ruimte en tijd moet vastgelegd worden in een werkplan. Bij projecten met een groot ruimtebeslag gebeurt dit bij voorkeur voor de gehele polder of watersysteem waarin de activiteiten plaatsvinden. Bij het opstellen van het werkplan moet rekening gehouden worden met de plekken waar de (kern)populaties van de grote modderkruipers aanwezig zijn in het gebied. Een deskundige op het gebied van grote modderkruipers stelt het werkplan op. Faseren van de activiteiten door het eerst het ene watersysteem of polder en later een ander watersysteem of polder aan te pakken, is geen effectieve maatregel. Bij de grote modderkruiper is het ook geen effectieve maatregel om bij hoge slootdichtheden eerst de ene sloot en later de volgende sloot onderhanden te nemen. Bij het opzetten van het waterpeil kan er gekozen worden voor het geleidelijk opzetten van het waterpeil over een langere periode. Kader maatregel: Behoud functionaliteit, waarborgen staat van instandhouding Pagina 34 van 54

35 Deze publicatie is in opdracht van het ministerie van EZ Figuur 13: Voorbeeld van gefaseerd schonen (bron: Fabrice Ottburg/Alterra). 3.3 Verbeteren voortplantingshabitat in bestaand leefgebied maatregel Het verbeteren van de kwaliteit van bestaande watergangen als voortplantingshabitat voor grote modderkruipers. Dit moet tijdig gerealiseerd zijn en moet buiten de invloedsfeer van de activiteiten plaatsvinden. uitleg Door het beheer of de inrichting van bestaande watergangen aan te passen kan de habitatkwaliteit voor grote modderkruipers verbeterd worden van marginaal naar optimaal habitat. Hierdoor kunnen deze watergangen (binnen enkele jaren) meer voortplantingsplaatsen per oppervlakte of lengte herbergen. Een deskundige op het gebied van grote modderkruipers moet aangeven welke verbeteringsmaatregelen uitgevoerd moeten worden. Mogelijke maatregelen om de kwaliteit van de voortplantingshabitat te verbeteren voor de grote modderkruiper zijn bijvoorbeeld: plekken te creëren die optimaal kunnen dienen als paaiplaats of als plek voor het opgroeien van de nog jonge grote modderkruipers. Dat kan bijvoorbeeld door het realiseren van ondiepe zones zoals bij natuurvriendelijke oevers (figuur 14), die zowel tijdens winterpeil als zomerpeil functioneren en ondiep water bevatten maatregelen te nemen om de waterkwaliteit te verbeteren watergangen in gebieden met dynamisch peil (deels) af te dammen zodat het water langer vastgehouden wordt. Er moet daarbij rekening worden gehouden dat de modderlaag niet te dik mag worden. Pagina 35 van 54

36 Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Soortenstandaard Versie 2.0 December 2014 Bij het realiseren van ondiepe delen wordt het afgeraden om de waterbodem met een bak af te schuiven of grond te storten. Dit kan leiden tot het bedelven van grote modderkruipers en bovendien wordt het water (tijdelijk) troebel waardoor ecologische waarden achteruit kunnen gaan. Figuur 14: Voorbeeld realiseren diepere delen in een watergang voor overbrugging perioden met vorst of droogte. In het ondiepe deel moet het waterpeil fluctueren tussen de 10 en 30 centimeter water. In veengebieden is dit geen duurzame oplossing, omdat de diepe delen binnen een jaar vollopen met bagger (bron: Fabrice Ottburg/Alterra). Kader maatregel: Behoud functionaliteit, waarborgen staat van instandhouding 3.4 Verbeteren overwinteringhabitat in bestaand leefgebied maatregel Het verbeteren van de kwaliteit van bestaande watergangen als overwinteringshabitat voor grote modderkruipers. Dit moet tijdig gerealiseerd zijn en moet buiten de invloedsfeer van de activiteiten plaatsvinden. uitleg De kwaliteit van bestaande watergangen als overwinteringsgebied kan worden vergroot door het maken van diepere plekken in de watergang (figuur 14). Deze plekken moeten van dusdanige diepte zijn dat ze niet volledig tot de bodem bevriezen in langdurige perioden met strenge vorst. Het maken van diepere delen kan ook in aanmerking komen als er door de werkzaamheden of activiteiten tijdelijk (hooguit enkele dagen) minder gunstige omstandigheden gaan ontstaan in het zomerseizoen. De grote modderkruipers kunnen dan naar deze diepere plekken vluchten. Pagina 36 van 54

