Evaluatierapport / A7002, Deurne, Haageind 60, Opgraving

Transcriptie

1 Evaluatierapport / A7002, Deurne, Haageind 60, Opgraving Projectnaam: Deurne, Haageind 60 Projectnummer: (Econsultancy) / A7002 (Bodac) Onderzoeksmeldingsnummer: Auteur: M. van de Glind Datum: 4 april (versie 1) 9 mei (versie 2)

2 Inhoud 1. Inleiding 1.1. Aanleiding voor het onderzoek 1.2. Administratieve gegevens 1.3. Ligging onderzoeksgebied 1.4. Achtergrond van het onderzoek 1.5. Doel van het onderzoek en vraagstelling van het PvE 1.6. Werkwijze 2. Voorlopige resultaten veldwerk 2.1. Landschap 2.2. Sporen en structuren 2.3. Vondsten en monsters 2.4. Potentie voor beantwoording van de onderzoeksvragen 3. Uitwerking en selectie van sporen en materiaal 4. Opgave te deponeren materiaal 5. Voorlopige conclusie en selectieadvies 6. Literatuur Bijlagen

3 1. Inleiding 1.1. Aanleiding voor het onderzoek Econsultancy bv heeft in samenwerking met Bodac op 28 maart in opdracht van Nooyen Aannemersbedrijf BV een archeologisch onderzoek door middel van een opgraving uitgevoerd in het plangebied Haageind 60 te Deurne. De aanleiding voor het archeologisch onderzoek is de voorgenomen realisatie van een gastenverblijf met kelder op het perceel, ter plaatse van een bestaande vijver. Vanwege de ligging in een gebied met een hoge archeologische waarde op de gemeentelijke archeologische beleidskaart (en AMK-terrein) is archeologisch onderzoek verplicht gesteld bij alle grondroerende activiteiten. Voor het archeologisch onderzoek is een Programma van Eisen 1 opgesteld door Bodac. Hierin staan alle voorwaarden en uitgangspunten vermeld omtrent het onderzoek. In de praktijk is de bouwkuip ontgraven voor het gastenverblijf. Tijdens het onderzoek is één werkput aangelegd met een oppervlak van circa 220 m 2. Vanwege de stevigheid van de leembodem bleken minder schuine taluds noodzakelijk. Bovendien is de sleuf voor de kabels en leidingen (voorlopig) komen te vervallen aangezien de opdrachtgever voornemens is de leidingen te spuiten. Mocht het toch noodzakelijk blijken dat dit tracé onderzocht wordt, dan zal dit op een later moment plaatsvinden Administratieve gegevens Provincie: Noord-Brabant Gemeente: Deurne Plaats: Deurne Toponiem: Haageind 60 Uitvoer veldwerk: 28 maart Econsultancy projectnummer Bodac projectnummer A7002 Centrumcoördinaat: / Oppervlakte plangebied: 320 m 2 Onderzoeksmeldingsnummer: Soort onderzoek: Opgraving (protocol 4004) Opdrachtgever: Nooyen Aannemersbedrijf bv Contactpersoon: Dhr. K. Nooyen Leembaan CV Deurne klaas@nooyenbouw.nl Bevoegde Overheid: Gemeente Deurne Contactpersoon: Mevr. N. Scharp Postbus BE Deurne n.scharp@deurne.nl Deskundige namens de bevoegde overheid Omgevingsdienst Zuidoost-Brabant Mevr. R. Berkvens Uitvoerder: Econsultancy bv (in samenwerking met Bodac bv) Rijksweg-Noord KS Swalmen Contactpersoon: Dhr. M. van de Glind ( ) Bewaarplaats documentatie en vondsten: Momenteel op het kantoor van Econsultancy te Swalmen; deze worden te zijner tijd overgedragen aan het provinciaal depot voor bodemvondsten van de provincie Noord-Brabant. 1 Van de Glind, 2016b.

