Voorwoord 9 Introductie 11 Grüss Gott (of buon giorno) in Zuid-Tirol en de Dolomieten 13

Transcriptie

1 INHOUD Voorwoord 9 Introductie 11 Grüss Gott (of buon giorno) in Zuid-Tirol en de Dolomieten 13 ACHTERGRONDEN 15 Land en volk 15 Inleiding 15 Zuid-Tirol in kort bestek 15 Landschap, geografie en bevolking 15 Cultuur en geschiedenis 18 Geografie 19 Geologie 19 De Alpen 19 Gletsjers 22 Klimaat 24 Flora en fauna 24 Nationale parken en natuurgebieden 27 Geschiedenis 28 Andreas Hofer 30 Kunst en cultuur 31 Musea 31 Mijnmusea 33 Carnaval 33 Evenementen 33 Eten en drinken 35 Törggelen 36 Toerisme 36 Algemeen 36 Arrangementen 37 Bergbeklimmen 37 Boerderijvakanties 37 Reinhold Messner 39 Burchten en kastelen 39 Familievakanties 39 Fietsen 40 Gezondheidsvakanties 40 Golfen 42 Kamperen 42 Mountainbiken 42 Paardrijden 42 Het Haflinger paard 43 Rodelen 43 Wandelen 43 Via ferrata 44 Wildwatervaren 44 Wintersport 45 IJsklimmen 47 Zwemmen 47 Reizen naar Zuid-Tirol 48 Rijden in tunnels en over bergen 49 De taal 50 Inleiding 50 Een paar woorden Duits en Italiaans 51 PRAKTISCHE INFORMATIE 55 Voor de reis 55 Nuttige adressen 55 Websites ter oriëntatie 56 Gehandicapten 56 Tijdens de reis 57 Nuttige adressen 57 Douane 57 Gezondheidszorg 57 Wereldomroep 57 Na de reis 58 Douane 58 Van A tot Z 58 BEZIENSWAARDIGHEDEN 73 Toeristische informatie algemeen per regio of district 73 Rondreis door Zuid-Tirol en de Dolomieten 73

2 6 ZUID-TIROL EN DE DOLOMIETEN Eisacktal (Valle Isarco) 74 Inleiding 74 Van de Brennerpass tot Brixen 74 Waar is de Brennerpass gebleven? 75 Sterzing 76 Brixen 78 Ten noorden van Brixen 80 Ten oosten van Brixen 81 Van Brixen tot Bozen 82 Rondje Villnöss 83 Dolomieten en Pustertal (Dolomiti e Val Pusteria) 85 De Dolomieten 85 Het (hoch) Pustertal 88 Inleiding 88 Innichen 88 Sexten 89 Rondje Sextner Dolomiten 89 Toblach 90 Pragser Tal 91 Welsberg en het Gsiesertal 92 Antholzer Tal 92 Rondje Oostenrijk (1) 93 Kronplatz 93 Inleiding 93 Bruneck 94 Michael Pacher, grootste zoon van Bruneck 96 Rondje Kronplatz 96 Tauferer en Ahrntal 97 Inleiding 97 Tauferer Tal 97 Ahrntal 98 Paardentrektocht 99 Muhlwalder Tal 99 Raintal 100 Alta Badia 100 Inleiding 100 Gadertal 100 Grödner Tal 102 Rondje Sellagruppe 104 Rondje Seisser Alm- Schlerngebiet 104 Seiser Alm-Schlerngebiet 105 Rosengarten-Latemar 107 De waternimf van de Karersee 108 Rosengarten 109 Zuidoostelijke Dolomieten 111 Inleiding 111 Cortina d Ampezzo en omstreken 111 Titiaan, inspirator van vele grootheden 114 Longarone 115 Belluno 115 Feltre 115 Van Feltre naar Bozen 117 Van Belluno naar Cortina d Ampezzo 117 Grote zuidoostelijke ronde 118 Middenlange zuidoostelijke ronde 118 Kleine zuidoostelijk ronde 119 Rondje Marmolada vanuit Cortina d Ampezzo 120 Van Cortina d Ampezzo naar Bozen 122 Het zuiden van Zuid-Tirol (Bolzano Vigneti e Dolomiti) 123 Inleiding 123 Bozen 123 Wandelen door Bozen 126 Walther von der Vogelweide 127 Ötzi, de man uit het ijs 128 Wandelen buiten het centrum 130 Rondje Südtiroler Weinstrasse 131 De grote Dolomietenroute 133 Rondje Marmolada vanuit Bozen 133 Rondje Sarntaler Alpen 134 Rondje Rosengarten-Latemar 136 Zuidwestelijke Dolomieten 137 Inleiding 137 Trento 137 Rondje zuidwestelijke Dolomieten 141