37 Deze publicatie is in opdracht van het ministerie van EZ Het realiseren van delen van voldoende diepte is in veengebieden minder zinvol, omdat deze delen binnen een jaar vollopen met bagger. In die situaties is het beter om de aanvullende maatregelen te richten op het opheffen van barrières van de mogelijkheden voor migratie naar bestaande diepe delen toe. Kader maatregel: Behoud functionaliteit, waarborgen staat van instandhouding 3.5 Aanpassen werkwijze of werkvolgorde maatregel De werkwijze wordt zodanig aangepast dat de hoeveelheid grote modderkruipers die nadeel ondervinden zo beperkt mogelijk zal zijn. uitleg De wijze van uitvoering moet zodanig gekozen zijn dat de hoeveelheid grote modderkruipers die nadeel ondervinden zo beperkt mogelijk zal zijn. Aangegeven moet worden dat in de specifieke situatie de gekozen methode de beste is voor de grote modderkruiper. Bij het uitvoeren van activiteiten, zoals achterstallig baggeren en dempen, heeft het de voorkeur om te werken in de richting van het open water. De grote modderkruipers hebben dan de kans om te vluchten, mits de activiteiten met een dusdanige lage snelheid worden uitgevoerd dat de modderkruipers de tijd hebben om de activiteiten voor te blijven. Bij activiteiten waarbij bijvoorbeeld het waterpeil (tijdelijk) verlaagd wordt, kunnen vooraf diepere delen gemaakt worden waar de grote modderkruipers naar toe kunnen vluchten om de tijdelijk minder gunstige omstandigheden te overbruggen. Mogelijk kan bij de aanleg van een ondiepe oever door aanpassing van de werkvolgorde verstoring van het watermilieu voorkomen worden. Er wordt daarbij gestart met het realiseren in het droge van het ondiepe deel. Door een klein dammetje aangrenzend aan de watergang nog in stand te houden, wordt voorkomen dat er al direct tijdens de werkzaamheden water vanuit de watergang het nieuwe deel in stroomt en dat het water in de watergang vertroebeld wordt. Als de graafwerkzaamheden van het ondiepe deel afgerond zijn, wordt als laatste het tussenliggende dammetje verwijderd door het weg te trekken richting het nieuw gegraven deel. Als op deze wijze gewerkt wordt kunnen de werkzaamheden het gehele jaar door plaatsvinden, omdat er geen verstoring van het watermilieu plaatsvindt. Deze wijze van werken heeft ook nadelige punten: mogelijk dat machines meerdere malen het terrein in moeten en dat er met deze machines gereden gaat worden over al ingerichte delen. Daarom zal deze werkwijze vooral bij het realiseren van smallere oeverzones over korte lengten in aanmerking komen, bijvoorbeeld bij slootkruisingen (figuur 15). Ook moet de stevigheid van de oever zich lenen tot deze werkwijze. Kader maatregel: Zorgplicht/zorgvuldig handelen, behoud functionaliteit Pagina 37 van 54