4 1.3. Ligging onderzoeksgebied Het plangebied betreft het perceel dat kadastraal bekend staat als C3893, Haageind 60 te Deurne, lokaal bekend als het Klein Kasteel. Het Klein Kasteel ligt aan de noordzijde van de bebouwde kom van Deurne. Het plangebied is circa 1,1 ha groot. Hierbinnen zal een gastenverblijf worden gerealiseerd met een vloeroppervlak van 128 m Achtergrond van het onderzoek Voorafgaand aan de opgraving is een bureauonderzoek uitgevoerd. 2 Tevens is in 2011 door Grontmij een archeologische begeleiding uitgevoerd tijdens de sanering van sintels in een zone rond het hoofdgebouw. 3 Op basis van historische bronnen en archeologische waarnemingen is vastgesteld dat binnen het plangebied archeologische waarden aanwezig zijn. Op basis van het bureauonderzoek wordt geconcludeerd dat ook voor de locatie van het te bouwen gastenverblijf de kans groot is dat archeologische waarden uit de middeleeuwen of nieuwe tijd aanwezig zijn Doel van het onderzoek en vraagstelling van het PvE Het doel van het archeologisch proces opgraven is het documenteren van gegevens en het uitwerken en veiligstellen van materiaal van vindplaatsen conform het Programma van Eisen (PvE), om daarmee informatie te behouden die van belang is voor de kennisvorming over het verleden. Deze informatie is vervat in projectdocumentatie en in vondsten en monsters. Algemene onderzoeksvragen 1. Beschrijf per vindplaats de datering, het complextype, de aard van de sporen en vondsten, de verspreiding van de sporen en vondsten en de begrenzing van de vindplaats zowel binnen als buiten het onderzoeksgebied. 2. Hoe is de geologische/bodemkundige opbouw binnen het onderzoeksgebied en wat is de relatie van de aangetroffen vindplaats(en) met de bodemopbouw? 3. Wat is de gaafheid en conservering van grondsporen, structuren en vondsten 4. Zijn er aanwijzingen voor ambachtelijke activiteiten? 5. Zijn er sporen van tuinbewerking of het binnenterrein van het Klein Kasteel aanwezig? 6. Hoe kunnen de vondsten gedetermineerd (bewerking, materiaal, herkomst) en gedateerd worden? (inclusief eventueel aanwezig archeobotanisch en archeozoölogisch materiaal)? 7. Wat kan aan de hand van het zoölogisch en botanisch materiaal worden gezegd over het gebruik van de tuin en de voedseleconomie van de bewoners op het Klein Kasteel? 8. Is er op basis van aard en vondstsamenstelling sprake van bijzondere contexten, zoals waterlopen, waterputten, beerputten, voorraad/afvalkuilen en wat is de betekenis hiervan geweest binnen het kasteelterrein? 9. Zijn er verstoringen aanwezig binnen het onderzoeksgebied en waar zijn deze door veroorzaakt? In hoeverre hebben ze de archeologische waarden aangetast in het gebied? 10. Indien er waterkuilen/ waterputten/ beerputten worden aangetroffen: welke constructie hebben deze? Wat is de datering en botanische samenstelling op de bodem van deze kuilen/ putten? 11. Wat is de diepte van de aangelegde vijver en is vast te stellen hoe deze vijver gegraven is? 12. En zo mogelijk: Hoe is de interne ruimtelijke spreiding van nederzettingssporen, spoorclusters en structuren? Kunnen faseringen vastgesteld worden? 2 Van de Glind, 2016a. 3 Van Diepen/ Geraeds, 2011.