3 INHOUD 7 Meran en omgeving (Merano e dintorni) 145 Meran 145 Wandelen door Meran 148 De thermen van Meran 149 Huur een fiets 151 Passeiertal 153 Rondje Oostenrijk (2) 154 Ten zuiden van Meran 155 Ultental 156 Rondje Prissianer Hochwald 156 Vinschgau (Val Venosta) 159 Inleiding 159 Wandelen over Waalwegen 159 Van Algund naar de Reschenpass en terug 160 Ötzi-Alpen-Marathon 161 Rondje Livigno, belastingparadijs 163 Rondje Glurns-Prad 165 Rechtspraak in Glurns 167 Rondje Oostenrijk (3) 168 Terug naar het platteland 169 Plaatsnamenregister 170 Over de auteur 175 Register 176 OPGENOMEN KAARTEN Zuid-Tirol, ligging 12 Zuid-Tirol, indeling in provincies 14 Zuid-Tirol, overzichtskaart Zuid-Tirol, fysisch Sterzing 77 Brixen 79 De Dolomieten Bruneck 94 Cortina d Ampezzo 112 Belluno 116 Bozen Trento Meran

4 GEOLOGIE 23 van het eigen gewicht en deze massa wordt steeds verder samengeperst. Het uiteindelijke resultaat wordt zichtbaar in de zogenaamde gletsjerpoort, het punt waarop de gletsjer in een gebied komt waar het smelten sneller gaat als het bevriezen. Uit zo n poort stroomt water, soms ontstaat dat op die plek als gevolg van de temperatuur aldaar, soms komt het water uit een hoger gebied doordat stenen welke door de gletsjer zijn meegevoerd en die zich aan de oppervlakte ervan bevinden, zonnewarmte opnemen en dit aan het onderliggende ijs afstaan. Het water zakt dan door de ijsmassa heen en vindt via de poort zijn weg dieper het dal in. Het mag duidelijk zijn dat de massa die aan de onderzijde van de gletsjer verdwijnt er aan de bovenzijde weer bijkomt. Afhankelijk van de plaats waar de gletsjer zich gevormd heeft en de route die hij aflegt, verplaatst een gletsjer zich tussen de 50 en 150 meter per jaar. Onderweg is er veel gebeurd, de gletsjer heeft zich een weg gebaand door gesteente en een gletsjer kan dus veel gesteente bevatten. Op sommige plaatsen is de ondergrond zo hard dat de gletsjer er als het ware omheen gaat, vaak in verschillende richtingen. Soms breekt een gletsjer. Op deze manieren ontstaan de spleten in de gletsjer die zo diep kunnen zijn als de gletsjer dik is. Het is dan ook niet verstandig om zich op een gletsjer te begeven zonder ervaren gids. Gletsjer WW Zuid-Tirol Branco.indb :28:08

