in het leven van mensen die langdurig in een ggz-instelling verblijven e DRU

Transcriptie

1 3E3DE GVOO DEN L E E B OR in het leven van mensen die langdurig in een ggz-instelling verblijven e 2K DRU

2

3 inhoud 33 goede voorbeelden op afdelingen in GGZ-instellingen 33 GOEDE VOORBEELDEN > Veel zorg en aandacht 1 AMERSFOORT GGZ CENTRAAL 2 POORTUGAAL DELTA 3 ZEELAND (BIJ UDEN) POMPE KLINIEK 4 BEILEN GGZ DRENTHE 5 DEN HAAG PARNASSIA-BAVOGROEP 6 CAPELLE A/D IJSSEL BAVO EUROPOORT > Bezig zijn 7 EILAND TIENGEMETEN PARNASSIA-BAVOGROEP ASSEN GGZ DRENTHE 9 ZUID LAREN LENTIS UTRECHT ALTRECHT 11 AMERSFOORT GGZ CENTRAAL 12 HEILOO GGZ NOORD-HOLLAND-NOORD > Gastvrijheid en verwennen 13 GOES EMERGIS AMERSFOORT GGZ CENTRAAL EINDHOVEN GGZ EINDHOVEN 16 UTRECHT ALTRECHT > Wonen MAASTRICHT MONDRIAAN 18 ETTEN-LEUR GGZ BREBURG 19 WOLFHEZE RIBW ARNHEM/VELUWEVALLEI 20 RAALTE DIMENCE 21 WARNSVELD GGNET 22 VENRAY VINCENT VAN GOGH 23 ASSEN GGZ DRENTHE WARNSVELD GGNET 25 BUSSUM GGZ CENTRAAL 26 UTRECHT SBWU > Organisatie 27 SNEEK GGZ FRIESLAND 28 BENNEBROEK GGZ INGEEST 29 WOLFHEZE RIBW ARNHEM/VELUWEVALLEI 30 RAALTE DIMENCE 31 SNEEK GGZ FRIESLAND > Zorgvuldige zorg 32 ZUID-LAREN LENTIS AMERSFOORT GGZ CENTRAAL

4 Bij de tweede druk FEBRUARI e DRUK WERKGROEP PLATFORM GGZ UTRECHT Veel belangstelling voor het boek, de 33 goede voorbeelden inspireren De eerste exemplaren van dit boek zijn in amper drie maanden als warme broodjes van de schappen gevlogen. Sommige instellingen bestelden wel 50 exemplaren tegelijk, en ook op conferenties was er veel belangstelling voor. Het exemplaar dat u nu in handen heeft, is er een uit een nieuwe oplage van Hopelijk vinden zij opnieuw hun weg naar de langdurige verblijfszorg. Want ons boek wil mensen die daar wonen en werken duidelijk maken dat de kwaliteit van het bestaan voor iedereen verbeterd kan worden. Ook voor mensen die als uitbehandeld worden bestempeld. Herstel, dat magische, soms versleten, maar o zo belangrijke begrip, is voor iedereen haalbaar. Dat kost inspanning, durf en creativiteit. Maar is dat niet juist wat zorgverleners gemotiveerd houdt? Op 19 oktober 2012 werden aan de Oude Gracht in Utrecht de eerste exemplaren feestelijk in ontvangst genomen door enkele hoofdrolspelers: Wilma en Cor, die in een bungalow in Warnsveld wonen (voorbeeld 21), Wendy die in Mariënburg in Utrecht woont (voorbeeld 10), Annette en Jasper die beiden bij Appeltje Eitje in Amersfoort werken (voorbeeld 11). Rob de Jong, directeur Langdurende Zorg van Altrecht, sprak zijn dank uit voor het in kaart brengen van zoveel goede voorbeelden van zorg en betrokkenheid bij de langdurende verblijfszorg. Hij vond het bemoedigend dat er kennelijk veel instellingen zijn waar mensen met chronische problemen de aandacht krijgen die ze verdienen. Het boek inspireerde hem om in eigen huis door te gaan op de ingeslagen weg, bijvoorbeeld door Triple C (voorbeeld 10) te promoten. Toen de verspreiding op gang kwam stroomden onze mailboxen vol met reacties. Daar werden we heel blij van want ze waren zonder uitzondering positief en lovend. De projecten en mensen die in het boekje voorkomen waren blij met de manier waarop ze werden beschreven. Zo schreef manager Peter Braun van de Pompe Stichting in Zeeland (NB) (voorbeeld 3): Het is prachtig geworden en we willen jullie er allemaal enorm mee feliciteren. Echt empowerment vind ik. ik werd er helemaal blij van! We zijn natuurlijk apetrots dat we een plekje hebben gekregen in jullie leuke boekje. Dat is zeker een enorme stimulans voor de medewerkers en bewoners dat we op de goede weg zitten. En Albert Brandsma uit Zuid-Laren schreef: Ook hier is het mooie boekje warm ontvangen. Er werd bijna ruzie om gemaakt

5 Een beleidsmedewerker van VWS: Dit boekje is een zeer welkome bron om een beeld te krijgen van waar het nou over gaat wie er een kreeg en wie het als eerste mocht lezen. Tevens waren er behandelaars die het idee van werkbezoeken weer uit de kast wilden halen. Dus wie weet welke een input het nog krijgt. De bewoners die op de foto s staan waren blij verrast en glunderden bij de gedachte dat nu in heel Nederland dit boekje kan worden gelezen. Hans van Zelst (Ouderenpsychiatrie Assen: Ik vind het een heel mooi boek, en wij zijn er trots op dat we ook opgenomen zijn in dit schitterende positieve boek. Maar ook buitenstaanders reageerden nadat ze het boek hadden gelezen. allemaal kommer en kwel in de langdurige En Bert Stavenuiter, directeur Ypsilon: Zo schreef psychiater Remmers van intramurale zorg! Steven Makkink Ik wil jullie graag feliciteren met dit Veldhuizen: Heel goed dat jullie de best (Landelijk Platform GGz): Hierbij wil ik fantastische initiatief. Nu al, zonder dat ik practices op zo n gewone manier onder de jullie en de overige leden van de werkgroep het boek heb gelezen, word ik er helemaal blij aandacht brengen. Elke verpleegkundige langdurend intramuraal verblijf van het van. En dat gebeurt niet vaak: blij worden kan zich er door geïnspireerd voelen. Provinciaal Platform GGZ Utrecht hartstikke van langdurende zorg. Maar het was wel Onderzoeker Jan Theunissen van GGZ bedanken voor de inspirerende 33 goede precies wat jullie met het maken van dit InGeest schreef: Ik kreeg warempel voorbeelden in het leven van mensen die boek voor ogen stond. Het LOC (Zeggen- goede zin na het doorlezen van 33 goede langdurig in een ggz-instelling verblijven. schap in Zorg) reageerde als volgt: voorbeelden van jullie. Is het toch niet Verdulleme denk je dan: yes, it can! We willen graag laten weten dat we dit

6 de hartverwarmende boek met veel interesse gelezen hebben. We zijn als LOC ook bezig om met name voor deze groep cliënten meer positieve aandacht te genereren. Mochten we in de (nabije) toekomst nog concrete acties op dat gebied ondernemen, dan nemen we daarvoor graag contact op. Wellicht kunnen we in opvolging van het boek iets voor elkaar en daarmee voor cliënten betekenen. Wordt vervolgd dus. Er kwamen ook reacties van organisaties die het spijtig vonden dat ze niet in het boek staan. Natuurlijk is dat jammer, maar wij vonden het bezoeken van 30 instellingen in onze vrije tijd het maximaal haalbare. En tja, we zijn geen onderzoekers, die geacht worden naar volledigheid te streven. Sorry, Zeeuws- Vlaanderen, Den Bosch en Oost-Brabant, we zullen er voor zorgen dat jullie je verhaal kunnen doen op de website Overigens deed het ons deugd dat we niet alle goede voorbeelden kenden. Blijkbaar is het vuur onder hulpverleners in de langdurige zorg verder verspreid dan we dachten. En dat stemt hoopvol. Voor een volgend boek gaat de werkgroep goede voorbeelden zoeken van ambulantisering, voorbeelden van mensen met ernstige psychische problemen die in de samenleving wonen De Werkgroep Langdurige Zorg van het Provinciaal Platform GGZ Utrecht heeft besloten om door te gaan. Niet met het bezoeken van nieuwe goede voorbeelden bij intramurale instellingen voor langdurig verblijf. Nu ambulantisering het nieuwe toverwoord in de langdurige zorg is, en er pogingen worden gedaan om het aantal zogenoemde bedden drastisch te verminderen, vindt de werkgroep het belangrijk om te kijken of het met de mensen die het betreft wel goed gaat. Dus net zoals we bij de langdurige intramurale zorg op zoek gingen naar goede voorbeelden, gaat de werkgroep zoeken naar goede voorbeelden van ambulantisering (waarbij we wellicht ten overvloede benadrukken dat ambulantisering niet voor alle cliënten in de langdurige zorg van toepassing is). Opnieuw willen we mensen en projecten bezoeken. We willen de verhalen horen van cliënten die met hun ernstige psychische problemen toch de regie over hun leven hebben kunnen houden en voor wie het zwaartepunt in hun leven in de samenleving, buurt of dorp ligt, ook al doen ze dat met steun van anderen. En de verhalen van cliënten die vanuit de langdurige intramurale zorg de weg naar een in hun eigen ogen zinvol bestaan in de samenleving hebben gezocht en gevonden, waarbij anderen (professionals en niet-professionals) hen meestal steunen bij goed wonen, een goede daginvulling, relaties etc. In dit boek komt voorbeeld 26 al aardig in de buurt (letterlijk en figuurlijk). En wie weet vertellen we u volgend jaar over een aantal goede voorbeelden in het leven van mensen met ernstige psychische problemen die in de samenleving wonen, en daar de zorg en ondersteuning krijgen die ze nodig hebben.

7 Rob de Jong, directeur Altrecht overhandigt het eerste exemplaar aan Wendy Ik word er helemaal blij van. En dat gebeurt niet vaak: blij worden van langdurende zorg. Maar het was wel precies wat jullie met het maken van dit boek voor ogen stond.

8 inleiding 33 GOEDE VOORBEELDEN APRIL 2010 AUGUSTUS 2012 WERKBEZOEKEN WERKGROEP PLATFORM GGZ UTRECHT Het leven van mensen die langdurig in een GGZ-instelling verblijven Het lukt de Nederlandse GGz steeds beter om patiënten met ernstige psychiatrische problemen buiten de psychiatrische inrichtingen en voorzieningen te behandelen en te begeleiden. Nog maar kort geleden werden mensen met een psychose of ernstige gedragsproblemen als vanzelfsprekend opgenomen. Vaak voor lange tijd, en vaak voor het leven. Soms zijn opnames in geval van crisis onvermijdelijk, maar het is geen vanzelfsprekendheid meer dat mensen met ernstige psychiatrische problemen langdurig worden opgenomen. In plaats van die langdurige opnamen worden patiënten zoveel mogelijk behandeld en begeleid waar ze wonen. In hun eigen gezin, in hun eigen woning, of als dat moeilijk is in een huis waar ook andere patiënten wonen. Zoveel mogelijk in gewone huizen in wijken van dorp of stad, maar ook in huizen op de terreinen van de oude psychiatrische inrichtingen. Dit proces van ambulantisering en vermaatschappelijking is nog lang niet ten einde, en de instellingen voor geestelijke gezondheidszorg zullen er nog jaren hun beleid op afstemmen. Maar in de tussentijd wonen, leven en werken in Nederland nog duizenden patiënten in open en gesloten afdelingen van deze instellingen. Dat is een zeer gemêleerde groep. Zo wonen er mensen op deze afdelingen die het grootste deel van hun leven binnen de inrichtingsmuren hebben doorgebracht. Sommigen van hen zijn oud, en kennen nog de oude slaapzalen uit de jaren vijftig, zestig en zeventig. Anderen zijn nog niet zo oud, maar hebben niet geprofiteerd van de recente inzichten dat er ook alternatieven zijn voor langdurige opsluiting. Sommigen hebben ernstige gedragsproblemen, die tot agressieve uitingen kunnen leiden. Anderen hebben een verleden van drugsgebruik in combinatie met een psychiatrisch probleem, waardoor het normale leven niet meer lukt. Sommigen hebben keer op keer geprobeerd een zelfstandig leven te leiden, maar zijn daar om uiteenlopende redenen niet in geslaagd. Anderen hebben door hun stoornis een dusdanige dosering aan psychofarmaca, dat de dagelijkse handelingen haast onmogelijk zijn geworden. Er is een grote groep mensen, die waarschijnlijk ook de komende jaren en decennia afhankelijk zullen zijn van 24-uurs-zorg. Die mensen mogen niet vergeten worden. Sterker nog, die mensen verdienen het om na jaren van laissez-faire eindelijk een waardig en betekenisvol leven te krijgen. Zonder de neerbuigende houding van de samenleving, maar ook zonder de beperkende maatregelen die de instellingen hen vaak oplegden.

9 Mensen verdienen het om na jaren van laissez-faire eindelijk een waardig en betekenisvol leven te krijgen Herstel is het toverwoord in de geestelijke gezondheidzorg geworden. Maar herstel wordt doorgaans gekoppeld aan het ambulantiseringsen vermaatschappelijkingsproces. Eigen kracht en zelfstandigheid zijn termen die daarbij worden gebruikt. Prima, maar ook voor hen die nog jaren binnen de muren van de instellingen zullen verblijven en die dus niet zullen ambulantiseren is herstel mogelijk. Wij vinden dat het in Nederland ernstig schort aan aandacht voor de herstelmogelijkheden van langdurige patiënten die nog lang in de instellingen zullen blijven. Dat moet veranderen. Gelukkig zijn er op tientallen plaatsen in Nederland enthousiaste individuen en teams bezig om daar verandering in te brengen. Hun werk willen wij in dit boek in het zonnetje zetten. In de eerste plaats doen wij dat om het leven van de mensen waarom het gaat te verbeteren. Door te laten zien hoe dat kan. Daarmee hopen we dat anderen geïnspireerd raken en de handschoen oppakken. Veel van de voorbeelden die in dit boek staan zijn van een grote eenvoud. Dat is tevens de sleutel tot het succes. Door dichtbij de vaak zeer zieke mensen te gaan staan, hen vertrouwen te geven, ook in crisissituaties, komen er sprankjes van leven en geluk terug, die vaak diep waren weggestopt. Maar vergis u niet. Die eenvoud in behandeling, begeleiding en bejegening vereist kracht, wil en doorzettingsvermogen. En vereist het bewust opzij zetten van oude waarden en methoden, waar de psychiatrie de afgelopen decennia op rustte.