5 13. Wat is er te zeggen over de mogelijke aanwezigheid van archeologische resten buiten het plangebied en welke aanbevelingen kunnen er worden gedaan ten aanzien van de omgang daarmee in de toekomst? 14. Hoe sluiten de resultaten van de opgraving aan op de archeologische verwachting uit het bureauonderzoek? 1.6. Werkwijze Het onderzoek is uitgevoerd op 28 maart. Voorafgaand aan het onderzoek is de vijver leeggepompt en is rond de vijver bronbemaling geplaatst. Bij de start van het onderzoek was de vijver zo goed als droog. Allereerst is de startsituatie vastgelegd (afb. 1). De bodem van de vijver bleek op 23,1 23,2 m +NAP te liggen, ten opzichte van het maaiveld op 25,0 m +NAP, oftewel ongeveer 1,8 à 1,9 m beneden maaiveld op het diepste punt met flauwe taluds naar de randen. Allereerst is door de graafmachine de randen langs de vijver laagsgewijs verdiept tot op het archeologisch niveau. Dit bleek op ongeveer 1 meter beneden maaiveld te zijn. De uitkomende grond is gebruikt om de diepste delen van de vijver te vullen zodat de graafmachine vlak kon staan. Doordat de bodem steviger bleek dan op voorhand gedacht kon gewerkt worden met minder flauwe taluds zodat het uiteindelijk ontgraven oppervlak kleiner is dan waar in het PvE rekening mee is gehouden (bijlage 1). Er is één opgravingsvlak aangelegd in de top van de C-horizont. Op het archeologisch vlakniveau is ongeveer 112 m2 archeologisch onderzocht. Dit is betreft het oppervlak van de totale bouwkuip/ ontgravingsvlak verminderd met het oppervlak van de vijver op dit niveau. Na volledige documentatie van vlak en coupes/sporen zijn de sporen afgewerkt. Nadien is verder ontgraven naar het niveau dat voor de bouw noodzakelijk is (ongeveer 3 meter beneden maaiveld). Zo is ook duidelijk geworden dat beneden de diepere delen van de vijver geen archeologische resten meer aanwezig waren. Het veldwerk is uitgevoerd volgens de richtlijnen van de BRL SIKB 4000, KNA 4.0 4, het PvE 5, en de interne werkinstructies en opgravingsmethodologie van Econsultancy. Alle opgravingsvlakken zijn digitaal ingemeten met een GPS; coupes en profielen zijn digitaal getekend. Alle vlakken, profielen en coupes zijn tevens fotografisch vastgelegd. Tijdens het inventariserend veldonderzoek zijn alle sporen gecoupeerd en afgewerkt. De noordelijke putwand is gedocumenteerd middels vier profielkolommen. Tevens is een profielkolom gedocumenteerd van de zuidelijke putwand (bijlage 1). Er zijn vier houten (beschoeiings)palen geborgen/bemonsterd en er is een algemeen botanisch monster genomen van de onderste vulling van de gracht uit profiel 2d. Het veldteam bestond uit Antoine Mientjes (Econsultancy) en Marijn van de Glind (Bodac). De projectleiding en kwaliteitscontrole was in handen van Arjan Schutte (Econsultancy). 4 CCvD Van de Glind, 2016b.

6 Afb. 1 Situatie voorafgaand aan het onderzoek

7 2. Voorlopige resultaten veldwerk 2.1 Landschap Afb. 2 Links: bodemopbouw noordwestzijde werkput (profiel 2a). Hier is de gracht niet aanwezig. Rechts: bodemopbouw noordoostzijde werkput (profiel 2d). De onderste grachtvulling (laag 8) is bemonsterd voor evt. botanisch onderzoek. De bodemopbouw binnen het onderzoeksgebied (afb. 2) bestaat uit een cm dikke humeuze bouwvoor. Onder de bouwvoor is soms een dunne band waargenomen die is geïnterpreteerd als bioturbatielaag. Daaronder de natuurlijk bodem (C-horizont) bestaande uit dekzand met veel leemlagen. In de diepere ondergrond is de gegolfde structuur van fluvioperiglaciale afzettingen herkenbaar (afwisseling van zand en leem; profiel 1) Sporen en structuren In totaal zijn tijdens het onderzoek 7 spoornummers uitgedeeld (bijlage 3). Aard spoor SomVanAantal Gracht 1 Beschoeiingspaal 4 Natuurlijke ondergrond 1 Recente verstoring (vijver) 1 In de noordoost hoek van het onderzoeksgebied is een deel van een gracht aangesneden (afb. 3/ bijlage 2). Vermoedelijk betreft het de, van oorsprong bredere, gracht rond het Klein Kasteel. Uit vergelijking met de Kadastrale Kaart van 1832 bleek dit deel begin 19 e eeuw reeds gedempt. Mogelijk zijn de grachten versmald nadat de gracht zijn verdedigende functie had verloren om meer ruimte te scheppen binnen het omgrachte terrein.