5 VAN A TOT Z 67 Paragliden tussen de bergen is een schitterende belevenis In restaurants is de (warme) keuken, tenzij anders is aangegeven, enkele uren tussen de middag en in de avond (ruwweg) tussen en uur geopend. klem, maar zeker tot een boete. Betaald parkeren is echter ook in Zuid-Tirol en de Dolomieten op grote schaal ontdekt. Paragliden In Italië noemen ze het parapente. Op tal van plaatsen kunt u het leren, maar als u het eens meegemaakt wilt hebben dan kunt u een tandemvlucht maken, aangeboden door diverse scholen in de regio. Als u eigen materiaal meebrengt informeer dan vooraf naar de mogelijkheden, wellicht stelt men andere of aanvullende eisen. Kijk bijvoorbeeld eerst op of U kunt zich tot de ANWB wenden via het alarmnummer, maar in Italië kunt u het ook dichterbij zoeken bijvoorbeeld bij : Automobilclub Südtirol in Bozen, telefoon (vestigingen in Brixen, Neumarkt, Leifers, Meran, Innichen Schlanders en Sterzing). De zusterorganisatie van de ANWB is de Automobilclub d Italia in Rome, dag en nacht bereikbaar via telefoonnummer 116 of , club.it. Parkeren Pinautomaten In de centra van steden en grotere dorpen, nabij pistes en bij startplaatsen voor wandelingen kan parkeren een probleem geven, het gebruik van een parkeerschijf is vaak verplicht. De tijdslimieten worden aangegeven bij de parkeerplaats of bij de aanvang van de speciale parkeerbepaling. Fout parkeren leidt soms tot een wiel- Op de meeste plaatsen waar zich een bankfiliaal bevindt, kunt u met gebruikmaking van uw giropas of creditcard geld uit de muur halen. Let bij het gebruik van een creditcard voor dit doel op de soms hoge kosten die aan geldopname verbonden zijn. WW Zuid-Tirol Branco.indb 67 Pech onderweg :30:12

6 85 Dolomieten en Pustertal (Dolomiti e Val Pusteria) DE DOLOMIETEN (Dolomiti) De Dolomieten werden ongeveer 60 miljoen jaar geleden gevormd uit gemineraliseerd koraal, het is derhalve een stuwingsgebergte en hoog in de bergen kunt u dan ook fossielen aantreffen van zeedieren. De Marmolada vormt met zijn 3342 meter het hoogste punt van het gebergte. De Dolomieten danken hun naam aan de ontdekker ervan, de Franse (amateur)geoloog Déodat Gradet de Dolomieu ( ) die het gebied ten zuiden van de Brennerpass vanaf 1788 bezocht. Het gesteente dat hij daar aantrof was nieuw voor hem en onderzoek wees uit dat het een magnesiumhoudende kalksteen bleek te zijn. De reden waarom het gesteente bij zonsopkomst en -ondergang lijkt op te lichten, is daarmee verklaard. Hij noemde het gesteente dolomiet, maar het duurde tot ver na zijn dood voordat het gesteente officieel als dolomiet erkend werd. De woeste bergen, stijl opgaand met de Drei Zinnen, symbool van de Dolomieten, als een van de hoogtepunten en het natuurpark Sextner De Marmolada WW Zuid-Tirol Branco.indb :31:14

7 86 BEZIENSWAARDIGHEDEN N Schlanders O O S T E N R I J K Meran Bozen Brixen Trento Zuidwestelijke Dolomieten Bruneck Cortina d'ampezzo Belluno 0 25 km Astfeld 2509 m Mittewald Klausen (Chiusa) 2608 m Burgstall E45/ Waidbruck A m Zogglersee Vilpian Gampen-Joch 1518 m Terlan Bozen Nals 3438 m (Bolzano) 2564 m Blumau 3442 m 1737 m 1690 m 2699 m Rumo Welschnofen Fondo Birchabrück Mendell-P. Kaltern Bagni di Rabbi 12 Karer-P. 42 Lago di 1363 m 1753 m Santa Giustina Kalterer M See Weisshorn Malè Cles 2316 m 2116 m 2845 m Tramin 1805 m Auer Tuenno Dermulo 1097 m 48 Dimaro Predazzo 2655 m Neumarkt Tesero 48 Lago Lago di Tovel Cavalese 43 Molina Madonna E45/A22 Salurn Lago di Campiglio Stramentizzo Laste d. Sute Mezzolombardo Sover 2615 m S. Michele 3150 Brusago C. d'asta m Cembra Andalo 2072 m 3173 m Passo Manghen 2847 m Pinzolo Molveno Lases C. ma Tosa Lavis Lago di 1449 m Serraia Palù 2125 m Lago di Zuidwestelijke Dolomieten Molveno Gronlait Lago Ponte Pia Trento 2381 m Pergine Vetriolo Vezzano Borgo Lago di Blèggio Caldonazzo Levico 2105 m Cavedine E45/ Viggolo A22 Vattaro Caldenazzo 2340 m Dro Lavarone San Lorenzo Calliano P. di Vèzzena Arco 12 Carbonaro 1402 m Sarca Noce Dolomiti di Ultental Brenta Noce Zuidoostelijke Dolomieten Adige Weissenbach 2781 m Brixen 2581 m (Bressanone) Etsch 44 Avisio Talfer Talvera E45/A22 Isarco Eisack Brenta