10 De werkgroep van het Provinciaal Platform GGZ Utrecht tijdens één van de vele bezoeken aan GGZ-instellingen De Ronde van Nederland Van april 2010 tot augustus 2012 bezocht een werkgroep van het Provinciaal Platform GGZ Utrecht zo n dertig GGZ-instellingen in elf provincies. Meestal bezocht de werkgroep één afdeling of één woonvorm, slechts een enkele keer de hele instelling. Als iemand een mooi voorbeeld op het spoor was, legde de werkgroep contact met medewerkers of managers van de betreffende afdeling of woonvorm, en werd er een afspraak voor een bezoek gemaakt. Dat lukte in honderd procent van de gevallen. Overal waar de werkgroep wilde gaan kijken was men enthousiast om ons te ontvangen. Achteraf gezien begrijpelijk, want wie is er niet blij om te laten zien waar je trots op bent. Er zit een keerzijde aan deze bezoeken aan al die goede voorbeelden. Je zou immers makkelijk de indruk kunnen krijgen dat het in Nederland wel goed zit in de langdurende zorg. Dat is niet zo. Leden van de werkgroep weten uit eigen ervaring als cliënt, als familielid en als hulpverlener dat er op de meeste afdelingen en woonvormen veel te verbeteren valt. En al die enthousiaste vernieuwers en verbeteraars weten ook donders goed dat het soms in de eigen organisatie vechten tegen de bierkaai is. Een van de managers zei: Soms zien we onszelf als Don Quichots, vechten tegen de windmolens van onze organisatie. Desondanks leek het de werkgroep een goede zaak niet te gaan simmen over alle verbeterpunten, bezuinigingen, slecht management, slechte bejegening, slechte huisvesting en eindeloze ketens van lege zondagen. Liever kiest zij voor de bakens die aangeven hoe het leven van mensen die zolang niks hadden aan kwaliteit kan winnen. Ongetwijfeld zijn er nog tientallen andere goede voorbeelden in het land. We hopen daarvan te horen, en verwachten dat ook na het verspreiden van dit boek. Waarmee gezegd is dat dit boek verre van volledig is. Dat is ook nooit de bedoeling geweest. Zo is het ook nooit de bedoeling geweest onderzoek te doen naar de stand van de zorg aan patiënten met langdurende psychiatrische problematiek. Daar zijn andere instanties voor. De werkgroep wil vooral berichten over goede voorbeelden, en het met

11 Veel zorg en aandacht, verwennen, goed wonen, goed bezig zijn en dat goed organiseren de vele foto s laten zien. Inmiddels hebben leden van de werkgroep bij verschillende gelegenheden presentaties gegeven, waarin al die foto s getoond konden worden aan een breder publiek. De reactie van dat publiek hebben ons gesterkt in de noodzaak om door te gaan met onze bezoeken en ze vervolgens in dit boek vast te leggen. De werkgroep is de mensen die zij tijdens haar bezoeken ontmoette zeer dankbaar: de cliënten, bewoners, de hulpverleners en hun managers, de vrijwilligers en (heel soms) familieleden. Voorin dit boekje vindt u de kaart van Nederland met alle plaatsen die de werkgroep bezocht. Bij de goede voorbeelden is de naam van afdeling en instelling vermeld met de datum waarop het bezoek door de werkgroep plaatsvond. Wilt u het complete verslag van het bezoek lezen, kijk dan op de website onder werkbezoeken. Tijdens de bezoeken viel op dat de nadruk op het gewone leven meestal de sleutel tot succes was. Door de nadruk te leggen op koken en eten, werken en vrije tijd, bewegen en rust, ontmoeten en privacy, verwennen en gastvrijheid, krijgt het leven van mensen die voortdurend in hun leven hebben gehoord dat het gewone leven niet voor hen was weggelegd, weer kleur. Door zo min mogelijk de ziekte, de stoornis en het niet kunnen te benadrukken, ontstaat er ruimte voor eigen initiatief en contact. En als dat een beetje lukt werkt het aanstekelijk, voor de persoon zelf en voor anderen. Zo begint herstel, ook bij mensen die eerder als uitbehandeld en opgegeven werden beschouwd. In dit boek heeft elk goed voorbeeld een label meegekregen: zorg en aandacht, bezig zijn, gastvrijheid en verwennen, wonen, organiseren of zorgvuldige zorg. Het label geeft aan waar de nadruk ligt, maar vaak zijn meer labels op een voorbeeld van toepassing. Het boek begint bewust met goede voorbeelden in het leven van de mensen die het psychisch het zwaarste hebben. Want ook in hun leven is herstel mogelijk.

12 veel zorg en aandacht GOED 1 VOORBEELD 23 AUGUSTUS 2012 AMERSFOORT GGZ CENTRAAL ZON & SCHILD Vijf jaar DoeMaar! Het DoeMaar!-project bestond in juni 2012 vijf jaar, en heeft al die tijd onafgebroken gedraaid. De naam van het project werd door de deelnemers gekozen, met een verwijzing naar de fameuze popgroep. De deelnemers aan het project zijn zogenoemde dubbele-diagnose-cliënten, die langdurig in gesloten afdelingen van locatie Zon & Schild in Amersfoort wonen. Bijna allemaal hebben ze een Rechterlijke Machtiging, en zijn vaak afkomstig uit het OGGZ-milieu. Verslaafd, met moeilijk gedrag, en met een ernstig psychiatrisch probleem. Ze zijn gedwongen opgenomen en onhandelbaar in het normale afdelingsklimaat. Ze willen vrijwel niks, vertonen moeilijk of agressief gedrag, en hebben geen vrijheden. De separeer-ruimtes werden vroeger veelvuldig gebruikt. Dit alles was voor de toenmalige manager Peter Versteeg reden dit project in het leven te roepen, aanvankelijk opgestart door Hugo Venus en Frans Vreeswijk. Frans werkte op de gesloten afdeling. Helaas moest hij na een reorganisatie met het project stoppen. Basis van dit project is coaching. Een coach voor deze cliëntengroep heeft het vermogen om vrije tijd, werken, en behandeling geïntegreerd aan te bieden. Dit moeten geen gescheiden werkvelden zijn. Dat werkt niet. Hugo is verpleegkundige, maar heeft zich daarnaast ontwikkeld als sportleider bij de afdeling dagbesteding. Vóór het DoeMaar!-project werkte hij als sportleider op het psychomotorisch centrum op het terrein. Na vijf tropenjaren bij DoeMaar! begint Hugo dat oude werk te missen. De deelnemers aan DoeMaar! weten elke dag waar ze aan toe zijn. En het is een verademing voor alle betrokkenen. Hugo: Van mensen, die vaak jarenlang vrij rondgezworven hebben, kan niet verwacht worden dat zij zich zonder meer schikken, aanpassen aan een bepaald patroon, en zich aangetrokken voelen tot het reguliere dagbestedingsaanbod. Dit project vervult een brugfunctie. Zij moeten weer wennen aan een regelmatiger leven, maar dat gaat nooit lukken, wanneer er alleen maar uit gegaan wordt van beheersen. Empathie moet veel meer de grondhouding zijn: ze begrijpen en van ze houden. En accepteren dat ze allemaal een andere aanpak nodig hebben. Dat betekent niet dat de coach alles over zijn kant laat gaan. Integendeel: Van begin af aan geldt afspraak is afspraak en regel is regel. Als je je daar niet aan (kunt) houden, kan je niet mee, en blijf je maar op de afdeling. Pech. Maar de meesten blijven dag in dag uit meegaan, en de coach ziet ze langzamerhand opknappen. Ze worden rustiger, komen in een bepaald dagritme, agressieve uitbarstingen nemen sterk af, de separeerruimte wordt steeds minder gebruikt, en dan komt vaak het moment dat iemand zelf gaat kiezen voor regulier werk of dagbesteding. Dat geeft iedereen grote voldoening. De afgelopen jaren heeft Hugo zo n 60 cliënten dagelijks begeleid, en op zien knappen. Voor de coach is dit heel zwaar werk, maar uniek in zijn soort. Hij bezorgt de mensen een afwisselend dagprogramma in plaats van het eindeloos doden van de tijd op een gesloten afdeling.

13 Bij DoeMaar! verloopt elke ochtend en elke middag hetzelfde: Om 9 uur worden de deelnemers per bus opgehaald. Dan gaan ze eerst naar de Inloop op het terrein voor een kop koffie. Belangrijk. Wennen aan regelmaat, wennen aan samen koffie drinken, met anderen die ook aan elkaar moeten wennen. De afgelopen jaren heeft Hugo zo n 60 cliënten dagelijks begeleid, en op zien knappen Hugo Venus heeft de afgelopen vijf jaar alles gegeven, en zijn hart ligt bij deze doelgroep. Wel hoopt hij dat voldoende ingezien wordt dat het werken met deze mensen zeer specialistisch en vakbekwaam werken is. Hugo wil graag collega s en anderen hierin coachen, dan zullen de resultaten nog beter zijn! Daarna met elkaar met de bus op pad. Om de beurt mogen de deelnemers kiezen: naar de kringloopwinkel voor een nieuwe broek, even langs familie die ze al lang niet gezien hebben (uiteraard na afspraak). Of laten zien waar ze vroeger op school gezeten hebben. En dan om 11 uur naar het eigen honk: de DoeMaar!-hut. Daar voelen ze zich het meest happy. Het is een gekraakte oude hut aan de rand van het terrein van Zon en Schild. De hut staat op de nominatie om gesloopt te worden. Maar de deelnemers hebben hem in de loop van de afgelopen 5 jaar samen helemaal opgeknapt. Het is een rustpunt op de dag. Eerst samen aan het werk, en daarna met elkaar aan de koffie. Aan het eind van de ochtend worden ze weer teruggebracht naar hun afdeling. s Middags vindt een vergelijkbaar programma plaats, met gedeeltelijk andere cliënten. Empathie moet veel meer de grondhouding zijn: ze begrijpen en van ze houden

14 Presentie is het sleutelwoord. Het gaat erom partner van de cliënt te zijn, betrouwbaar te zijn, altijd naast iemand te blijven staan, bij hem te blijven

15 veel zorg en aandacht GOED 2 VOORBEELD 26 OKTOBER 2011 POORTUGAAL DELTA PSYCHIATRISCH ZIEKENHUIS DE WELHOEK Minder dwang kan! De Welhoek op het terrein van Delta Psychiatrisch Ziekenhuis in Poortugaal bij Rotterdam heeft vier afdelingen voor een uiteenlopende groep van cliënten met langdurige psychiatrische problemen. Sommigen wonen al decennia op het instellingsterrein, anderen komen van opnameafdelingen, of woonden zelfstandig, maar wisten zich niet te handhaven. Sommige delen van de Welhoek zijn gesloten. De Welhoek is in een tamelijk oud cliënt wordt zo nodig vastgehouden tot gebouw gehuisvest, en men hoopt dat de agressie is weggeëbt, en de cliënt op iedereen straks naar een eigen (nieuw) zijn kamer of in een time out-kamer bij appartement kan verhuizen. Maar de kan komen. Welhoek-teams gaan daar niet op zitten wachten. Ze zijn een paar jaar geleden Het is De Welhoek gelukt om het aantal met een ingrijpend andere manier van separaties met 71 % terug te dringen. bejegening begonnen. Iedereen steunt Aanvankelijk zag het er niet naar uit de nieuwe aanpak; het management, de dat dat zou gaan lukken. De Welhoek behandelstaf en de verpleegkundigen. kreeg uit andere afdelingen mensen Presentie is het sleutelwoord. Het gaat overgeplaatst die niet mee konden in erom partner van de cliënt te zijn, het ambulantiseringsproces van die betrouwbaar te zijn, altijd naast iemand afdelingen. De onrust die dat met zich te blijven staan, bij hem te blijven. De meebracht, stelde de hulpverleners op verpleegkundige blijft bij de cliënt zitten, de proef. Toch lukte het door de nieuwe probeert hem te bereiken, zo nodig door manier van begeleiden en bejegenen om hem vast te houden, en praat rustig tegen gaandeweg successen te boeken. Mooi hem. Als de verpleegkundigen het echt voorbeeld is de cliënt met een 36-uurs niet meer aan kunnen, kan een fysiek ritme, die moeilijk was in te passen in de begeleider ingeschakeld worden. De zorg die op een 24-uurs ritme is gebaseerd. Toen men dat eenmaal door had, en zijn leefritme volgde, waren de agressieproblemen grotendeels opgelost. De Welhoek heeft bewezen dat het terugdringen van dwang lukt met een andere benadering van de cliënten. Tijdens ons bezoek stonden alle vier separeerruimtes leeg. Zelfs in gebouwen die niet erg geschikt meer zijn om mensen met ernstige problemen in te huisvesten, lukt het de medewerkers en bewoners om escalaties te voorkomen. Daarvoor heeft men ook het gebouw aangepakt. Met eenvoudige middelen is het gelukt om gezelligheid in de huiskamers te brengen, en verschillende rustkamers in te richten. De Welhoek behaalt niet alleen succes door te werken met de presentiemethode. Door cliënten actief te stimuleren gebruik te maken van de mogelijkheden in het WerkActiviteitenCentrum (WAC) krijgen cliënten meer vertrouwen in zichzelf. De werkervaringen zijn van zulk hoog niveau dat men certificaten en diploma s kan halen waar men elders werk mee kan vinden. Naast het WAC is er een dierenasiel, een kinderboerderij en groentekas, psycho-educatie en trajectbegeleiding.

16 veel zorg en aandacht GOED 3 VOORBEELD 18 MAART 2011 ZEELAND (BIJ UDEN) LONG STAY POMPE KLINIEK Een (on)gewone gemeenschap De Longstay van de Pompekliniek in het Brabantse Zeeland valt onder het Ministerie van Justitie. Op 7 hectare wonen hier sinds mannen voor de rest van hun leven. Alsof ze op een eiland in de Stille Oceaan leven, onderhouden deze mannen samen met hun begeleiders een gemeenschap waarin gewerkt, gewoond en gerecreëerd wordt. Maar het is geen gewone gemeenschap. het verblijf hier noemde een lid van de bewonersraad dat er nooit óver een bewoner gesproken wordt, maar altijd mét. De bewonersraad voelt zich zeer serieus genomen en beschouwt de medewerkers als gelijkwaardig, vergelijkbaar met mededorpsgenoten in een kleine dorpsgemeenschap. De longstay-patiënten zijn langdurig zorg- en beveiligingsafhankelijke patiënten, die blijvend delict-gevaarlijk worden geacht 1. Een TBS-gestelde wordt op de longstay-afdeling geplaatst, indien hij alle mogelijke behandelingen op een adequate wijze gedurende een aantal jaren heeft ondergaan. En wel zonder dat dit heeft geleid tot een substantiële vermindering van het delictgevaar. Vanwege de vereiste beveiliging is plaatsing in een GGZ-voorziening niet mogelijk. Het behandelaanbod is niet zozeer gericht op terugkeer naar de maatschappij, wel op accepteren en aanvaarden van het verblijf hier, en het nastreven van een optimale kwaliteit van leven. De bejegening is gebaseerd op principes van de rehabilitatie. Het doel is om de bewoners te ondersteunen en te helpen de levenskwaliteit en het zelfzorgvermogen zo groot mogelijk te laten zijn. De rehabilitatie is afgestemd op de wensen, de mogelijkheden, de beperkingen en de kwetsbaarheid van de bewoners. Natuurlijk altijd binnen de beperkingen van de context van de noodzakelijke beveiliging. De bewonersraad is erg belangrijk, en functioneert als een soort eilandof dorpsraad. Zij is de vraagbaak en het aanspreekpunt voor alle bewoners. Als een van de grote pluspunten van Leden van de bewonersraad leiden buitenstaanders over het terrein, en laten zien hoe er gewoond, gewerkt en gerecreëerd wordt. Wat je tijdens de rondleiding ziet en hoort is indrukwekkend. Het terrein is groot genoeg om wonen en werken te scheiden. Veel mannen gaan dan ook op de fiets naar hun werk. Dat werk is vaak hoogwaardig: meubelfabricage, glas-in-lood-ramen, montage en assemblage. De afdeling Arbeid kan zichzelf bedruipen met de verkoop van producten (vooral aan burgers uit de omgeving), en met de winst worden nieuwe werkplaatsen ingericht. Er is een boerderij met een fikse moestuin. En voor mannen die niet in staat zijn 1 We citeren hier uit de informatiefolder van de instelling.