8 In de doorsnede door de gracht zijn (binnen het onderzochte gebied) verschillende lagen herkend (zie tekeningen met de voorlopige interpretatie in bijlage; profiel 2 is het noordprofiel, profiel 3 is het oostprofiel). In het meest noordoostelijke profiel is dit van beneden naar boven een laag van ongeveer 20 cm bestaande uit venig/humeus materiaal, geïnterpreteerd als de bodem van de gracht ter plaatse van de oeverzone (het diepste punt/midden van de gracht wordt ten noorden van het onderzochte gebied verwacht op basis van de oorspronkelijke breedte van de gracht). Daarboven bevind zich een laag met spoelbanden die overal binnen de gracht is aangetroffen en doorgaans de bodem van de gracht (binnen het onderzochte gebied) uitmaakt. Daarboven is een vullingslaag/dempingslaag aanwezig bestaande uit lemig zand. Uit deze laag is vrijwel al het vondstmateriaal afkomstig. Deze laag wordt afgedekt/afgesneden door de bouwvoor. Op regelmatige afstand binnen de gracht zijn dikke diep gefundeerde houten palen aangetroffen (afb. 3). De onderzijde van de palen was aangepunt. Uit de coupes blijkt dat de palen zijn ingeslagen en niet ingegraven (er is geen ingraving/ insteek zichtbaar). De palen bleken nog 1 1,6 m lang bewaard gebleven. De top van de palen waren weggerot, waardoor het onduidelijk tot op welk niveau ze van oorsprong aanwezig waren. (zie verder onder het kopje vondstmateriaal) Afb. 3 Links: gracht in noordoosten werkput (S.1). Onder links: coupe over paal S.4 (bovenkant paal afgesneden door de bouwvoor). Onder rechts: coupe over paal S.3.

9 Coupe haaks op de gracht met uiterst links een van de beschoeiingspalen (S.2) 2.3. Vondsten en monsters Tijdens het archeologisch onderzoek zijn in totaal 10 vondstnummers uitgedeeld (bijlage 4). Vier houten palen van (mogelijk) beschoeiing hebben een eigen spoornummer gekregen (S.2 S.5). De overige vondsten zijn alle afkomstig uit de gracht (spoornummer 1). Het vondstmateriaal is per stratigrafische laag en in vakken van 2x2 meter verzameld (conform PvE). Het meeste materiaal is verspreid over verschillende vakken afkomstig uit de dempingslaag/vullingslaag van de gracht. MATERIAAL SomVanAantal Bouwkeramiek 1 Keramiek 44 Metaalslak 2 Hout 4 Botanisch monster 1 In de categorie bouwkeramiek is één fragment dakpan verzameld. De categorie aardewerk bestaat uit 44 fragmenten uit de Late Middeleeuwen. De vier houten palen waren door de grachtvulling heen geslagen. In de coupe was geen ingraving zichtbaar, wel was bij alle palen een trechtervorm herkenbaar in de grachtvullingen, ter plaatse van de palen (zie foto s afb. 3). De onderzijde van de palen waren aangepunt. De bovenzijde van de palen was weggerot, waardoor het onduidelijk is tot op welk niveau de palen oorspronkelijk waren ingeslagen, vermoedelijk tot ongeveer de waterspiegel. Het vlak is aangelegd op het niveau waarop de houten palen voor het eerst zichtbaar werden, ongeveer cm beneden maaiveld. De palen waren schuin ingeslagen, met het diepste punt richting het midden van de gracht. Dus in enige mate met de insteek van de gracht mee. Bovendien waren de palen soms tot een meter beneden