8 D O L O M I E T E N E N P U S T E RTA L m 3105 m 2052 m 2817 m Vintl Bruneck 49 O O S T E N R I J K Kiens St. Magdalena (Brunico) Mühlbach Rienz 2663 m St. Lorenzen Welsberg Panzendorf 2273 m Toblach (Dobbiaco) 100 Pleiken 1759 m Niederdorf 49 Prags St. Vigil Sexten Plancios D o l o m i e t e n 2904 m 2874 m m 3023 m Popera 1529 m 3045 m 2282 m 3025 m Cristallo 2913 m Misurina Stern 2172 m Giralba 2839 m Le Tofane 3221 m St. Ulrich Auronzo 3243 m Corvara 2192 m 48 Palus 1814 m Lago di m 48 Santa Caterina 2105 m Cortina 2462 m Sorapis Marmarole 1875 m d'ampezzo Cima Gogna P. Sella 2240 m 3205 m 2932 m 48 Arabba 2709 m Canazei 2236 m 2239 m San Vito Antelao m Selva di C m Pieve di C m Lago Caprile Monte Pelmo Cadore Marmolada 1773 m Alleghe 3186 m P. di San Pellegrino Civetta ena 1530 m 1918 m Caviola 3218 m Dont Forno 2745 m di Zoldo Montalconi Falcade Cencenighe Ospitale 2033 m 2555 m Zuidoostelijke Dolomieten Paneveggio Cimon d. Pala Agordo Mezzocanale 2546 m Cimolais 2290 m di Paneveggio 3185 m 2784 m Longarone San Martino Frassenè di Castrozza La Muda Pale S. Martino Lago di Vajont Monte Schiara 1299 m Fortogna 2563 m 50 Gosaldo Tiser Caoria 2069 m 2436 m 1369 m Polpet Ponte n. Alpi Canale L. del Mis Fiera di Prim. Mas S. Bovo Belluno 2185 m Monte Cavallo Lago di Mis La Secca Imer Val Noana 2250 m 1616 m Sedico Monte Pavione Meano Lago S. Croce 2334 m S. Giustina Tassei Villabruna Castel T m Trichiana 1570 m Busche N Grigno Artèn Fonzaso Passo di S. Boldo Feltre 706 m Arsiè Lago Vittorio Veneto Follina Sacile Primolano Lago di Corlo 1569 m 0 25 km visio Cismon Gader Rienza Piave Piave Drau DE DOLOMIETEN

9 BEZIENSWAARDIGHE D E N 140 de Romeinse tijd werd de stad al vergaand gefortificeerd. Trento was centraal gelegen aan de handelsweg van Venetië naar de Brennerpass en herbergde de zetels van de vorstbisschoppen tussen 1027 en De stad in zijn huidige vorm ontstond aan het begin van de 16e eeuw op initiatief van prins-bisschop Bernardo Clesio. Van een aantal gebouwen gaat de geschiedenis echter aanmerkelijk verder terug, zoals de dom aan de Piazza Duomo. De kerk dateert uit de 11e en de 12e eeuw en was het middelpunt van de activiteiten rond het Concilie van Trente dat gehouden werd in de jaren In de kerk kunt u fresco s bewonderen uit de 13e en 14e eeuw en vooral in de 14e en 15e eeuw vonden er tal van bisschoppen hun laatste rustplaats. In de sacristie bevindt zich een wandkleed dat in de 16e eeuw in Vlaanderen vervaardigd werd. De koepel in zijn huidige vorm ontstond in Wanneer u vanaf de Piazza Duome schuin naar links in de richting van de rivier wandelt dan komt u bij de de Santa Maria Maggiore, een kerk die in 1523 gereed kwam en ook tijdens het concilie een belangrijke rol vervulde. In de kerk vindt u talrijke portretten van deelnemers eraan. Vooral het prachtige orgel valt op, het werd gebouwd in De mooiste straat van de stad is ongetwijfeld de Via Belenzani, vanaf de dom gerekend rechts aanhouden, langs het tot het complex van de domkerk behorende diocesaner museum waar zich de kerkschatten en De dom op de Piazza Duomo WW Zuid-Tirol Branco.indb :33:16