17 achter tralies hoogwaardige arbeid te verrichten is er eenvoudig werk voorhanden, en zijn er allerlei mogelijkheden voor dagbesteding. Daarnaast zijn de bewoners werkzaam in alle huishoudelijke diensten, zoals de keuken en de schoonmaak. Voor de werkzaamheden verdienen de bewoners extra geld ter aanvulling op het zak- en kleedgeld, en ontvangen daarnaast vakantiedagen. De meeste bewoners hebben zich neergelegd bij hun verblijf in Zeeland. Het goede sociale milieu en het zinvolle werk helpen daar natuurlijk bij. Sociale banden met familie en bekenden zijn doorgaans moeizaam. Er wordt veel energie in gestoken, maar vaak loopt het leggen van contact uit op teleurstellingen, omdat familie zich vaak van de TBSgestelde heeft afgewend. Er zijn de afgelopen jaren met wisselend succes familiedagen gehouden. Binnenkort gaan de bewonersraad en de medewerkers het weer proberen, en natuurlijk hoopt men op een grote opkomst. De NCRV maakte in 2010 een prijswinnende documentaire over het leven in Zeeland onder de titel Longstay. Negen maanden lang volgden Maria Kok en Meral Uslu het leven van zo n 40 TBS-ers die op de longstay-afdeling zijn terechtgekomen. De patiënten vertellen hierbij openlijk over hun leven achter tralies. De documentaire is te bekijken via uitzendinggemist.nl (NCRV Dokument, 22 november 2010). De bewonersraad voelt zich zeer serieus genomen en beschouwt de medewerkers als gelijkwaardig, vergelijkbaar met mededorpsgenoten in een kleine dorpsgemeenschap. Het terrein is groot genoeg om wonen en werken te scheiden. Veel mannen gaan dan ook op de fiets naar hun werk. Dat werk is vaak hoogwaardig: meubelfabricage, glas-in-lood-ramen, montage en assemblage.

18 De woonruimtes zijn ontworpen door Alberts en Van Huut vanuit de healing environment visie. Hierbij wordt er van uit gegaan dat de omgeving waarin gewoond, gewerkt, en ontspannen wordt, bijdraagt aan het welbevinden van de cliënt. Er is een prachtige theaterzaal en oefenruimte en daar wordt volop gebruik van gemaakt. Zo is er een eigen cd opgenomen met pittige, ritmische muziek.

19 veel zorg en aandacht Vrolijk GOED 4 VOORBEELD 1 JUNI 2010 BEILEN GGZ DRENTHE DUURZAAM VERBLIJF Als je Duurzaam Verblijf in Beilen bezoekt, passeer je hekken en een controlesluis. Daarachter sta je plots in een dorpje. Omgeven door groen staan daar groepjes geschakelde bungalowtjes, en een paar appartementsgebouwen. De kleur rood overheerst. Rode deuren, rode raamkozijnen. t Ziet er vrolijk uit. Hier wonen 100 mensen, vaak van Na een verblijf van een half jaar in de Surinaamse en Antilliaanse afkomst. kliniek naast het terrein, waarin gewerkt Ze komen uit Amsterdam en Rotterdam, wordt aan het afkicken van drugs en en behoorden daar tot de zogenoemde aan de fysieke conditie, krijgen ze woonruimte aangeboden in het dorpje. Het zorgwekkende zorgmijders, mensen met complexe psychiatrische en verslavingsproblemen. Ze leefden op straat, waren vanuit de healing environment visie. Hierbij is ontworpen door Alberts en Van Huut dakloos en sterk verwaarloosd. Ze wordt er van uit gegaan dat de omgeving kwamen vaak in aanraking met justitie. waarin gewoond, gewerkt, en ontspannen Niet voor zware vergrijpen, maar voor wordt, bijdraagt aan het welbevinden van kleine criminaliteit, o.a. om hun verslaving de cliënt. En dat lijkt goed te lukken. te kunnen betalen. Hun gezondheidstoestand was slecht. De hulpverlening werd door hen gemeden. Kortom, om erger te voorkomen zijn ze gedwongen opgenomen met een Rechterlijke Machtiging voor meestal 2 jaar. Het doel van de opname in Beilen is het geven van medisch-psychiatrische zorg en het instellen op medicatie. Verder wordt er alles aan gedaan om hun kwaliteit van leven te verbeteren, o.a. door goede huisvesting te bieden en een daginvulling. Dit dorpje is beveiligd met hekken, meest verborgen in diepe omringende droge sloten. Binnen het dorpje is iedereen vrij om te gaan en staan waar men wil. De huisjes en appartementen zijn ruim en comfortabel: een zithoek, een keukenblok om eventueel zelf te koken, een tv, een badcel, een slaaphoek. Dat huis lijkt ook vaak voldoende. Zeker, er zijn prachtige werkplaatsen, een sportzaal, een winkel, een restaurant, een bloemenkas en mogelijkheden tot tuinarbeid. Maar je merkt dat de bewoners vaak op zijn en moe, van het jarenlange harde leven op straat. De bijzonder gemotiveerde en aardige begeleiders die hier werken, moeten vaak naar de woningen toe om de bewoners te bewegen om mee te doen met de dagactiviteiten. Bovendien blijft craving, het verlangen naar drugs, een steeds terugkerend probleem. Toch heeft men het hier overwegend naar zijn zin. Slechts weinigen keren terug naar de stad als hun RM afgelopen is. Natuurlijk wordt de grote stad gemist, maar velen accepteren dat dit hun thuishaven geworden is. Met een enkeling gaat het zo goed dat na enkele jaren een eigen appartementje in het dorp Beilen bewoond kan worden, met ondersteuning van een FACT team van GGZ Drenthe. Een groot succes is gebleken de lokale band De Muziekdokters, onder leiding van Woody Vermeltvort. De band heeft een prachtige theaterzaal/oefenruimte tot hun beschikking, en daar wordt volop gebruik van gemaakt. Ze hebben een cd opgenomen, die voor 5 euro is te bestellen bij Duurzaam Verblijf Beilen. Pittige, ritmische muziek, om naar te luisteren en om op te dansen. Daar wordt iedereen vrolijk van!

20 veel zorg en aandacht GOED 5 VOORBEELD 22 JUNI 2011 DEN HAAG PARNASSIA-BAVOGROEP DE WATERBIES Reuring Dat rust en regelmaat in de langdurige psychiatrie achterhaalde principes zijn, weten we. Maar bij de Waterbies van Parnassia lijkt het andere uiterste te gelden. Achter de ingang ligt het Grand Café, waar goeie cappuccino wordt geschonken, maar waar een rustig gesprek niet mogelijk is. Het is er druk met mensen en muziek. En gezellig. Naast het café wordt een fitness-zaal gebruikt door bewoners die graag op house en hip-hop bewegen. Reuring. Daar gedijen de meeste bewoners van de Waterbies blijkbaar goed in. Hun kamers zijn klein en vaak volgepropt. Tamelijk jonge mensen uit de stad, met vaak een verslavingsverleden en -heden, hebben hier hun plek gevonden. Een stimulerende omgeving voor jonge mensen, die net als iedereen hun eigen individuele wensen en eigenwijzigheden hebben. De Waterbies is een afdeling op maat. Eigen initiatief wordt gestimuleerd. Zo is een van de bewoners een lunchbuffet begonnen. Hij zorgt er elke middag voor dat er een uitgebreid buffet klaar staat. De bewoners kunnen langslopen en hun bord vol laden met lekkere gerechten. Daar is budget voor gevonden. Veel beter dan een boterham snaaien uit de keuken. Naast de drukte is er rust. Op de grote binnenplaats, waar je rustig op grote ruwen houten banken je lunch kan verorberen, lopen kippen rond, en huisdieren. (En een konijn dat denk dat ze een kip is, want zo gedraagt ze zich tussen het pluimvee.) Maar de grootste verrassing is de comfort room, een oase die de mogelijkheid geeft om je terug te trekken, alleen of met je naasten. De staf van de Waterbies vergadert er graag als er geen bewoner gebruik van maakt. De inrichting is warm en mooi, en voorzien van beeld en geluid. Naast de comfort room hebben de bewoners nog meer ruimten om te relaxen, tot rust te komen, of juist actief te zijn. Een stimulerende omgeving voor jonge mensen, die net als iedereen hun eigen individuele wensen en eigenwijzigheden hebben. De Waterbies is een afdeling op maat.

21 Het is er druk met mensen en muziek. En gezellig. Naast het café wordt een fitness-zaal gebruikt door bewoners die graag op house en hip-hop bewegen.

22 veel zorg en aandacht GOED Een oase in de woestijn 6 VOORBEELD 12 AUGUSTUS 2011 CAPELLE A/D IJSSEL BAVO EUROPOORT MOLENDUIN Molenduin in Capelle aan de IJssel is een afdeling voor mensen voor wie de samenleving een woestijn is, mensen die tijdens hun leven in de psychiatrie veel zijn kwijtgeraakt en behandelmoe zijn, niks meer willen. In 2005 ontstond er binnen BAVO Europoort behoefte aan een afdeling voor langdurig zorgafhankelijke cliënten met ernstige gedragsproblemen, vaak gecombineerd met verslaving. Dit werd Molenduin, met een open en een gesloten afdeling. De cliënten stroomden vanaf diverse afdelingen binnen. Sommigen vertrokken naar de boerderij van BAVO Europoort op Tiengemeten, waar het prima met hen gaat (zie goed voorbeeld 7). De bewoners van Molenduin zijn tussen de 30 en 60 jaar oud. De meesten hebben tientallen jaren in psychiatrische instellingen doorgebracht. Zij hoeven niet meer verder te resocialiseren; niet van zichzelf, en niet van de instelling. Ze mogen hier blijven wonen. Ze zijn in de ogen van de zorgverleners te zeer geïnvalideerd om in een beschermende woonvorm te kunnen wonen. Zonder uitzondering hebben ze een hoge zorg- zwaarte. Molenduin biedt veiligheid en structuur. Alle bewoners hebben een eigen zij het kleine kamer. Toilet en douche worden gedeeld. Een separeerruimte is er niet, wel een comfort room, om even buiten de groep tot rust te komen. De woonsituatie is dan misschien niet ideaal, maar de kwaliteit van leven is goed. In de eerste plaats komt dat door de afwezigheid van druk op behandeling. Er moet niks. Een aantal jaren geleden is hiermee gestart, zonder dat dat betekent dat er op de afdeling een laissez-fairehouding heerst. Iedereen moet zich aan basisregels houden. Drugsgebruik, dealen, handelen, of buiten het terrein drugs gaan kopen betekent dat de bewoner voorlopig weer even binnen moet blijven. Maar de nadruk ligt permanent op de kwaliteit van leven, op sociaal functioneren, op ADL en op stabilisering van het psychiatrisch toestandsbeeld. Dit gaf en geeft rust bij de cliënten. Er moet niks. De afwezigheid van druk op behandeling geeft rust. De andere pijler van de goede kwaliteit van leven in Molenduin is de verwenzorg. Goed en lekker eten, uitgaan, themadagen, bioscoopbezoek, vakantie, en tegemoetkomen aan speciale wensen die de cliënt heeft. Met het aanwezige personeel lukt het niet om aan alle wensen tegemoet te komen. De versobering van het aantal verpleegkundigen op de afdeling brengt deze verwenzorg zelfs in gevaar. Daarom heeft Molenduin vrijwilligers ingeschakeld. De cliënten betalen de extra kosten in principe zelf (soms worden er voor armlastige cliënten fondsen aangeschreven). Gastvrijheid en verwenzorg samen hebben er voor gezorgd dat separeren zelden meer nodig is. In geval separeren nodig blijkt, gaat de cliënt naar een opnameafdeling.

23 Een grote wens is om meer dagbestedingsmogelijkheden en activiteiten naar de afdeling te brengen, want die zijn nu minimaal. Wel wordt er voor en met de cliënten van tijd tot tijd gekookt; er zijn daartoe mooie grote keukens voorhanden. Een tosti klaarmaken is ook erg in trek. Verwenzorg: eten, uitgaan, themadagen, bioscoopbezoek, vakantie, en tegemoetkomen aan speciale wensen die de cliënt heeft. Om te grote zorgafhankelijkheid tegen te gaan stimuleren de verpleegkundigen de cliënten om zoveel mogelijk zelf te doen. En soms worden zij daarbij uit onverwachte hoek geholpen, bijvoorbeeld door bezuinigingen. Het winkeltje op het terrein werd opgeheven. Waar moesten de jongens nu hun pakje shag kopen? Maar een van de bewoners kocht een tweedehands fiets, en fietst nu naar de nabijgelegen supermarkt. Voordien had het personeel van Molenduin dat bij deze man nooit voor mogelijk gehouden.