10 de grachtvulling in de lemige ondergrond ingeslagen. Het is waarschijnlijk dat de beschoeiing op een later moment is aangebracht dan het graven van de grachten, mogelijk om de oever te beschermen tegen erosie. Aangezien het waarschijnlijk is dat de beschoeiing in één keer is aangebracht zou het afdoende moeten zijn om één paal te bemonsteren voor dendrodatering. De interpretatie van de houten palen als onderdeel van een beschoeiing is mede gebeurt door wegstrepen van de andere mogelijkheden. Tussen de eerste en laatste paal (aangetroffen binnen onderzoeksgebied zit ongeveer 5,5 meter. Dit is veel te breed voor een brug. Zeker wanneer we ervan uitgaan dat aan deze zijde niet de hoofdtoegangsweg heeft gelegen. De toegang is voor zover bekend altijd aan de zijde van het Haageind geweest, zoals nu ook nog het geval is. Op de kadastrale minuut is overigens een (secundaire) brug ingetekend ten noordwesten van het onderzoeksgebied, hier ligt nu ook nog een kleine brug naar het perceel van de watermolen uit omstreeks Uiteraard valt niet uit te sluiten dat de palen tot een steiger hebben behoord, de constructiewijze beneden waterniveau is hiervoor grotendeels gelijk als voor een beschoeiing. Echter zou ik dan verwachten dat de palen rechtstandig ingeslagen zouden zijn, en niet zoals nu het geval, schuin met de insteek van de gracht mee. Een functie als (onderdeel van een) beschoeiing is daarmee de meest waarschijnlijke interpretatie voor de palen. Tot slot is uit de onderste grachtvulling (vulling 8) binnen het onderzochte gebied (dus niet het diepste punt van de gracht) een botanisch (macro)monster genomen. Het gaat om een zwarte venige laag, de oever van de gracht op ongeveer 1 meter beneden maaiveld. Mogelijk zijn in deze laag macroresten bewaard die iets kunnen zeggen over planten en bomen die op of rond het kasteelterrein groeiden. Indien de uitkomsten van het botanisch onderzoek goed zijn kan daarmee mogelijk onderzoeksvraag 7 beantwoord worden. Maar de rand van de gracht is niet de best mogelijke context en het is onwaarschijnlijk dat met zekerheid kan worden gesteld dat de eventueel aangetroffen macroresten afkomstig zijn van gewassen die op het Kasteelterrein groeiden of verbouwd werden Potentie voor beantwoording van de onderzoeksvragen Vrijwel alle onderzoeksvragen kunnen en zullen beantwoord worden met de beschikbare opgravingsgegevens en het vondstmateriaal. Het is echter onbekend of/onwaarschijnlijk dat op basis van botanisch onderzoek van een laag uit de gracht uitspraken kunnen worden gedaan over het gebruik van de tuin en de voedseleconomie van de bewoners op het Klein Kasteel. 3. Uitwerking en selectie van sporen en materiaal Na goedkeuring van evaluatieverslag zal de uitwerking van het onderzoek worden ingepland. Met de uitwerking zal in ieder geval worden gewacht tot zekerheid is verkregen over het eventueel nog te onderzoeken tracé van kabels en leidingen tussen nieuwbouw en de bestaande bouw. Alle aangetroffen sporen en vondsten zullen worden uitgewerkt in een standaardrapport conform BRL SIKB 4000, protocol Tijdens het onderzoek zijn vier houten beschoeiingspalen verzameld. Deze zijn alle voorlopig gestabiliseerd. Voorgesteld wordt om één paal te bemonsteren voor houtsoortbepaling en datering door middel van dendrochronologisch onderzoek. De overige drie palen worden voorgedragen voor deselectie. Mogelijk kunnen deze interessant zijn voor de heemkundekring (H.N. Ouwerling). Omdat de potentie voor het beantwoorden van onderzoeksvraag 7 laag wordt ingeschat wordt voorgesteld om het botanisch monster uit de grachtvulling niet te laten onderzoeken. 4. Opgave te deponeren materiaal Bij het onderzoek zijn 25 fragmenten aardewerk en bouwkeramiek aangetroffen, één fragment glas, deze materialen zullen in ieder geval worden gedeponeerd. Van twee fragmenten metaal zal nog moeten worden vastgesteld wat de exacte aard is en of het zinvol is om deze fragmenten te conserveren en deponeren. Voorlopig wordt hier wel van uit gegaan. Eventuele deselectie zal in dat geval later worden toegelicht in een apart (de)selectierapport. Voorgesteld wordt om het hout en het botanisch monster (eventueel na onderzoek) te deselecteren.