38 Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Soortenstandaard Versie 2.0 December Aanpassen werkapparatuur maatregel Er wordt bij de uitvoering van de activiteiten apparatuur gebruikt waarmee de hoeveelheid grote modderkruipers die nadeel ondervinden zo beperkt mogelijk zal zijn. uitleg De apparatuur welke gebruikt wordt bij de activiteiten moet zodanig gekozen zijn dat de hoeveelheid grote modderkruipers die nadeel ondervinden zo beperkt mogelijk zal zijn. Bij bijvoorbeeld het (achterstallig) baggeren of schonen van watergangen, kunnen er afhankelijk van het type werkapparatuur meer of minder grote modderkruipers met het te verwijderen materiaal mee afgevoerd worden. Aangegeven moet worden dat in de specifieke situatie de gekozen methode de beste is voor de grote modderkruiper. Ongeacht de apparatuur waarmee gewerkt gaat worden heeft het altijd de voorkeur om de activiteiten buiten de kwetsbare periode en gefaseerd in de tijd en de ruimte uit te voeren, bijvoorbeeld door eerst een deel van een gebied aan te pakken en pas een volgend jaar het andere deel. De in te zetten apparatuur is afhankelijk van de dikte van de baggerlaag of de dichtheid aan vegetatie in de watergang. Welke apparatuur wordt ingezet is ook afhankelijk van de bodemstructuur en het watertype en van de bereikbaarheid van de watergang over land of water. Dit maakt dat per gebied en per project maatwerk noodzakelijk is. Bij de keuze van het in te zetten materieel moet er op gelet worden dat grote modderkruipers tijdig kunnen vluchten naar de delen van de watergang die niet behandeld worden, of als dat niet mogelijk is, dat de dieren alsnog kunnen ontsnappen of opgepakt worden uit het afgevoerde materiaal. Baggeren kan in hoofdlijnen op de volgende manieren worden uitgevoerd: Met een zuiger en pomp, al dan niet voorzien van schroefkop, geplaatst op een tractor (figuur 15), boot of ponton. De zuigmond van maximaal 1 meter breed kan gericht gebruikt worden om daar te baggeren waar de bagger verwijderd moet worden. Bagger (en water) worden of op het land gespoten, in een kiepauto gestort of afgevoerd via een slang naar een baggerdepot. Voordeel van deze methode is dat er geen vertroebeling van het water optreedt. Ook wordt er slechts een deel van de bodem gebaggerd. Bagger die aanwezig is op de andere delen in de watergang, zakt naar de gebaggerde sleuf en wordt bij een volgende baggerbeurt verwijderd. Om bij achtertallig beheer een dikke laag bagger te verwijderen moeten er 2 tot 4 rondes plaatsvinden. Een ander belangrijk voordeel is dat door het gericht afzuigen van bagger ook andere ecologische waarden minder worden aangetast, omdat de ecologisch interessante locaties, zoals de oeverzones en de vegetatierijke zones, ontzien kunnen worden. Pagina 38 van 54

39 Deze publicatie is in opdracht van het ministerie van EZ Figuur 15: Werking van de baggerpomp geplaatst aan een tractor (bron: Theo de Jong). Met een hydraulische (grijp-)kraan met een graafbak of poliepgrijper. Bij dit type materieel wordt de bagger uit de watergang gehaald en vervolgens uitgespreid over het land of afgevoerd via een kiepauto. Een hydraulische kraan kan ook drijvend, bijvoorbeeld op een ponton, op het water gebruikt worden, waarbij de bagger in een baggerschuit wordt geplaatst en vervolgens over het water kan worden afgevoerd. Deze methode is vaak vrij rigoureus van aard met als nadeel dat het vrij grote gevolgen kan hebben op alle ecologische waarden van de watergang. Met een schuifboot met verstelbare vleugels. Een schuifboot schuift de bagger richting een punt waar een hydraulische (grijp-)kraan, een zuiger of pomp de bagger uit de watergang verwijdert. Nadeel van het gebruik van de schuifboot is dat alle aanwezige ecologische waarden aangetast kunnen worden. Als de schuifboot in combinatie met een zuiger en pomp wordt gebruikt mist deze werkwijze de voordelen van de zuiger en pompmethode, maar blijven de nadelen van de schuifboot aanwezig. Het wordt afgeraden om te werken met (bagger)apparaten met vleugels die materiaal naar binnen schuiven (zie figuur 16). Deze apparaten hebben tot gevolg dat ook de vissen door de baggerpomp gaan, omdat de vissen niet kunnen vluchten. Het schonen van een watergang met een maaikorf met open spijlen is niet altijd even effectief. Het maaisel hoopt zich op en de open bak gaat daardoor als een gesloten bak fungeren waardoor met het materiaal ook de grote modderkruipers worden verwijderd. Kader maatregel: Zorgplicht/zorgvuldig handelen, behoud functionaliteit Pagina 39 van 54