24 Iedereen komt altijd terug, want ze zijn hier geaard, en hebben zichzelf teruggevonden

25 bezig zijn GOED 7 VOORBEELD 11 NOVEMBER 2011 EILAND TIENGEMETEN PARNASSIA-BAVOGROEP ZORGBOERDERIJ Werken om te eten Je komt uit Rotterdam, en je hebt al diverse opnames achter de rug. Het gaat steeds niet goed met je. Je bent verslaafd, hebt geld nodig voor je verslaving, je hebt al diverse waarschuwingen te pakken, probeert te stoppen, en dat valt niet mee in de stad, wanneer je weer buiten de instelling bent. Je bent wat ze een draaideurpatiënt noemen. En dan krijg je het aanbod om het te gaan proberen op een zorgboerderij op het eiland Tiengemeten. Maar je moet het zelf echt willen. Je wordt niet gedwongen, je krijgt geen RM, maar je krijgt de kans om je leven weer op de rails te krijgen. Een kleine 30 mannen en vrouwen hebben die kans gegrepen. Het zijn twintigers, dertigers en veertigers. En als ze hier eenmaal hun draai gevonden hebben, willen de meesten hier voorgoed blijven. Het is elke dag stevig aanpoten. Om de monumentale boerderij heen ligt 2 hectare grond, die bebouwd moet worden, want de dagelijkse groenten en aardappelen komen van het land, moeten zelf worden gepoot, gezaaid, en geoogst; en daarna bewerkt en schoongemaakt. Veel werk, elke dag. Alleen al het aardappelen schillen voor de hele groep kost anderhalf uur. Maar werken in de kookploeg, samen met de kok, is mooi. En het eten smaakt dubbel zo lekker. In alle seizoenen is er nog veel meer te doen, zoals houthakken voor de open haard, timmeren, nestkastjes maken, tuinmeubelen fabriceren. Die worden vervolgens verkocht. En s zomers, als de toeristen naar het eiland komen, worden er 75 fietsen verhuurd, die natuurlijk onderhouden moeten worden. Alle bewoners hebben een eigen kamer onder de hanenbalken, in drie etages boven elkaar. Er is een grote huiskamer, een bibliotheek, een tv-hoek. De meesten houden het hier goed uit, en knappen op. Binnen een paar maanden is slaapmedicatie niet meer nodig. En ze zijn hier in vrijheid! Hekken, muren of gesloten deuren zijn niet nodig. Als ze iets willen gaan kopen, kleren bijvoorbeeld, dan gaan ze met de veerboot over het Haringvliet naar de vaste wal. Iedereen komt altijd terug, want ze zijn hier geaard, en hebben zichzelf teruggevonden. En wanneer iemand zich sterk genoeg voelt om weer huisvesting op de vaste wal aan te kunnen, laat de leiding ze met een gerust hart vertrekken.

26 bezig zijn GOED 10 JUNI 2010 ASSEN GGZ DRENTHE OUDERENPSYCHIATRIE Functioneringsgerichte Rehabilitatie 8 VOORBEELD De sfeer op de afdelingen voor ouderenpsychiatrie van GGZ Drenthe in Assen is bijzonder. De bewoners van De Wieken en De Vlint zijn oud, hebben ernstige psychiatrische stoornissen en zijn vaak ook lichamelijk gehandicapt. Wie een bedompte sfeer met inerte mensen verwacht, wordt blij verrast. De bewoners voelen zich goed, zijn actief, en hebben het gezellig met elkaar. In de gangen hangen kleurige schilderijen. Een mevrouw in rolstoel: Mooi, hè? Die heb ik gemaakt! Een activiteitenbegeleidster vertelt dat deze mevrouw al vaak in de gangen geëxposeerd heeft. In de activiteitenruimte wordt zij voor een tafel met schildersspullen geïnstalleerd. Ondanks haar handicap lukt het haar om met overgave aan het werk te gaan. Buiten doet de psycho-motorisch therapeute met een kringetje ouderen om zich heen gymnastiek. De bewoners doen hun best om armen en benen in beweging te krijgen. Op vrijdag wordt in de keuken met bewoners aan de maaltijd gewerkt. Daar wordt tijdig mee begonnen, want het kost de nodige tijd om de aardappelen geschild te krijgen. Maar er wordt, al kost het de meesten duidelijk moeite en inspanning, zonder ophouden aan doorgewerkt. Als het eten op het fornuis staat, komen sommigen al de keuken in slenteren om de geur op te snuiven. En zo belangrijk voor ouderen omdat het eten thuis is klaargemaakt wordt er beter gegeten. In de ouderenpsychiatrie van GGZ Drenthe wordt gewerkt volgens Functioneringsgerichte Rehabilitatie, in Assen geïntroduceerd door André Visser. Ouderen worden in een situatie gebracht die hun interesse opwekt, en waarin ze iets kunnen gaan doen. Soms zijn dat nieuwe situaties, soms ook situaties of bezigheden, die zij zich nog kunnen herinneren van vroeger. Aan reminiscentie wordt veel aandacht besteed. Steeds gaat het er om uit te zoeken wat elke individuele bewoner zou willen, wat hem of haar interesseert, wat vroeger zijn belangstelling had, welke herinneringen er nog aan vroeger zijn. En daar vloeien dan weer allerlei bezigheden en activiteiten uit voort, zoals de fotoclub, de liedjes van vroeger, gebundeld in de Vlintsongs, of een receptenboekje met eten van vroeger. En natuurlijk zijn het juist die recepten die vrijdags op het menu staan: aardappels met lekkere jus, gekookte groenten, en lang gestoofd draadjesvlees. Ouderen worden in een situatie gebracht die hun interesse opwekt, en waarin ze iets kunnen gaan doen.

27 Functioneringsgerichte rehabilitatie stelt dat ieder mens mogelijkheden in zich draagt om de kwaliteit van zijn bestaan te beïnvloeden, ook bij ernstige geestelijke en lichamelijke gezondheidsproblemen (.) Als je focust op wensen en welbevinden raken klachten en gedragsproblemen op de achtergrond. Het doel van Functioneringsgerichte Rehabilitatie is herstel van de keuzemogelijkheid waarmee de cliënt zijn welbevinden bewaakt (.) Functioneringsgerichte Rehabilitatie draait om het creëren van situaties waarin een cliënt de kans krijgt om dat te doen waar hij zich goed bij voelt. Functioneren geeft het gevoel de moeite waard te zijn. (Uit: Rehabilitatie in de ouderenpsychiatrie, blz.88).

28 Opeens heeft men een reden om s morgens uit bed te komen, en s avonds naar bed te gaan. Door al deze activiteiten kon de slaapmedicatie tot een minimum worden gereduceerd.

29 bezig zijn GOED Een reden om op te staan 9 VOORBEELD 17 JUNI 2011 ZUID LAREN LENTIS DENNEOORD Bij Lentis in Zuid-Laren (Noord-Drenthe) is een paar jaar geleden een ingrijpend veranderingsproces begonnen in de langdurende zorg. De nieuw aangetrokken psychiater pakte samen met het lokale management de handschoen op. Van de 130 patiënten hadden er destijds slechts 4 een vorm van dagbesteding. De bedlegerigheid overdag en slaapmedicatie s nachts van de overige patiënten waren erg hoog. En ze woonden in oude verwaarloosde gebouwen. De beruchte keten van lege zondagen ten voeten uit. Er werd op drie fronten tegelijk gewerkt. Er kwam nieuwbouw van drie appartementencomplexen, zodat elke bewoner nu over een eigen appartement met badkamer beschikt. De appartementen verschillen in grootte, hebben soms een eigen keuken, en zijn al dan niet gegroepeerd met andere appartementen. Er is nu veel meer wooncomfort en veel meer ruimte, zodat men niet meer voortdurend op elkaars lip zit. De destijds onvermijdelijke agressie-incidenten zijn daardoor sterk verminderd. De nieuwe psychiater zette het mes in de enorme hoeveelheden medicijnen die de bewoners te slikken kregen, en die hen verhinderde om überhaupt actief te worden. En de hulpverleners gingen met elke bewoner in gesprek over mogelijke activiteiten en werk. Mogelijkheden om te werken waren er volop, en met het actiever worden van de bewoners kwamen er alleen maar meer werkprojecten (zie kader). De resultaten zijn verbluffend. In een paar jaar tijd zijn de meeste bewoners actief geworden; sommigen één dag in de week, anderen de hele week. Opeens heeft men een reden om s morgens uit bed te komen, en s avonds naar bed te gaan. Door al deze activiteiten kon de slaapmedicatie tot een minimum worden gereduceerd. En ondanks de drastische afbouw van de psychofarmaca konden de dwangmaatregelen grotendeels verdwijnen, en nam het aantal agressieincidenten af. Zorgboerderij De Stiep met dierenverzorging (kippen, geiten, konijnen), onderhoud groentetuin en bloementuin, catering (lunches voor interne trainingen Lentis, psychiaterberaad). De winkel waar de producten van de zorgboerderij worden verkocht (ook voor de mensen uit Zuid Laren). Houtwerkplaats Terreinonderhoud Grafisch centrum, waar al het drukwerk van Lentis wordt verzorgd Fietsenmakerij. Kledingbank (verkoop, wassen, strijken van 2e hands kleding) Lijstenmakerij Daarnaast zijn er activiteiten die niet arbeidsgerelateerd zijn zoals vissen, op vakantie gaan, inloop, of gaan wandelen met verpleeghuispatiënten die in een rolstoel zitten.

30 bezig zijn GOED 10 VOORBEELD Triple C, de allergewoonste behandelmethodiek 22 AUGUSTUS 2012 UTRECHT ALTRECHT MARIËNBURG Sinds enige tijd werkt de afdeling Voortgezette Klinische Behandeling (VKB) van Altrecht in Utrecht volgens Triple C, een behandelmethodiek die is ontwikkeld door ASVZ, een instelling voor mensen met een verstandelijke beperking in Sliedrecht. De drie C s staan voor Cliënt, Coach en Competentie. Uitgangspunt is dat ons gedrag bepaald wordt door de omstandigheden waarin we leven. Daarom nodigt een normale, menswaardige omgeving uit tot normaal menselijk gedrag. Triple C richt zich dan ook op het herstel van het gewone leven. Bij Triple C ondersteunt een klein vast team een vast groepje patiënten en biedt hen een vaste dagstructuur met zinvolle activiteiten waarbij de gezonde kant van mensen uitgangspunt is. Het team ondersteunt hen bij het aanleren van vaardigheden op het gebied van wonen, zelfzorg, werken, leren, vrije tijd en leren omgaan met hun ziekte. Door meer vaardigheden ervaren patiënten minder stress, waardoor hun herstel bevorderd wordt en zij minder ondersteuning nodig hebben. Tot nu toe waren we steeds bezig met beheersen, vertelt afdelingspsychiater Victor Buwalda. We hebben met elkaar allerlei regels en afspraken gemaakt over wat wel en niet goed is voor de patiënten. Deze beheerscultuur moet worden omgebogen naar meer autonomie via onvoorwaardelijke zorg en werken aan het gewone leven, ook op momenten van stress en agressie. De nieuwe werkwijze is een grote uitdaging en vraagt veel van de medewerkers. 1 Op Mariënburg, een van de drie afdelingen van VKB, hebben we kunnen zien en ervaren hoe Triple C werkt. Co Huigen, gastheer en ervaringsdeskundige met veel werkervaring in de horeca, verzorgt met hulp van enkele bewoners de lunch. Er komen veel gezonde salades op tafel, die gretig aftrek vinden. Tijdens de lunch gebeuren er dingen die vroeger 1 Tekst overgenomen uit Alter, het interne magazine van Altrecht ondenkbaar waren. Om te beginnen komen bewoners uit eigener beweging op tijd aan tafel zitten. Men vindt het leuk dat er gasten aanschuiven. Gesprekken tussen bewoners onderling, en met het personeel zijn geanimeerd. Men helpt elkaar, en sommigen vinden het een genot om af te ruimen. Kortom, men kan van elkaar op aan. Toen we in een hoekje nog wat zaten na te praten kwamen tot drie keer toe bewoners vragen of we misschien koffie of fris wilden. Omgekeerde gastvrijheid? Welnee, gewoon beseffen dat de afdeling bezoek heeft. Gedrag dat allemaal het gevolg is van een cultuuromslag. Het team van Mariënburg heeft oude inperkende regels en afspraken losgelaten en is zich gaan richten op het normale leven.

31 Manager Dick Oskam is afkomstig uit de facilitaire dienst van Altrecht en dat mist zijn uitwerking niet. Samen met beleidsmedewerker Marian de Jong legt hij uit dat het benadrukken van het normale ook tot de dagactiviteiten doordringt: We zijn steeds op zoek naar iets betekenisvols. Als iemand taarten wil bakken, gaan we een bakker zoeken die bewoners wil trainen. En we gaan niet zomaar ergens bladeren harken, maar zoeken een wijk die we onder verantwoordelijkheid van de bewoners kunnen onderhouden. Daar kan je trots van worden.

32 Als medewerker bloeien de cliënten op. Ze doen hun werk graag, zijn op tijd en verzuimen niet.

33 bezig zijn GOED 11 VOORBEELD 4 OKTOBER 2011 AMERSFOORT GGZ CENTRAAL ZON & SCHILD Appeltje Eitje? Achteraf gezien wel! De medewerkers van lunchcafé Appeltje Eitje op het terrein van Zon & Schild in Amersfoort zijn GGz-cliënten die beschut op hetzelfde terrein wonen. Daarmee onderscheidt Appeltje Eitje zich van andere door GGz-cliënten gerunde horecagelegenheden, waarvan de medewerkers meestal buiten de beschutting van het terrein wonen. Bij Appeltje Eitje presteert een groep behoorlijk gehandicapte mensen het om keer op keer weer een uitstekende lunch te serveren. Appeltje Eitje brengt zijn medewerkers op een andere manier in contact met medecliënten en hulpverleners dan op de afdeling waar ze wonen, biedt zijn medewerkers een zinvolle daginvulling en de gasten een smakelijke en gezonde maaltijd. Appeltje Eitje is geliefd. Hulpverleners en cliënten komen er graag, en het samen tafelen leidt tot goede gesprekken en nieuwe samenwerking tussen de gasten. In 2009 startte José van Roosmalen Appeltje Eitje met haar kookgroep. Zij wilde een plek binnen Zon en Schild waar iedereen welkom zou zijn, en waar de horecamedewerkers een goede passende taak zonder stress zouden hebben. Er wordt gewerkt vanuit een herstelgerichte aanpak. Gezamenlijk is er een basismenu samengesteld. Appeltje Eitje ging op 4 maart 2009 van start. En met succes: altijd volgeboekt met tevreden klanten. Appeltje Eitje is een plek waar echt gekookt wordt. Alle ingrediënten zijn vers, en zoveel mogelijk biologisch. De medewerkers zijn enthousiast. De meesten werken hier vanaf het begin. Sommigen werken één dagdeel per week, anderen wel vier dagdelen. Als medewerker bloeien de cliënten op. Ze doen hun werk graag, zijn op tijd en verzuimen niet, houden zich aan de voorschriften: nette kleding, handen wassen, schorten voor, niet roken tussendoor, goede omgangsvormen met de gasten. Veel vaardigheden die bij de medewerkers na jarenlang verblijf in de psychiatrie verloren waren gegaan worden opnieuw opgepakt. Kennelijk is het werk aanstekelijk, want regelmatig melden zich nieuwe medewerkers. Het werk is veelzijdig: steeds nieuwe recepten klaarmaken, tafels dekken, bestellingen opnemen, afrekenen, opruimen. Samen met José wordt nauwkeurig vastgesteld waar ieders sterke kanten en voorkeuren liggen. Het project levert een bijdrage aan een goed leven van mensen in de langdurende zorg, met zorgvuldige aandacht, met mogelijkheden tot ontplooiing en groei en zelfwaardering. Het brengt zinvolle daginvulling en vreugde in hun leven, en het haalt hen uit de sleur. Zij kunnen zich weer onderscheiden!