11 5. Voorlopige conclusie Een groot deel van het oppervlak van de toekomstige nieuwbouw was tot beneden het opgravingsvlak (1 m beneden maaiveld) verstoord door de aanwezigheid van de vijver. Rondom de vijver is een zone onderzocht waarbij enkel in de noordoost hoek van het onderzoeksgebied sporen en vondsten zijn aangetroffen. Het gaat om de randzone van een gracht met daarin 4 zware palen van vermoedelijk een beschoeiing. Al het vondstmateriaal, bestaande uit aardewerk, dakpan, glas en metaal is afkomstig uit de vulling van de gracht. Vermoedelijk was de omgrachting van het Klein Kasteel van oorsprong breder dan de huidige gracht. Nadat de gracht zijn verdedigende functie had verloren is deze aan de binnenzijde deels gedempt om zo meer ruimte te krijgen op het perceel. Dit is in ieder geval voor de 19 e eeuw gebeurd, aangezien de grachten op de oudste kadastrale kaarten (1832) reeds overeenkomen met het huidig tracé. Mogelijk kan het vondstmateriaal meer inzicht brengen in de datering van deze herinrichting, aangezien het vondstmateriaal afkomstig is uit de dempingslagen van dit deel van de gracht. Een dendrodatering van een houten beschoeiingspaal kan een indicatie geven van de ouderdom van de gracht, aangezien het waarschijnlijk is het aanbrengen van de beschoeiing is gedaan na het aanleggen van het grachtensysteem. 6. Literatuur Centraal College van Deskundigen (CCvD), 2016: Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie 4.0. SIKB, Gouda. Diepen, L. van/ J.J.G. Geraeds, 2011: Archeologisch onderzoek Klein Kasteel Deurne, Roermond. Glind, M. van de, 2016a: Bureauonderzoek Deurne Haageind 60, Schijndel. Glind, M. van de, 2016 b: Programma van Eisen Opgraving Deurne Haageind 60, Schijndel.

12 Bijlage 1 Overzicht onderzoeksgebied

13 Bijlage 2 Allesporenkaart

14 Werkput Vlak Spoornummer Aard Kleur Insluitsels Materiaal NAP-boven (m) Datering Gecoupeerd Vorm in coupe Diepte (cm) Monsternummer Vondstnummer Datum Opmerking Bijlage 3 Voorlopige sporenlijst Gracht DBR/ZW Z3S3 24,08 LME 1 Kom 70 1,2,3,4,5, Paal BR HT 24,12 LME J Paal BR HT 24,09 LME J Paal BR HT 24,16 LME J Paal BR HT 24,06 LME J C-hor. LGR/BL L3Z1 24,12 N Vijver N - 80 Beschoeiingspaal Beschoeiingspaal Beschoeiingspaal Beschoeiingspaal Natuurlijke ondergrond Omtrek vijver op archeologisch vlakniveau

15 Vondstnummer Werkput Vlak Vak Profiel Spoor Segment Laag/Vulling Boring Verzamelwijze Materiaal Aantal Datering Vorm/herkomst Afwerking/magering Type Datum Opmerking Bijlage 4 Voorlopige vondstenlijst A 1 5 AANLEG KER A 1 5 AANLEG BKR A 1 5 AANLEG MXX A 1 5 AANLEG KER D 1 5 AANLEG KER C 1 5 AANLEG KER G 1 5 AANLEG KER G 1 5 AANLEG KER G 1 5 AANLEG KER G 1 5 AANLEG KER B 1 4 AANLEG KER B 1 4 AANLEG KER Grijsbakkend, kom Dakpan Slak Elmpt, pot, kan Steengoed, drinkschaaltje Elmpt, kom Elmpt Roodbakkend, kom gedraaid, dunwandig, fijn zand magering Handgevormd, grof zand magering Handgevormd, grof zand Loodglazuur Steengoed, kan Zoutglazuur Steengoed, kan Engobe Elmpt, pot Grijsbakkend, kom Handgevormd, grof zand magering Gedraaid, fijn zand magering AFW. HT 1 Paal Aangepunt AFW. HT 1 Paal Aangepunt AFW. HT 1 Paal Aangepunt AFW. HT 1 Paal Aangepunt D 1 8 BEMO. MBO 1 S1- dri-1 S1- kan-9 3 individuen 2 individuen Vlakke uitstaande rand met dekselgeul Standring, 1 individu Dunwandig, standvin, 1 individu

16 Bijlage 5 Voorlopige interpretatie profielen Links de voorlopige interpretatie van het noordprofiel (profiel 2) enigszins schuin in de lengterichting van de gracht. Onder de voorlopige interpretatie van het oostprofiel (profiel 3) redelijk haaks op de gracht