40 Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Soortenstandaard Versie 2.0 December 2014 Figuur 16: Effecten van de baggerpomp met of zonder vleugels (bron: Fabrice Ottburg/Alterra). 3.7 Aanpassen van gemalen en dergelijke maatregel Er worden bij het bouwen en in gebruik hebben van gemalen en watercentrales maatregelen genomen in de vorm van bijvoorbeeld vispassages, visgeleidingsystemen en/of viswering waardoor het doden en verwonden van grote modderkruipers door de aanwezige pompen wordt voorkomen. uitleg Bij het in gebruik hebben van de pompen van gemalen en centrales kunnen grote modderkruipers worden meegezogen met het water waardoor ze of verwond of gedood kunnen worden. Er zijn diverse mogelijkheden om dit te voorkomen, bijvoorbeeld door het gebruik van visweringsystemen voor het inlaatpunt. Ook veroorzaakt het ene type pomp meer slachtoffers dan het andere type. Over het algemeen lijken vijzelpompen en centrifugaalpompen een lagere mortaliteit teweeg te brengen dan open schroefpompen. Per project zal maatwerk aan de orde zijn. Een deskundige op het gebied van grote modderkruipers moet betrokken worden bij de afweging voor welk type systeem wordt gekozen. Kader maatregel: Zorgplicht/zorgvuldig handelen Pagina 40 van 54

41 Deze publicatie is in opdracht van het ministerie van EZ 3.8 Wegvangen en verplaatsen grote modderkruipers maatregel De aanwezige grote modderkruipers in de watergang worden weggevangen en verplaatst naar geschikt habitat buiten de invloedsfeer van de activiteiten. uitleg Het doden van grote modderkruipers kan worden voorkomen door de grote modderkruipers weg te vangen en te verplaatsen naar geschikt habitat buiten de invloedsfeer van de activiteiten. Er is geen ontheffing nodig als dit geschikte habitat, al dan niet nieuw gerealiseerd, gelegen is in hetzelfde watersysteem als waar de grote modderkruipers weggevangen worden. Tevens moeten de grote modderkruipers binnen de daarvoor benodigde tijd worden overgeplaatst, zonder langdurige tussentijdse opslag. Het wegvangen kan gebeuren door het achtereenvolgens nemen van de volgende maatregelen, allen onder begeleiding van een deskundige op het gebied van grote modderkruipers: Afhankelijk van de lengte van de te dempen watergang is het nodig om deze op te delen in compartimenten van 100 à 200 meter. Bij brede watergangen en grote waterpartijen moeten deze wateren voorafgaand aan het compartimeren eerst vanuit het midden verondiept en vervolgens gedempt worden, waarbij een vier meter brede oeverzone gespaard wordt. De waterdiepte moet tot 30 à 40 centimeter verlaagd worden. De aanwezige grote modderkruipers moeten afgevangen worden. Aangezien de grote modderkruiper zich vaak diep in de bodem bevindt, moet dit doorzoeken en wegvangen accuraat gebeuren. De in de watergang aanwezige modder wordt uit de watergang uitgeschept en dun uitgespreid op het land en direct gecontroleerd op nog aanwezige exemplaren van de grote modderkruiper. De afgevangen exemplaren moeten zo snel mogelijk in de (nieuw gerealiseerde) watergangen met geschikt leefgebied geplaatst worden. De effectiviteit van de genomen maatregelen moet worden gemonitoord. Bij activiteiten die zich over een klein deel van de watergang uitstrekken is een compartiment ter grootte van die lengte voldoende. Vanwege de beperkte oppervlakte waar de ingreep plaatsvindt, volstaat vaak een plek op beperkte afstand (maximaal 50 à 100 meter) verwijderd van de werklocatie waar de dieren teruggeplaatst kunnen worden. Ook is het mogelijk om in de winter de grote modderkruipers weg te vangen in de periode dat de watertemperatuur laag, maar boven nul is. Voorafgaand moet eerst goed in beeld gebracht zijn waar de grote modderkruipers zich op dat moment in groepen bijeen bevinden. Op deze plekken, vaak de dierpere delen in watergangen of bij duikers en dergelijke, kunnen de grote modderkruipers effectief weggevangen worden, omdat ze zich daar dan in grotere aantallen bij elkaar bevinden terwijl in de rest van de watergang vrijwel geen grote modderkruiper aanwezig zal zijn. Het wegvangen moet gebeuren op een dag waarop het water ijsvrij is en de luchttemperatuur boven het vriespunt ligt. Pagina 41 van 54