34 bezig zijn GOED 12 VOORBEELD Gastvrouwen stimuleren eigen initiatief 12 APRIL 2010 HEILOO GGZ NOORD-HOLLAND-NOORD YPESTEIN Ypestein in Heiloo is een langverblijfafdeling van GGZ Noord-Holland-Noord. Op het instellingsterrein van het oude psychiatrisch ziekenhuis Sint Willibrord zijn appartementen van 50 m 2 gebouwd voor mensen die niet zelfstandig kunnen wonen. Er is een gesloten en een open afdeling. Ook in de gesloten afdeling heeft iedere bewoner een eigen appartement. De afdeling is van de buitenwereld afgesloten door een lange gang met een glazen wand en zitjes. Op Ypestein werkt naast het psychiatrisch personeel een aantal gastvrouwen. Zij worden betaald om met bewoners de dagelijkse dingen te doen. Ze koken met de bewoners en doen boodschappen, ze wassen hun kleren, en helpen mee om de appartementen opgeruimd te houden. De gastvrouwen zijn gewone burgers zonder psychiatrische opleiding, en worden betaald uit het geld dat overschoot toen GGZ NHN de centrale maaltijdlevering afschafte. Bewoners blijken door de aanwezigheid van gastvrouwen actiever te worden. Zij ervaren de gastvrouwen als hun maatje of als een familielid. De gastvrouwen spreken de bewoners niet aan als zieke mensen, die behandeld moeten worden, maar als bewoners die hier en daar wat steun kunnen gebruiken bij de dagelijkse dingen. Dat werkt, en bevordert eigen initiatief en herstel. FACT op een afdeling voor langverblijf De gastvrouwen werken de-hospitaliserend. Ook de voor GGZ-begrippen ruime appartementen helpen daarbij. Maar ook in de behandeling van de mensen in de langdurende verblijfsafdelingen wordt met succes de-hospitaliserend gewerkt. De behandeling komt van buiten de afdeling, waardoor er een scheiding van wonen en behandelen binnen deze klinische afdeling is gerealiseerd. De behandeling gebeurt namelijk onder verantwoordelijkheid van het FACT-team 1 Heiloo, dat de behandeling verzorgt voor alle langdurig psychiatrische patiënten die in het dorp Heiloo wonen. Sommige wonen zelfstandig, andere begeleid-zelfstandig, weer andere in een beschermende woonsetting, en sommige in afdeling Ypestein. Wim Kannekens maakte een korte film over de gastvouwen in Heiloo. Dit filmpje is op YouTube te vinden.

35 1 FACT betekent Funtie- of Flexibele ACT, waarbij ACT staat voor Assertive Community Treatment, pro-actieve behandeling in de samenleving. FACT is in Noord-Holland-Noord het langst ontwikkeld. Met behulp van de FACTmethode wordt aan mensen met een ernstige psychiatrische aandoening (EPA) zorg én behandeling in de eigen omgeving verleend. Hierdoor kunnen ook ernstig ontregelde psychiatrische cliënten zelfstandig in de wijk wonen. Het doel van de FACT-methode is het leveren van hoogwaardige behandeling en begeleiding, die cliënten ondersteunt in hun herstelproces. De hulp- en ondersteuningsvragen van cliënten zijn hierbij het uitgangspunt. Het behandelaanbod sluit aan bij het gewone leven en richt zich, naast de vermindering van psychische klachten, op wonen, werken, leren, vrijetijdsbesteding, sociale en intieme relaties en het familieleven. (Van de website van GGZ Noord-Holland- Noord)

36 Emergis kreeg twee jaar achtereen de gastvrijheidsprijs in de zorg toegekend. En dat is meer dan terecht Silvia Lipman, ondersteuner cliëntenraad

37 gastvrijheid en verwennen GOED 13 VOORBEELD De geur van gebakken aardappeltjes Facilitaire diensten van zorginstellingen spelen meestal een secundaire of volgende rol bij innovaties. Zo niet bij Emergis in Zeeland. Daar waren de centrale cliëntenraad en de facilitaire dienst de aanjagers van een groot gastvrijheidsproject. Door het centrale koken af te schaffen, en op elke afdeling de maaltijden ter plekke te bereiden, veranderde op slag de kwaliteit van het bestaan voor honderden bewoners van afdelingen in Goes. 23 NOVEMBER 2011 GOES EMERGIS GASTVRIJE ZORG Emergis stelde 31 voedingsassistenten aan die elke dag samen met de bewoners op hun eigen afdeling de warme middagmaaltijd klaarmaken. Bewoners doen naar vermogen mee: samen de maaltijd van de volgende dag bepalen, aardappelen schillen en groente snijden, maar ook zelf achter de pannen staan. Omdat de keuken meestal als e en kookeiland in de woonkamer staat, gaat de interactie tussen voedingsassistent en bewoners als vanzelf. Het hoeft geen betoog dat de maaltijd lekkerder wordt gevonden. Maar de betrokkenheid bij het doen en laten in huis (de afdeling) levert een grote bijdrage aan herstel en de gevoelde kwaliteit van leven. Dat komt ook omdat de voedingsassistenten geen van alle uit de hulpverlening komen. De een was caissière in het winkeltje van Emergis, de ander werkte in de schoonmaak. Wat ze delen is hun onvoorwaardelijke betrokkenheid bij mensen in de langdurige zorg, waardoor ze op een gewone manier met de bewoners omgaan. Bij Emergis houdt de innovatie in gastvrijheid niet op bij koken op de afdeling. De bewoners kunnen ook kiezen voor eten in het restaurant, waar ze andere bewoners kunnen ontmoeten, en waar ook het personeel van Emergis eet. En voor een beetje extra geld kunnen ze gaan eten in het sjiekere lunchcafé, waar door cliënten op hoog niveau wordt gekookt.

38 gastvrijheid en verwennen Genieten GOED 14 VOORBEELD 10 NOVEMBER 2010 AMERSFOORT GGZ CENTRAAL ZON & SCHILD BERKENRODE Op Berkenrode op het terrein van Zon en Schild in Amersfoort (GGZ Centraal) wonen 37 voornamelijk oude patiënten, die meestal het grootste deel van hun leven psychiatrisch patiënt zijn geweest, en soms 50 of 60 jaar op dit inrichtingsterrein hebben gewoond. Vaak gaat het om patiënten met schizofrenie, die naast hun psychiatrische ziekte ook somatische klachten hebben. Voor mensen die al zo lang ziek zijn, en al zo oud, moet je er vooral voor zorgen dat ze een zo prettig mogelijk leven leiden, en een goede verzorging en behandeling krijgen op lichamelijk gebied. Dat is de overtuiging van Wubbien Wesselink, verpleegkundig specialist en behandelaar van Berkenrode. Een van de uitgangspunten van het programma is dat er voortdurend verwenmomenten worden bedacht, want daar genieten de bewoners van. Ze leven op, en worden wat spraakzamer. Er komen plotseling weer korte zinnetjes en opmerkingen. Een van de succesnummers is de wekelijkse massage. Een van de verpleegkundige is daar enkele jaren geleden in haar vrije uren mee begonnen. Nu is het een vast onderdeel geworden. Wubbien voert voor deze groep een klinisch behandelprogramma uit dat gericht is op een zo comfortabel mogelijk leven, ondanks alle handicaps en beperkingen. Zij vindt dat juist verpleegkundigen met hun expertise het verschil kunnen maken bij de kwaliteit van zorg en de kwaliteit van leven voor deze groep patiënten. Woensdags komt Trudy, en daar kijken de bewoners naar uit. Ze zitten in een kringetje, de voeten in bakjes warm water, en Trudy masseert om beurten handen en voeten met een lekker geurende massage-olie. En dan komen de kleine gesprekjes, soms alleen maar enkele woorden. Genieten!

39 gastvrijheid en verwennen GOED 15 VOORBEELD 19 AUGUSTUS 2010 EINDHOVEN GGZ EINDHOVEN LANDGOED DE GROTE BEEK Snoezelen Op een gesloten afdeling van GGz Eindhoven wonen mensen met een zorgzwaarte (ZZP) 7. Deze mensen hebben vaak ernstige gedragsproblemen en uiten vaak agressie. Met z n drieën op het waterbed is driedubbel genieten. Om dat op te vangen heeft men allerlei voorzieningen getroffen, die het gedrag enigszins kunnen reguleren. Daarnaast biedt men de bewoners de mogelijkheid om te ontspannen in een zogenoemde snoezelkamer. Er is een waterbed, een bubbelbad, gedempt licht, geurkaarsjes, en muziek. Bewoners maken hier dagelijks gebruik van, alleen of samen. Met z n drieën op het waterbed is driedubbel genieten. En het werkt. De snoezelkamer werkt de-escalerend op het gemoed.

40 gastvrijheid en verwennen GOED 16 VOORBEELD 21 AUGUSTUS 2012 UTRECHT ALTRECHT CENTRALE CLIËNTENRAAD Pluk een appel, vervul een wens Onder het motto Geen drempel, geen stempel vierde Altrecht in 2011 haar 550-jarig jubileum. Voor de cliëntenraad van Altrecht was dat een goede aanleiding om een bijzonder initiatief te starten, het project De Wensenboom. De Wensenboom stimuleert cliënten na te denken over hun wensen, hoe klein of groot deze ook zijn, en probeert deze wensen ook daadwerkelijk in vervulling te laten komen. Het is voor cliënten belangrijk om af en toe in het middelpunt te staan. Dat helpt om zelfvertrouwen op te bouwen. Een wens vervuld krijgen of zelf een wens vervullen voor een ander brengt iets moois teweeg. Voor sommige cliënten is het zelfs een essentiële stap in het herstelproces. Op de website wensenboom vindt u een digitale wensenboom, waarin de wensen in de vorm van appeltjes gepresenteerd worden. Iedereen kan een appeltje plukken en daarmee een wens in vervulling laten gaan. Dankzij de enorme inzet van cliënten, vrijwilligers en medewerkers van Altrecht lukt het om veel wensen te vervullen. Van de 320 wensen, die in de boom hingen, zijn er 163 vervuld. Genoeg reden voor de cliëntenraad om met de wensenboom door te gaan. Een paar voorbeelden: Een activiteitenbegeleider wenste een nieuwe accordeon om de zang van de cliënten te begeleiden. Op een nieuwe accordeon zal ik vaker spelen en de cliënten, allemaal boven de 60, ontspanning kunnen bieden. Een particulier vervulde deze wens en overhandigde zelf de accordeon. Een cliënt van een klinische afdeling wenste een mooie rit in de zijspan van een motor. Zelf had hij zijn hele leven motor gereden maar door zijn ziekte was dit niet meer mogelijk. Een medewerker van Altrecht vervulde deze wens op een mooie zomerse dag. Een cliënt wenste haar mandala s met een medisch thema ten toon te stellen. Dat gebeurde. Haar speciale verzoek aan haar voormalig psychiater om haar werk te bekijken werd werkelijkheid. Iemand zo in het zonnetje zetten lijkt heel klein maar is heel belangrijk, aldus de psychiater. Mooi om te zien dat ze haar eigen kracht oppakt en daarmee werkt. De Wensenboom is een fantastische initiatief. Het laat heel erg zien wat er bij cliënten speelt. Het dwingt je uit het perspectief van de cliënt te denken. Voor mij is het een klein dingetje en voor haar een heel groot ding en het is mooi om daar dan onderdeel van te zijn. Een groot plastic zwembad voor een klinische afdeling. Het oude zwembad was stuk gegaan en er was geen geld meer voor een nieuwe. Een cliënt hing de wens in de boom, en er kwam een zwembad in de tuin achter de afdeling. Het is het meest geweldige wat we hier hebben. Doordat er zoveel gebruik van wordt gemaakt is het gebruik van oxazepam afgenomen. Het bad is niet alleen gezond voor de cliënten, het werkt ook spanningsontladend, en bevordert het samen dingen doen. Tekst: Mariecken Groeneveld, projecten Centrale Cliëntenraad Altrecht

41 Er kwam een zwembad in de tuin achter de afdeling. Het is het meest geweldige wat we hier hebben. Doordat er zoveel gebruik van wordt gemaakt is het gebruik van oxazepam afgenomen.

42 Samen met de betreffende cliënten, maar ook met hun familieleden, heeft Petry geijverd voor goede huisvesting.

43 wonen GOED 17 VOORBEELD Gelijkwaardige medeburgers op weg naar herstel 9 DECEMBER 2011 MAASTRICHT MONDRIAAN VIJVERDAL Onder dit motto streed de Maastrichtse psychiater Detlef Petry voor een waardig leven van mensen met een ernstig psychisch lijden. Voor hem was het een symbolische daad van bevrijding toen op 14 april 2007 de hoogbouw van psychiatrisch ziekenhuis Vijverdal in Maastricht in 30 seconden implodeerde. Het was het voorlopig slotakkoord van een lang emancipatieproces van honderden mensen met langdurige psychiatrische problemen. Honderden mensen hadden inmiddels een plek in de samenleving gevonden, in een zelfstandige woning of in een beschermende woonvorm. En voor de mensen die dat niet konden verscheen De Hage. Samen met de betreffende cliënten, maar ook met hun familieleden, heeft Petry geijverd voor goede huisvesting. In 2003 ging De Hage open voor 45 bewoners. Ze leven in 9 leefgroepen van 5 bewoners. Iedereen heeft een eigen kamer, maar alle andere voorzieningen worden gedeeld. Veel van de huidige bewoners wonen er vanaf het begin, en zijn doorgaans tevreden met de huisvesting en hun leven. Petry was in veel opzichten een voorloper. Zo werkte hij al in de jaren negentig intensief samen met familieleden van zijn cliënten, en bevrijdde hen van hun soms diepgeworteld schuldgevoel. Daarnaast begon hij meer dan 20 jaar geleden met maatjesprojecten, waarbij vrijwilligers op stap gaan met langverblijfcliënten. In Maastricht werd in de jaren negentig ook begonnen met ACT-teams, om al degenen die in wijken en dorpen woonden adequate psychiatrische thuisbehandeling te kunnen bieden. Ook de mensen die in De Hage wonen, en in de gesloten kliniek op hetzelfde terrein, maken nu gebruik van het FACT-team 1. Om het klinische karakter van het team te benadrukken gebruikt men in Maastricht de C van clinical: Functional Assertive Clinical Treatment. Detlef Petry ging in 2009 met pensioen, maar blijft als spreker en schrijver actief. Zijn filosofie en werkwijze wordt voortgezet door een nieuwe jonge garde van psychiaters en verpleegkundigen. 1 Lees meer over ACT en FACT onder Goed Voorbeeld 12.