10 ZUIDWESTELIJKE DOLOM I E T E N 141 tal van herinneringen aan het concilie bevinden. Aan het einde ervan, aan uw rechterhand, ziet u het gemeentehuis van Trento: het Palazzo Municipale. Het werd gebouwd in de 16e eeuw. Een klein stukje verderop kruist de straat de Via Manci, de feitelijke hoofdstraat van Trento met tal van oude en opmerkelijke gebouwen, vele waren ooit het paleis van een der bisschoppen. Als u de Via Manci naar rechts volgt (wordt Via San Marco) bereikt u een van de fraaiste bolwerken van de stad: het Castello del Buon Consiglio, de voormalige residentie van de vorstbisschoppen. Nadien heeft het lange tijd leeg gestaan, in 1811 werd het in gebruik genomen als kazerne, na 1918 werd het als stadsmuseum ingericht. De geschiedenis van het kasteel gaat terug tot de 12e en 13e eeuw, de periode waarin het prachtige ronde bolwerk ontstond. In 1475 kreeg het zijn huidige vorm. Het museum (Museo Nazionale del Trentino) herbergt een grote collectie voorwerpen die inzicht geven in de geschiedenis van de stad en de provincie. Als u de stad goed wilt bekijken dan kunt u gebruikmaken van de Trento Card, onder andere te verkrijgen bij het toeristenbureau aan de Via Manci. Er is een dagkaart (24 uur geldig) en een kaart voor twee dagen (48 uur geldig). U krijgt daarmee toegang tot diverse musea, de botanische tuin, u kunt onbeperkt gebruikmaken van het openbaar vervoer en in veel winkels krijgt u 10% korting. Inlichtingen: kijk bij Inlichtingen bij de aanvang van dit hoofdstuk of mail naar: informazioni@apt.trento.it. RONDJE ZUIDWESTELIJKE DOLOMIETEN Een rit van bijna 150 kilometer stelt u in de gelegenheid om een duidelijk beeld te krijgen van dit gedeelte van de Dolomieten. U rijdt rond het Parco Naturale Adamello-Brenta waarvan Gruppo di Brenta (Brentagruppe), een prachtig berggebied ten noordwesten van Trento, deel uitmaakt. Vanuit Trento kiest u voor weg 12 naar het noorden in de richting van Mezzocorona en Mezzolombardo. Daar steekt u de rivier Adige (Etsch) over en vervolgt u de route via weg 43 die u enkele kilometers voorbij Rocchetta verlaat in de richting Denno en Tuenno. Het is een schitterende bergweg met tal van onverwachte uitzichten, die u bij Cles weer terugbrengt op weg 43. Houdt u niet zo van dit soort wegen dan kunt u uiteraard weg 43 voorbij Rocchetta blijven volgen. Aan het einde van weg 43, even voorbij Cles houdt u links aan naar weg 42 in de richting van Malè en Dimaro. Hier kiest u voor weg 239 naar Madonna di Campiglio. U rijdt nu door het hart van Parco Naturale Adamello-Brenta, met aan uw linkerhand de Gruppo di Brenta. Bij Tione houdt u links aan op weg 237. Aan het einde daarvan gaat u opnieuw naar links om via weg 45bis Trento weer te bereiken. U kunt ook bij Rocchetta naar het zuiden gaan (misschien een idee voor een andere dagtrip) via weg 421 in de richting van Spormaggiore en Cavedago. Bij Andalo kunt u met de kabelbaan de bergen in naar de 2125 meter hoge Paganella. Vanaf het bergstation kunt u fraaie wandelingen WW Zuid-Tirol Branco.indb :33:19