42 Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Soortenstandaard Versie 2.0 December 2014 Over de effectiviteit van het verplaatsen van afgevangen grote modderkruipers naar bestaande watergangen met geschikt habitat zijn serieuze twijfels vanwege mogelijke concurrentie met de in de bestaande watergang al aanwezige grote modderkruipers. Om deze redenen zal de effectiviteit van het wegvangen en verplaatsen moeten worden gemonitoord. Het verbeteren van de kwaliteit van het leefgebied, zodat er meer exemplaren per oppervlakte aanwezig kunnen zijn, heeft de voorkeur boven het actief verplaatsen van grote modderkruipers Kader maatregel: Zorgplicht/zorgvuldig handelen, waarborgen staat van instandhouding 3.9 Op de kant gebrachte grote modderkruipers terugzetten maatregel Op de kant gebracht materiaal wordt direct nagezocht op de aanwezigheid van grote modderkruipers. De gevonden exemplaren worden teruggeplaatst in de watergang. uitleg Bij bijvoorbeeld baggeren of schonen kunnen met het afgevoerde materiaal ook grote modderkruipers op de kant terecht komen. Deze kunnen hierdoor sterven. Dit kan worden voorkomen door het materiaal uit de watergang direct na het op de kant brengen na te zoeken op aanwezige exemplaren, en deze terug te zetten in de watergang (figuur 17). Er moet gezocht worden voordat vogels de kans krijgen ze op te eten. Figuur 17: voorbeeld van het zoeken naar grote modderkruipers in uitgespreide modder uit de te dempen watergang (bron: Bureau Viridis). Pagina 42 van 54

43 Deze publicatie is in opdracht van het ministerie van EZ Het afzoeken van het op de kant gebrachte materiaal is arbeidsintensief en daarmee duur. Deze maatregel wordt gezien als een maatregel in het licht van de zorgplicht. Er zijn twijfels of deze maatregel in alle gevallen zinvol is in het licht van het behoud van de gunstige staat van instandhouding van de populatie ter plekke. In de praktijk is de maatregel in projecten waarbij veel watergangen aan de orde zijn, moeilijk uitvoerbaar. Het heeft de voorkeur om maatregelen te nemen die voorkomen dat grote modderkruipers op het land terecht komen en die mogelijk ook effectief zijn om te voorkomen dat er grote modderkruipers worden gedood of verwond: Door gebruik te maken van aangepast materieel kan worden voorkomen dat er grote modderkruipers op de kant terecht komen. Mogelijk is het effectiever om de grote modderkruipers direct voorafgaand aan de werkzaamheden met behulp van elektrovisserij weg te vangen dan het nazoeken van op de kant gebracht materiaal. Mogelijk dat het buiten de actieve periode van de grote modderkruiper uitvoeren van activiteiten die de watervegetatie beïnvloeden, zoals achterstallig schonen, een goede methode is. De soort houdt zich dan beperkt op in de watervegetatie. Bij de genoemde methoden met een nog een onzekere effectiviteit zal monitoring plaats moeten vinden. Kader maatregel: Zorgplicht/zorgvuldig handelen 3.10 Realiseren van nieuw leefgebied maatregel Er wordt nieuw leefgebied gerealiseerd van vergelijkbare lengte of oppervlakte en van een voor de grote modderkruiper vergelijkbare of betere kwaliteit als hetgeen verloren gaat door de activiteiten. uitleg Er kan nieuw leefgebied voor grote modderkruipers worden gerealiseerd door het graven van nieuwe watergangen. Deze watergangen moeten een gelijke of betere kwaliteit voor de grote modderkruiper hebben of krijgen. De nieuw aan te leggen watergangen moeten bij voorkeur passend zijn bij de structuur en kenmerken van het omliggende landschap. Dit nieuwe leefgebied (figuur 18) moet voldoende van omvang zijn om de populatie in stand te houden. Afhankelijk van de situatie zal bekeken moeten worden of er een vergelijkbare of grotere lengte en oppervlakte aan water gerealiseerd moet worden of dat er met minder volstaan kan worden. De nieuwe watergangen moeten grenzen aan het leefgebied van bestaande populaties en van daaruit bereikbaar zijn. Pagina 43 van 54