44 wonen GOED 18 VOORBEELD 17 JULI 2010 ETTEN-LEUR GGZ BREBURG HOOGHUYS Beter wonen kan ook in oudbouw Op het oude inrichtingsterrein van GGZ Breburg in Etten-Leur wonen nog heel wat mensen die niet buiten het beschermende terrein kunnen of willen wonen. Maar velen van hen wilden wel meer privacy en zelfstandigheid. Het is GGZ Breburg gelukt om oude groepswoningen uit de jaren 70 en 80 te verbouwen tot eenpersoonsappartementen. De nieuwe bewoners zijn daar blij mee. GGZ Breburg heeft daarmee laten zien dan er lang niet altijd nieuw gebouwd hoeft te worden. Om de bewoners op dit oude Hooghuysterrein het gevoel te geven in het dorp Etten-Leur te wonen, is het inrichtingsterrein letterlijk opengebroken. Van het oude hoofdgebouw is een poortgebouw gemaakt, zodat er een mooie toegang voor de burgers van Etten-Leur is ontstaan naar het terrein, en voor de bewoners van het terrein een toegang tot het dorp. Minder dwang door presentie en eerste 5 minuten. Dat bejegening alles uitmaakt in de zorg bewijst de crisisafdeling van de langdurende zorg in Etten-Leur. We werden daar rondgeleid door een stagiaire. Op onze vraag of er nog veel gesepareerd werd, zei ze dat ze dat in het half jaar dat zij stage liep nog niet had meegemaakt. Hoe hebben jullie dat voor elkaar gekregen!? O, gewoon: we doen de eerste 5 minuten en we zijn altijd op de groep floepte het er in één keer uit. Zo simpel is het blijkbaar: aandacht voor contact en communicatie tijdens elk begin van contact met een patiënt; en als je altijd in contact blijft, weet je wat er speelt, en of er escalatie of agressie in de lucht zit. FACT voor langverblijf. Ton van Loon is de bezielende kracht achter een beter leven voor alle langverblijvers in Etten-Leur. Om ook alert te blijven op goede en tijdige psychiatrische behandeling is in Etten-Leur gestart met een FACT-team dat de zorg voor alle bewoners op zich heeft genomen (vergelijk Goed Voorbeeld 12 en 17). We doen de eerste 5 minuten en we zijn altijd op de groep.

45 Van het oude hoofdgebouw is een poortgebouw gemaakt, zodat er een mooie toegang voor de burgers van Etten-Leur is ontstaan naar het terrein, en voor de bewoners van het terrein een toegang tot het dorp.

46

47 wonen GOED 19 VOORBEELD 6 JUNI 2012 WOLFHEZE RIBW ARNHEM/VELUWEVALLEI DE FAZANT 16 JUNI 2011 ZUID LAREN LENTIS DENNEOORD O.C.W. een woning voor iedereen O.C.W. pad staat er op een straatnaambordje in het bosgebied dat grenst aan het terrein van Lentis in Zuid-Laren. Een grapje, zo blijkt. De afkorting betekent onconventioneel wonen en het pad leidt naar een aantal containers die geschikt zijn gemaakt voor bewoning. Ze worden bewoond door mensen die nergens konden aarden. Leven in een groep, of alleen in een appartement is niet voor iedereen geschikt. Gelukkig wordt dat op veel plaatsen in Nederland erkend. Om ook aan de woonwensen van deze mensen tegemoet te komen staan er op verschillende plaatsen in het land containerwoningen of skaeve huse (o.a. in Amsterdam) naar Deens voorbeeld. Naast een ruimte om te zitten en te slapen beschikken ze over een keukenblok en badkamer. Ze zijn blij met hun huisvesting, en maken er soms hun eigen paleis van We zagen containerwoningen in Zuid-Laren en in Wolfheze, en spraken met bewoners. Ze zijn blij met hun huisvesting, en maken er soms hun eigen paleis van. In Wolfheze had een bewoonster haar eigen theetuin gecreëerd met toegangspoort en meubilair. Het personeel van de Fazant in Wolfheze (RIBW Arnhem) en in Zuid-Laren houdt dagelijks contact, bezorgt de noodzakelijke medicatie, en levert op verzoek maaltijden. Bij tijd en wijle wordt in overleg opgeruimd en schoongemaakt.

48 Aanvankelijk was het wennen, maar nu vinden ze het leuk. Ze wonen midden in het dorp. Zelfstandig op pad en boodschappen doen vinden ze geweldig. Toen ze nog op de St. Franciscushof woonden werd begonnen met herstelondersteunende zorg. Voor de verpleging blijft het wennen: niet meteen overnemen maar zelf laten doen. De contacten met buurtgenoten zijn goed. Kinderen van de naastgelegen basisschool komen graag en vaak op bezoek. Een midwinterfeest trok veel bezoekers. Het gebouw heeft drie verdiepingen en is van binnen mooi verbouwd, Bij binnenkomst valt meteen de royale spiltrap op. Deze is bewaard gebleven van het oorspronkelijke belastingkantoor. In totaal zijn er 24 moderne eenpersoons kamers met aparte badkamer. De bewowonen GOED 20 VOORBEELD 8 JULI 2011 RAALTE DIMENCE Een appartementje in de wijk In 2008 verhuisden 24 langdurig zorgafhankelijke patiënten naar een voormalig belastingkantoor in Raalte. Een jaar later werd de grote psychiatrische inrichting St. Franciscushof gesloopt, die net buiten het dorp stond. De 24 patiënten hadden daar jarenlang gewoond. Gemiddeld zijn ze nu tegen de 60 jaar, en ze mogen altijd in hun nieuwe woning blijven. ners zijn over de verdiepingen verdeeld volgens de zwaarte van hun zorgbehoefte; hoe zwaarder hoe lager in het gebouw. In de kelder is een inloopruimte gecreëerd, waar de bewoners koffie kunnen drinken en eten. Ook het personeel maakt daar gebruik van. De prima verzorgde maaltijden worden bereid door twee cliënten die in het dorp in een groepswoning wonen. Verder is er een ruimte voor creativiteit, en een grote muziekruimte. Samen muziek maken was een mooie traditie in het oude Franciscushof. Goed dat die nog doorleeft. De bewoners zijn opvallend actief, zowel binnen het gebouw als daarbuiten. Veel bewoners hebben een piepklein tuintje van anderhalf bij anderhalf. Daarin kweken ze met veel plezier en toewijding bloemen en groente.

49 Veel bewoners hebben een piepklein tuintje van anderhalf bij anderhalf. Daarin kweken ze met veel plezier en toewijding bloemen en groente.

50 Eenmaal per dag komt een hulpverlener langs om te horen of er vragen zijn. Wilma vindt het wel prettig dat ze zo elke dag even bij kan praten, en wat kan vragen als dat nodig is.

51 wonen GOED 21 VOORBEELD 19 JULI 2012 WARNSVELD GGNET DE WEERD 4 Op bezoek in een bungalow Door tussenkomst van Ties van de Ven, de ondersteuner van de familieraad van GGNet gingen we in juli 2012 op de koffie bij Wilma en Cor. Zij wonen samen in een bungalow op het terrein van GGNet in Warnsveld. In totaal zijn er daar nu 3 bungalows voor stellen of echtparen. Wilma en Cor wonen al 25 jaar op het terrein van GGNet, en hebben al 17 jaar een relatie. Twee jaar geleden besloot de directie van GGNet dat er woongelegenheid voor hen zou moeten komen, waar zij konden gaan samenwonen. Er kwam een oud groepspaviljoen leeg, waar 12 cliënten gewoond hadden. Daar zijn met vrij eenvoudige middelen drie appartementen in aangebracht voor drie duurzame relaties. Wilma en Cor vinden het leuk om bezoek te ontvangen. Ze besteden er erg veel werk aan. Het huis, dat altijd al goed onderhouden wordt, krijgt een extra poetsbeurt en Wilma haalt iets lekkers voor bij de koffie. Ze kleedt zich keurig en zet lekkere koffie. Wilma helpt ook op andere plekken bij GGNet met schoonmaken. Ze heeft sinds kort een computer, waarmee ze geholpen wordt door een vrijwilliger. Cor helpt ook mee in huis en verzorgt de parkiet. Eenmaal per dag komt een hulpverlener langs om te horen of er vragen zijn. Wilma vindt het wel prettig dat ze zo elke dag even bij kan praten, en wat kan vragen als dat nodig is. Na de koffie mochten we de rest van het appartement zien. De slaapkamer, de badkamer, de opbergkast, het halletje. In de huiskamer is wel een keukenhoek met een werkblad maar geen kookgelegenheid. De maaltijden kunnen gebracht worden, of ze gaan eten in het restaurant. Wilma en Cor hebben het hier prima naar hun zin. Wie woont er ook zo mooi: rondom in het groen, met uitzicht op hoge bomen. Maar maart 2013 gaan ze verhuizen naar de nieuwbouw. Ook daar krijgen ze een tweepersoonsappartement, maar wel op de tweede verdieping. Dat zal wennen worden. Wel is het fijn, dat ze daar zelf kunnen gaan koken. Wim Kannekens maakte een korte film over het wonen in een bungalow bij GGNet. Dit filmpje is op YouTube te vinden. Wilma en Cor vinden het leuk om bezoek te ontvangen. Het huis krijgt een extra poetsbeurt en Wilma haalt iets lekkers voor bij de koffie.

52 wonen GOED 22 VOORBEELD My home is my castle. Hier wil ik oud worden De divisie langdurige zorg van de GGz-instelling Vincent van Gogh is gevestigd op de Servaashof in een parkachtige omgeving midden in Venray. De langdurige zorg omvat klinische zorg aan mensen die in open en gesloten verblijfsafdelingen wonen, en ambulante zorg aan mensen die zelfstandig in Venray wonen of op het terrein van de Servaashof. 24 JUNI 2011 VENRAY VINCENT VAN GOGH SERVAASHOF Op de Servaashof is de afgelopen jaren veel nieuw gebouwd. Het oorspronkelijke plan was dat er koopbungalows aan de rand van het terrein zouden komen, en nieuwe GGz-woningen meer naar het midden van het terrein; het zogenoemde inbreiden met gewone woningen. Maar door de crisis zakte de huizenmarkt in, en annuleerden de toekomstige bewoners hun optie op een bungalow. De rest van het plan voor de GGz-woningen kon gelukkig nog wel uitgevoerd worden. Zowel de mensen op de gesloten en open afdelingen als de mensen in de beschermende woonvormen hebben in de verschillende nieuwe gebouwen een appartement gekregen met eigen voordeur, bel, brievenbus en badkamer; en een keukenblok in geval van grotere zelfstandigheid. Daarnaast zijn er binnen de gebouwen van de gesloten en open afdelingen prachtige grote gemeenschappelijke leefkamers, aangekleed met veel hoogopgaande vaste planten, keukens, vrije tijdsruimtes (biljart, tafeltennis) en rookruimtes. De hele inrichting maakt een comfortabele indruk. Wat door de ruime behuizing ook opvalt is de rust, die er heerst, al zijn overal kleine groepjes cliënten bezig of aanwezig. In het appartementencomplex aan de St. Servatiusweg leven zo n 150 cliënten geheel zelfstandig. Iedereen heeft een royaal tweekamerappartement, met aparte badkamer en keukenunit. Dit complex ligt ideaal, op de grens van het terrein, met de voorkant aan een openbaar, doorgaand fietspad naar de stad. Zo is er toch ongemerkt een vloeiende overgang tussen terrein en stad gekomen. Willen de bewoners hier ooit nog weg, naar een woonplek in de stad? Een bewoonster: Ik vind het hier heerlijk rustig wonen. Ik woonde eerst samen met drie anderen in een woning in Venray. Maar van een van die jongens werd ik knettergek. Ik draaide helemaal door, en werd toen weer tijdelijk opgenomen op het terrein. Maar hier bevalt het me prima. Ik ga hier nooit meer weg. Hier bevalt het me prima. Ik ga hier nooit meer weg.

53 Het complex ligt ideaal, op de grens van het terrein, met de voorkant aan een openbaar, doorgaand fietspad naar de stad. Zo is er toch ongemerkt een vloeiende overgang tussen terrein en stad gekomen.

54 wonen GOED 23 VOORBEELD Ouderen wonen op maat 30 AUGUSTUS 2012 ASSEN GGZ DRENTHE NIJLANDSBORG De bewoners van de Vlint en de Wieken ( ouderenpsychiatrie GGZ Drenthe) in Assen zijn in september 2012 verhuisd naar een nieuw en bijzonder gebouw onder de nieuwe naam Nijlandsborg. Een groot gebouw met twee verdiepingen voor 72 bewoners. Het gebouw onderscheidt zich aan de buitenkant door de bijzonder vormgegeven ramen, deuren en muren, afkomstig uit de organisch-antroposofische visie van de architecten Alberts en Van Huut. Het gebouw is duurzaam en energiezuinig. Als je binnenkomt stap je een atrium binnen dat veel weg heeft van een tropische tuin. Tropische planten en bomen reiken tot voorbij de eerste verdieping. Hier is healing environment in de praktijk gebracht. Trappen van licht hout, een baan voor rolstoelen en een lift voeren naar de eerste verdieping. Op het atrium komen enkele gangen uit, en aan deze gangen liggen de grote, lichte kamers van de bewoners. Elke kamer heeft een grote raampartij, met vitrage en gordijnen over de hele wand. Iedereen heeft een eigen badkamer. Naast de kamers voor bewoners die in groepsverband eten, en met die groep ook activiteiten ondernemen, zijn er 16 grotere appartementen voor bewoners die liever op zichzelf wonen. Zij kunnen ook zelf koken als ze dat willen. In elke kamer hangt een ingenieus communicatiekastje dat met een paar eenvoudige knoppen is te bedienen. Daarmee kan de bewoner de zonwering laten zakken of ophalen, maar ook de verpleging oproepen, wanneer er een vraag is of hulp nodig is. De dienstdoende verpleging kan na het signaal meteen antwoorden: Zegt u het maar. Ik kom er aan. Er zijn verschillende grotere en kleinere ruimtes voor groepsactiviteiten, creatieve therapie, muziek maken en beluisteren, psychomotorische therapie, en een zaal voor grotere bijeenkomsten. De bewoners komen van de afdelingen, waar André Visser de Functioneringsgerichte Rehabilitatie introduceerde (zie voorbeeld 8), en volgens die methode wordt ook hier gewerkt. Om alle bewoners zo goed mogelijk op maat te kunnen behandelen, overeenkomstig hun persoonlijke behoefte aan zorg, aangegeven in hun ZZP-indicatie, zijn de bewoners ingedeeld in zorgmilieus: Structuur-intensieve zorg, Bescherming biedende zorg, Uitdaging biedende zorg, Bescherming biedende zorg in combinatie met complexe somatische problemen, Structuur-intensieve zorg in combinatie met complexe somatische problemen. Op de begane grond zijn die bewoners gehuisvest die behalve een psychiatrisch ook een somatisch probleem hebben. Op de eerste verdieping vinden we verzorging, bescherming en uitdaging. Zo zijn verschillende zorgmilieus samengevoegd

55 tot een afdeling. Op de foto staat Hans van Selst, teammanager van het team van de eerste verdieping. Dat de bewoners van Nijlandsborg een optimale, activerende en stimulerende behandeling krijgen was al gebleken bij ons eerste bezoek. Dat ze nu ook nog gaan wonen in zo n inspirerend gebouw kan hun gevoel van welbevinden alleen nog maar meer bevorderen. Op de eerste verdieping vinden we verzorging, bescherming en uitdaging. Zo zijn verschillende zorgmilieus samengevoegd tot een afdeling.

56 wonen GOED 24 VOORBEELD 19 APRIL 2012 WARNSVELD GGNET NIEUWBOUW Net op tijd: Nieuwe appartementsgebouwen Net voor de grote bezuinigingen lukte het GGNet in Warnsveld om 6 nieuwe appartementsgebouwen te laten bouwen op het eigen terrein. In totaal komen er 98 appartementen voor even zoveel verblijfspatiënten. Ze wonen nu nog in verouderde gebouwen waar nog steeds groepsverpleging plaatsvindt. Enkele appartementen zijn tweepersoons, voor stellen of voor mensen die graag samenwonen met iemand anders. Om de bewoners van de huidige afdelingen De Mate en De Weerd te betrekken bij de inrichting van de appartementen is een proefappartement gebouwd. Zo kunnen de toekomstige bewoners zien hoeveel ruimte ze krijgen en meebepalen waar alles moet komen staan, welke kleuren er op de muur komen etc. Straks heeft iedereen een zithoek, een eigen keukenblok, slaap- en badkamer. De toekomstige bewoners verschillen sterk in leeftijd (tot over de 70) en in problematiek, maar behoren allen tot een zwaardere zorgzwaarte-categorie. De afgelopen jaren wordt al naar een andere manier van begeleiden gewerkt, gericht op rehabilitatie; niet probleemgericht, maar ontwikkelingsgericht. Dat lukt goed. Er zijn (betaalde) gastvrouwen aanwezig op de afdeling, die een ondersteunende rol vervullen voor de bewoners. Zij gaan straks weer een belangrijke rol vervullen wanneer de individuele appartementen betrokken worden. In de nieuwe appartementen kunnen mensen volledig zelfstandig wonen, zelfstandig wonen met ondersteuning, of zelfstandige wonen met groepsmomenten, zoals gezamenlijk eten in de gemeenschappelijke woonkamer. In alle appartementjes kan zelf gekookt worden. Ook op deze manier kan een brug naar meer zelfstandigheid en naar de maatschappij geslagen worden. Het winkelcentrum om zelf boodschappen te doen, is op 10 minuten loopafstand. In maart 2013 vindt de grote verhuizing plaats.

57 wonen GOED 25 VOORBEELD 30 JUNI 2011 BUSSUM GGZ CENTRAAL MAURITZHOF Wonen in een wijk uit de jaren dertig De Mauritzhof in Bussum staat midden in een wijk met huizen uit de jaren dertig. Daar moest dit nieuwe appartementencomplex naadloos op aansluiten. En dat is gelukt. Sinds juni 2011 wonen er mensen met langdurende psychiatrische problematiek. Ze kwamen van sterk verouderde afdelingen op het terrein van Zon & Schild in Amersfoort, en woonden daar soms nog op meerpersoons-kamers. De bewoners hebben jarenlang naar hun verhuizing toegeleefd. Tijdens het bouwproces gingen de toekomstige bewoners samen met medewerkers in groepjes kijken hoe de bouw vorderde. Er werden allerlei overleg- en inspraakavonden georganiseerd, ook met de buren en omwonenden. Daardoor is er een goed contact met de buurt ontstaan. In samenspraak zijn de buitenruimten tussen het centrum en de omliggende woningen ingericht, en inmiddels zijn er al verschillende buurtbarbecues gehouden. Het gebouw bestaat uit drie vleugels die samen een hoefijzer vormen. In een vleugel bevindt zich een polikliniek, een apotheek, spreekkamers, therapieruimtes, een grote keuken en activiteitenruimtes. In de middenruimte zijn een besloten en een gesloten afdeling voor cliënten die dat tijdelijk nodig hebben. Er is geen separeerruimte, wel een ruimte voor een zogenoemde time out, waar men tot rust kan komen. De derde vleugel, aan het water, bestaat uit appartementjes voor zo zelfstandig mogelijke bewoning. De bewoners hebben een kamer, een slaapruimte, een badkamer, en een keukenblok. Ze doen boodschappen in de buurt, en koken zelf, zo nodig met hulp en ondersteuning. Het begrip herstel staat centraal in de begeleiding. Cliënten worden geholpen structuur aan te brengen in hun dagen en samen te leven met de andere bewoners. Als je ziet hoe het er hier uit ziet, en hoe het leven er aan toe gaat is het begrijpelijk dat er voor de Mauritzhof een lange wachtlijst is.

58 wonen GOED 26 VOORBEELD Welkom in de buurt 16 NOVEMBER 2011 UTRECHT SBWU NOORDZEESTRAAT Mensen met een psychiatrische achtergrond zijn niet altijd even welkom in gewone buurten in de stad. Niet zelden zijn er protestacties van buurtbewoners tegen de komst van een nieuwe instelling of woonvorm. Maar het gaat ook vaak goed, zoals in de Utrechtse Rivierenwijk. In september 2010 leverde woningcorporatie BOEX 29 appartementen op in de Noordzeestraat, en verhuurde deze aan de Stichting Beschermde Woonvormen Utrecht (SBWU) Er wonen nu 29 cliënten, die van twee langdurige zorgafdelingen van Altrecht afkomstig zijn, en van andere woonvormen van de SBWU. Het gaat om mensen met een zorgzwaarte (ZZP) 4 tot 6, die een woonplek voor zichzelf wilden. Bij een groot aantal bewoners is er sprake van de diagnose schizofrenie. Het complex staat op een hoek. Ieder appartement kijkt uit op straat, en heeft de voordeur op een galerij aan de achterkant. De galerijen kijken uit op een binnenplaats met zitjes. Op de begane grond is een poort die toegang geeft tot de binnenplaats. Daarnaast is een gemeenschappelijke huiskamer. Alle woningen zijn 45 m2 groot, en bevatten een woonkamer met keukenblok, een slaapkamer, en een badkamer, groot genoeg om er ook een wasmachine in kwijt te kunnen. Uitgangspunt van de SBWU is dat de bewoners zo normaal mogelijk wonen. De SBWU zorgt voor individuele woonbegeleiding, en het FACT-team van Altrecht voor de noodzakelijke behandeling. De bewoners hebben met elkaar gedragsregels opgesteld. Respect voor elkaar is daarvan de basis. Dat geldt net zo goed voor de bewoners als voor de woonbegeleiders. Zij stellen zichzelf vragen als: Wie woont er bij ons? En wat wil hij of zij van ons? Begeleiders lopen niet zomaar naar binnen, maar bellen eerst aan. Bewoners kunnen voor zichzelf koken, en eenmaal per week intekenen op samen koken en eten in de gemeenschappelijke keuken. Ook mensen die niet op de Noordzeestraat wonen kunnen daarvoor intekenen. Het is een grote verandering dat men na jaren wonen op een afdeling nu zelf in de buurtwinkels de boodschappen kan halen. Omdat de SBWU van de woningcorporatie huurt, is het straks gemakkelijk de huur over te zetten op de bewoner zelf. Door deze rechtstreekse huurrelatie kan BOEX er in de toekomst toe over gaan ook anderen in het complex te laten wonen. Studenten, mensen uit andere zorgsectoren, of oudere alleenstaanden, het zogenoemde inbreiden. Dat kan de relatie van de bewoners met anderen in de wijk bevorderen.

59 De kennismaking tussen de bewoners van het complex en de buurtbewoners is wederzijds. De buurtbewoners werden in het complex uitgenodigd, en de bewoners van het complex waren welkom op de buurtfeesten. Een aantal bewoners heeft van die uitnodiging al gebruik durven maken. De staf van het complex werkt samen met het welzijnswerk om een eetcafé te starten in de buurt.

60 organiseren GOED 27 VOORBEELD 25 JUNI 2012 SNEEK GGZ FRIESLAND WOLDENHOF MindUp, een nieuwe visie op wonen, werken, en dagbesteding GGZ Friesland kent voor de langdurige zorg twee soorten woonvormen: beschermd wonen of een verblijfsafdeling. Beschermd wonen betekent dat de cliënt zelfstandig woont. Wel is er de hele dag begeleiding beschikbaar, afgestemd op de situatie van de cliënt. Op een verblijfsafdeling is 24 uur per dag verpleegkundige hulp aanwezig. Maar ook daar is de cliënt zo zelfstandig mogelijk. Uitgangspunt is dat er alleen hulp wordt geboden wanneer het nodig is. De woonvoorzieningen vallen sinds 1 maart 2012 onder MindUp. Dat is de nieuwe naam voor de langdurige zorgonderdelen van GGZ Friesland, die onder de AWBZ vallen. Deze naamsverandering benadrukt de emancipatie van langdurige cliënten. Ik woon en werk bij MindUp klinkt heel anders dan Ik woon bij GGZ Friesland. MindUp richt zich op het begeleiden van cliënten bij wonen, werken, leren en activiteiten. MindUp laat mensen met psychische of psychiatrische problematiek weer hun eigen kracht voelen. Men begeleidt cliënten bij het (her)vinden van eigen mogelijkheden en het benutten van maatschappelijke kansen. Ondersteuning bij wonen, werken, leren of activiteiten ziet er anders uit dan vroeger. Zo is er in Sneek elke ochtend inloop in het gebouw van een welzijnsorganisatie. Daar worden voor zeer uiteenlopende groepen activiteiten georganiseerd. Er worden gezamenlijke activiteiten georganiseerd, zoals biljarten, gebruik maken van het eetcafé, zorgen voor de postdistributie of het bemensen van de receptie. Het onderscheid tussen groepen vervalt steeds meer, en de cliënten reageren erg goed op deze nieuwe samenwerkingsmogelijkheden. In een woning van MindUp krijgen cliënten woonbegeleiding op maat. De cliënten wonen zo zelfstandig mogelijk, maar er is altijd begeleiding in de buurt. De woningen liggen in een gewone woonwijk, in de buurt van winkels en openbaar vervoer. Allerlei varianten zijn mogelijk: wonen in een groep, samen met anderen, of zo zelfstandig mogelijk, maar wel samen eten, etc. Bij wonen in een groep deelt men een huis met anderen, met gezamenlijke voorzieningen. Voor de maaltijden hebben de bewoners de beschikking over een voedingsbudget. Zelfstandig wonen in een appartement betekent dat de bewoner zelf verantwoordelijk is voor bijvoorbeeld het schoonhouden van de woning. MindUp laat mensen met psychische of psychiatrische problematiek weer hun eigen kracht voelen.

61 Een team van medewerkers van MindUp biedt bewoners ondersteuning bij het wonen en de dagelijkse gang van zaken. De begeleiding is gericht op het behoud van zelfstandigheid, op herstel, of het voorkomen van achteruitgang. Op verschillende locaties op de terreinen van de organisatie heeft MindUp ook woningen: het zogenoemde klinisch wonen. Hier wonen mensen in een beschutte, veilige woonomgeving, die sommigen (tijdelijk) nodig hebben, omdat zij angstig of verward zijn. Maar ook hier proberen bewoners zo zelfstandig mogelijk te leven. De begeleiding richt zich vooral op de talenten van de mensen. Door te kijken naar kwaliteiten van mensen en het vergroten van hun vaardigheden, wordt geprobeerd toe te werken naar lichtere vormen van begeleiding. Het verschil tussen klinisch wonen en beschermd wonen is, dat bij klinisch wonen de begeleiding altijd aanwezig is, en bij beschermd wonen de begeleiding op afroep beschikbaar is. Zo heeft Woldenhof in Sneek veel verschillende woonmogelijkheden. Er is een afdeling voor klinisch wonen (ZZP B), en een afdeling voor intensief beschermd wonen met verpleging, verzorging en gedragsregulering (ZZP C). Van de 42 bewoners wonen er sommigen in een groep van 8, anderen met 2 of 3, en sommigen individueel.

62 organiseren GOED 28 VOORBEELD Alles tegelijk op de schop voor nieuw beleid en een nieuw leven In het voorjaar van 2011 verhuisden 81 cliënten van de langdurige behandeling van GGZ InGeest in Bennebroek naar het nieuwe wooncomplex Westerpoort. Ze kwamen uit een oud gebouw met vier afdelingen. Elk van deze afdelingen had een vast team van verpleegkundigen en behandelaren. Deze teams functioneerden zelfstandig en hadden weinig contact met de teams en de cliënten van de andere afdelingen. De cliënten hadden niet allemaal een eigen kamer en moesten met elkaar sanitaire voorzieningen delen. 20 DECEMBER 2011 BENNEBROEK GGZ INGEEST WESTERPOORT In Westerpoort hebben alle bewoners een eigen kamer of een eigen appartementje, allemaal met een badkamer. Er zijn appartementen met een eigen voordeur aan de buitenkant van het gebouw, en er zijn HAT-eenheden aan een galerij voor degenen die graag meer contact met anderen hebben. De overige 54 cliënten hebben in een ander gebouw allemaal een eigen kamer gekregen. In dat gebouw zijn twee open en één gesloten afdeling. De gebouwen zien er mooi uit, en liggen rond een pleintje. Kunstenaars hebben meegeholpen om de gemeenschappelijke huiskamers in te richten naar de wensen van de cliënten. Tafels zijn door de bewoners zelf beschilderd, en op hun verzoek zijn er heuse chesterfield fauteuils gekomen. Er zijn geen verpleegposten meer; er is een open balie, en een ruimte waar het personeel kan overleggen. De overgang naar de nieuwe woonsituatie is aangegrepen om tegelijkertijd de behandeling en begeleiding te verbeteren: meer individueel maatwerk in de zorg, gastvrijheid als principe, en een herstelgerichte visie. De regie moet steeds meer bij de cliënten terechtkomen. Wat zij zelf kunnen doen, moet de verpleging niet overnemen. Wat nog een punt van aandacht blijft, is het gaan naar en het gebruik maken van dagbestedingsactiviteiten. Van het overwegend passief doorbrengen van de dag naar actief bezig zijn, is voor veel bewoners nog een lange weg. Door de Introductie van FACT vindt er nog een ingrijpende wijziging in de behandeling plaats. De verpleegteams van de afdelingen werken nu samen met een centraal FACT-team van behandelaren, dat los staat van de verpleegteams van de afdelingen. Dagelijks worden bij het zogenoemde digibord de cliënten doorgesproken in een multidisciplinair overleg. Alle deelnemers aan dat overleg kennen nu alle cliënten. Zo kan men ook beter voor elkaar waarnemen. Degenen met wie het tijdelijk niet goed gaat worden besproken om interventies af te stemmen.