44 Grote Modderkruiper Misgurnus fossilis Soortenstandaard Versie 2.0 December 2014 Er moet rekening gehouden worden met het feit dat het vele jaren kan duren voordat de nieuwe watergang geschikt is voor de grote modderkruiper. Het functioneren van een nieuwe watergang kan bespoedigd worden door (een deel van) de aanwezige modderbodem en vegetatie van een te dempen watergang te verplaatsen naar de nieuw aangelegde watergang. Nieuw leefgebied zal altijd minimaal één jaar voorafgaand aan de uitvoering van de activiteiten zijn aangelegd. Houd bij het realiseren van nieuw leefgebied rekening met de geringe concurrentiekracht van de grote modderkruiper ten opzichte van de andere vissoorten door een dusdanig milieu te creëren waar de grote modderkruiper zich in thuis voelt, maar de andere soorten niet. Bij voorkeur worden dan watergangen met gedeelten van voldoende ondiepte gecreëerd. Als de watergang waar de activiteiten plaatsvinden slechts een zeer gering aantal grote modderkruipers herbergt en deel uit maakt van een gebied met veel grote modderkruipers, moet proportioneel gehandeld worden. Hierbij kan gedacht worden aan kwaliteitsverbetering van bestaande watergangen buiten de invloedsfeer van de activiteiten, bijvoorbeeld door aanleg van natuurvriendelijke oevers, en het verplaatsen van de wegvangen exemplaren naar deze delen. Een grote modderkruiperdeskundige moet aangeven hoe het nieuwe leefgebied ingericht gaat worden. Kader maatregel: Waarborgen staat van instandhouding Figuur 18: Voorbeeld van maken van geschikt nieuw leefgebied voorafgaand aan het dempen van watergangen (bron: Fabrice Ottburg/Alterra). Pagina 44 van 54

45 Deze publicatie is in opdracht van het ministerie van EZ 3.11 Herstellen of behouden van de onderlinge verbondenheid van leefgebieden maatregel Er worden voorzieningen aangebracht die het voor grote modderkruipers mogelijk maken om barrières in watergangen te passeren. uitleg Diverse activiteiten kunnen tot gevolg hebben dat delen van het leefgebied van de grote modderkruiper van elkaar gescheiden worden. Hierdoor kan de gunstige staat van instandhouding mogelijk niet behouden blijven. De te nemen maatregelen zijn per project en gebied maatwerk. Mogelijke maatregelen zijn bijvoorbeeld: Het aanbrengen van een duiker in een (nieuwe) dam kan een maatregel zijn om de verbinding tussen twee gebieden met grote modderkruipers in stand te houden. De duiker moet zo aangelegd worden dat deze voor ongeveer ¾ gevuld zijn met water en ¼ met lucht. De duikerbuizen moeten aan de binnenzijde een minimale doorsnede hebben van 70 centimeter. Bij de aanleg moet gelet worden op de geleidende werking van de constructie, om zo vissen in de richting de duiker te leiden (figuur 19). Dit vergroot de passeerbaarheid. De beide openingen van de duiker moeten zich op gelijke hoogte bevinden. In de onmiddellijke nabijheid van de aan te leggen dam kan aanvullend een dieper deel worden uitgegraven als overwinteringshabitat. Het verbinden van twee watergangen met elkaar door het tussenliggende land weg te graven. Het verbinden van twee leefgebieden door tussenliggend ongeschikt leefgebied geschikt te maken voor de grote modderkruiper. Figuur 19: Goede en foute wijze van aanleg van een duikerbuis in een dam (bron: Ottburg en De Jong, 2006, Alterra-Bureau Viridis). Pagina 45 van 54