63 Er zijn appartementen met een eigen voordeur aan de buitenkant van het gebouw, en er zijn HAT-eenheden aan een galerij voor degenen die graag meer contact met anderen hebben. In Westerpoort vinden dus veel veranderingen tegelijk plaats, en dat betekent nogal wat voor de bewoners en voor de hulpverleners. Het spreekt vanzelf dat nog niet alles vlekkeloos verloopt. Iedereen moet wennen. De grote overgang levert naast enthousiasme en een zeer positieve evaluatie ook onrust en reuring op. Soms heeft dat zijn weerslag op cliënten. Maar iedereen is vastbesloten op de nieuwe weg door te gaan, en met steun en faciliteiten van het management van GGZ InGeest zet men met vertrouwen deze uitdagende verandering voort.

64 organiseren GOED 29 VOORBEELD Management op locatie 6 JUNI 2012 WOLFHEZE RIBW ARNHEM/VELUWEVALLEI DE FAZANT Het klinkt zo logisch: alles voor de cliënt, maar in de praktijk van hulpverlenings-organisaties wordt een groot percentage van de inkomsten besteed aan staf, management en administratie. De RIBW Arnhem/ Veluwevallei heeft die kosten weten in te perken. Door het management van elk onderdeel van de organisatie een grote verantwoordelijkheid te geven over de zorg, over de inkoop, over het aanstellen van medewerkers, en zelfs over verbouwingen, wordt veel bespaard op overhead. Beslissingen over het leven van cliënten worden dus dichtbij de bewoners zelf genomen. En uiteraard in samenspraak met hen. En dat leidt tot verrassende initiatieven. Op het grote terrein van Pro Persona in Wolfheze beheert RIBW Arnhem/ Veluwevallei woningen voor 37 bewoners. Deze bewoners hebben een zeer uiteenlopend verleden. Sommigen hebben een niet-aangeboren hersenletsel, anderen een verleden van dak- en thuisloosheid, weer anderen een verslavingsverleden. Die diversiteit is terug te zien in de woningen. De bewoners wonen in tamelijk oude huizen. Maar door hun individuele inrichting doen ze huiselijk en warm aan. Door het zogenoemde integraal management worden beslissingen over noodzakelijke verbouwingen snel genomen. Voor een handvol bewoners die graag op zichzelf zijn, zijn containerwoningen beschikbaar, die ook op volledig eigen(wijze) wijze zijn ingericht. Deze woningen staan aan de rand van het terrein in het bos (zie ook voorbeeld 19) De samenstelling van het personeel is bijzonder. Nadruk ligt op buddyzorg en het gewone leven. Zo heeft men de functie gastvrouw als een echte functiegroep weten in te stellen, en ligt de nadruk bij de ondersteuning van bewoners bij medewerkers op MBO-3- niveau. HBO-ers zijn er voor het maken van individuele plannen en voor het contact over medicatie. Daarnaast is familie sterk betrokken als vrijwilliger. Aan alles merk je hoe sterk de betrokkenheid van personeel en bewoners is bij de leefomgeving en bij het op peil houden van de kwaliteit van het bestaan. Bewoners voelen zich serieus genomen in hun eigen eigenaardigheden en voorkeuren. Decentraal management op locatie is daarbij een van de sleutels tot succes.

65 organiseren GOED 30 VOORBEELD 8 JULI 2011 RAALTE DIMENCE LANGDURENDE ZORG Werken met zorgzwaartepakket leidt tot andere inzet personeel In Raalte (langdurende psychiatrie van Dimence) wordt met elke bewoner een gesprek gevoerd om samen een Zorgplan voor het komende jaar te maken. Alle levensgebieden komen dan aan de orde: wonen, werken, vrije tijd, (psychische) gezondheid, financiën, relaties en zingeving. Ook het verleden komt ter sprake. Wat is er verloren gegaan? Waar verlangt de bewoner nog naar? Wat zou hij nog graag willen ondernemen? Daarna wordt bekeken hoe het plan dat zo is ontstaan gerealiseerd kan worden met de mogelijkheden die het individuele zorgzwaartepakket (ZZP) biedt. Dat wordt vastgelegd, en is voor het hele jaar de leidraad voor de zorg en begeleiding. Toen dat voor het eerst voor alle bewoners in kaart was gebracht, bleek dat er een disbalans was tussen zorg en dagbesteding. Anders gezegd: er werd teveel geïnvesteerd in zorg en te weinig in dagbesteding. Maar ontslaan van verpleging en aanstellen van meer creativiteitsmedewerkers was niet aan de orde. Daarom is men op vrijwillige basis begonnen met het omscholen van verpleegkundigen tot dagbestedingsbegeleiders. En er werd op gelet dat er minder zwaar geschoolde verpleegkrachten werden aangetrokken, omdat bleek dat die er bij deze doelgroep niet in zo n hoeveelheid hoefden te zijn. Om de zorg en begeleiding nog beter af te stemmen op de individuele cliënt is de instelling in overleg gegaan met de zorgverzekeraar. Daarmee is afgesproken dat voor sommige cliënten de zorgzwaarte verhoogd kan worden (omdat het persoonlijke zorgplan dat vereist ), en voor anderen verlaagd. De medewerkers worden opgeleid en gecoacht door een docent die expert is in Systematisch Rehabilitatiegericht Handelen (SRH). SRH is gericht op het herstel van eigen mogelijkheden van cliënten, en berust onder andere op presentie (zie voorbeeld 2 en 18) en het Krachtenmodel (Strength Model van Thomas Rapp). Zo is er bij Dimence een aantal voorwaarden ontstaan, die het mogelijk moeten maken dat cliënten de kans krijgen zich op een volledig eigen manier te ontplooien.

66 organiseren GOED 31 VOORBEELD 25 JUNI 2012 SNEEK GGZ FRIESLAND WOLDENHOF Hoe vertaal je het individuele ZZP naar een zorgarrangement? De meeste instellingen hebben moeite met het vertalen van een toegekende indicatie in de te leveren zorg, en vice versa het vertalen van de gebruikelijke manier van werken in termen van de afgegeven indicatie. Men verslikt zich in het bijhouden van de uren en minuten, die geregistreerd moeten worden om verantwoording af te leggen over een bijbehorend zorgzwaartepakket. Men komt er vaak niet uit. GGZ Friesland heeft toestemming gekregen van de zorgverzekeraar om de verantwoording om te draaien. Eerst is geïnventariseerd wat voor zorg men in huis heeft, en waar men goed in is. Bij deze inventarisatie stelde men vragen de indicatie van het ZZP. GGZ Friesland als: Wat zijn de dagelijkse dingen op hoeft daarom niet meer aan uren- en een afdeling die nodig zijn? Wat is de minutenregistratie te doen. doelstelling van deze locatie? Hoe ziet de leefomgeving er uit? Allemaal onderdelen, Ter vergemakkelijking van het bespreken die tamelijk vast liggen. En tevens zijn het en het uitwerken van het zorgplan de basisgegevens waarop het gesprek met met de cliënt of bewoner zijn kaarten de bewoner plaatsvindt. In dat gesprek ontworpen, waarmee sinds enkele worden afspraken gemaakt, afgestemd maanden gewerkt wordt. De kaarten op de individuele indicatie. Belangrijk is zijn een welkom hulpmiddel voor dat cliënten zelf gaan nadenken over de begeleiders om in gesprekken met de doelen die zij willen bereiken, zodat de cliënt de verschillende onderdelen aan afspraken die worden gemaakt hierop bod te laten komen, om te concretiseren, aansluiten. Dit alles wordt vastgelegd in en om aan te geven op welk niveau de een zorgplan, dat elk jaar geëvalueerd cliënt zich bevindt. In één oogopslag ziet wordt: Zijn de persoonlijke doelen men waaraan nog gewerkt moet worden. gehaald? Is de bewoner goed op weg? Voor de cliënt zijn er vergelijkbare kleine gesprekskaarten gemaakt, die er voor Nu er goed is nagedacht over de zorg zorgen dat in het persoonlijk gesprek alle die gegeven moet worden, blijkt dat deze onderwerpen aan bod komen, en geen over het algemeen overeenkomt met onderwerpen vergeten worden.

67 zorgvuldige zorg GOED 32 VOORBEELD 17 JUNI 2011 ZUID LAREN LENTIS DENNEOORD Minder medicijnen Veel psychiatrische patiënten ontvangen jaar in jaar uit een vaak uitdijende cocktail van medicijnen. Meestal zijn dat niet alleen psychofarmaca, bedoeld om het zogenoemde psychiatrische toestandsbeeld te stabiliseren, maar ook medicijnen voor lichamelijke kwalen, zoals diabetes of COPD. Die lichamelijke klachten komen vaak voort uit bijwerkingen van de psychofarmaca. Weinig artsen en psychiaters maken zich daar zorgen over, zolang de psychiatrische stoornis maar onder controle is. Dat mensen daardoor inert worden of ernstig overgewicht krijgen wordt als onvermijdelijk gezien. Gelukkig komt er de laatste jaren meer fine tunen van de voorgeschreven medicijnen. Bij GGZ Centraal doet Diederik aandacht voor de lichamelijke gezondheid van psychiatrische patiënten. Tenback dat, maar ook bij GGNet worden Er wordt beter gescreend op somatische pogingen ondernomen. Zij doen dat in klachten, en er is meer aandacht voor samenspraak met de cliënt en met het lifestyle, voor beter en gezonder eten, en verplegend personeel. De resultaten zijn voor bewegen. Maar zeker als de doses soms hoopgevend. Door medicatie te voor psychofarmaca hoog zijn, is het verminderen zijn mensen in staat om moeilijk om cliënten in beweging te krijgen, te bewegen en actief te worden in werk of überhaupt uit bed. Wij kwamen slechts en dagbesteding, en door die activiteiten een handjevol psychiaters tegen die ontstaat motivatie om iets aan het eigen zich dit probleem aantrokken. lichaam te doen: beter eten, lopen, zwemmen. En slaapmedicatie is minder Een goed voorbeeld hoe het ook anders nodig als mensen moe, en vaak tevreden kan, hebben we beschreven in voorbeeld 9, in bed stappen. Het spreekt vanzelf dat waarin psychiater Harald Schneider samen er dan ook dagbesteding georganiseerd met managers en verpleegkundigen de moet worden, die de cliënten aanspreekt cliënten in beweging en uit bed kreeg door en dagelijks motiveert. een zorgboerderij in te schakelen waar de cliënten elke dag met plezier aan het werk Samenwerking met verpleging en kunnen zijn. Maar er zijn meer psychiaters begeleiding is onontbeerlijk, want zij die momenteel werk maken van het moeten cliënten stimuleren om tot een andere daginvulling komen. Elke patiënt zal daarin zijn eigen weg krijgen, waarbij eigen wensen en talenten leidinggevend moeten zijn. Dat kost niet alleen veel tijd en inspanning van verplegers en begeleiders, maar ook een andere houding tegenover de mensen waar het om gaat. Stabiliteit, rust en beheersing komen op de achtergrond, terwijl actie, vertrouwen, en motivatie op de voorgrond komen, en aangemoedigd worden. De angst voor escalatie van gedragsproblemen en voor destabilisatie van een afdeling weerhouden veel afdelingen om de stap naar het verminderen van psychofarmaca in te zetten. De praktijk bewijst dat die angst onterecht is. Zeker, er ontstaat meer dynamiek, maar vooral omdat cliënten een zinvoller en actiever leven gaan leiden, daartoe aangemoedigd en ondersteund door hun begeleiders.

68 zorgvuldige zorg GOED 33 VOORBEELD 11 AUGUSTUS 2011 AMERSFOORT GGZ CENTRAAL PALLIATIEVE UNIT Naar een waardig levenseinde Een hospice speciaal voor psychiatrische patiënten blijft erg nodig. Ook nu de extramuralisering van chronisch langdurige GGz-patiënten steeds meer toeneemt, zal er een moment aanbreken dat ook zij een plek nodig hebben om dood te gaan, en vaak zal die er niet zijn in een (groeps)woning. Een regulier hospice wil hen doorgaans niet opnemen. Daarom is het goed dat er een plek is waar zij welkom zijn. Op het terrein van Zon & Schild in Amersfoort (GGZ Centraal) werd op 11 augustus 2011 de eerste palliatieve unit in Nederland speciaal voor psychiatrische patiënten geopend. De unit is gehuisvest in paviljoen Berkenrode, als onderdeel van het behandelprogramma psychiatrie en somatiek. Er zijn drie patiëntenkamers, een familiekamer, een keukentje en een badkamer. Iedere kamer heeft een eigen, warme sfeer. Voor psychiatrische patiënten die erg ziek zijn en waarschijnlijk niet lang meer zullen leven is er soms geen plek om rustig dood te gaan. De afdeling of de beschermde woonvorm is daar vaak niet op ingesteld. Ondanks goede bedoelingen en inzet van een team ontbreekt vaak de tijd, kennis en adequate behandeling om dit stervensproces te begeleiden. In de loop van 2010 zijn de eerste kamers ingericht. Rustige eenpersoons kamers met plaats voor bezoekende familieleden. Het verpleegkundig team zorgt voor rust, verzorging en behandeling. Ook is er een toegewijde groep vrijwilligers beschikbaar. Zij zijn speciaal voor dit werk getraind. Verder wordt erg veel energie gestoken in het herstellen van het persoonlijke netwerk van de stervende, voor zover dat verloren is gegaan. Familieleden worden opgespoord, en dit leidt vaak tot veel wederzijdse dankbaarheid. Jaarlijks worden ongeveer 20 patiënten door verpleegkundigen, een arts, familieleden en vrijwilligers begeleid naar een waardig levenseinde. De patiënten komen van andere afdelingen van Zon & Schild, maar ook van buiten. De palliatieve fase bestaat uit drie delen. De eerste is gericht op optimale behandeling van de (lichamelijke) ziekte, de tweede op bestrijding van pijn of benauwdheid, waarna de patiënt in de terminale fase overlijdt. Voor de film Mijn tante is thuis gestorven is vanaf september 2010 het stervensproces van een terminale patiënte gevolgd. Alle momenten zijn in beeld gebracht: met verpleging, met familie, met de pastor. Het is een integere film geworden die vanaf januari 2011 wordt vertoond.

69

70 Tot slot Werken aan netwerken Misschien heeft u zich tijdens het lezen van alle voorbeelden afgevraagd waar de familie van al deze mensen in langverblijfafdelingen is gebleven. Familie (beter gezegd het persoonlijke sociale netwerk van patiënten, cliënten en bewoners) was inderdaad de grote afwezige tijdens onze bezoeken aan instellingen en voorzieningen. Slechts op twee plaatsen, Maastricht en Warnsveld, was familie erbij. Daarom willen we daar aan het eind van dit boek even bij stilstaan. Veel bewoners in langverblijfafdelingen hebben een klein sociaal netwerk. Voor de meesten bestaat het uit andere bewoners van de afdeling, begeleiders en verpleegkundigen. Met een beetje geluk is er nog wat familie die interesse toont. Dat is jammer, want vrienden en bekenden veraangenamen het leven, en zijn een venster op de wereld. Een bezoek of activiteit buiten de muren van de instelling is niet alleen een reden om uit bed te komen, maar zet ook aan om na te denken over het eigen leven. Herstel en verbetering van de kwaliteit van het bestaan wordt vergemakkelijkt als het leven zich ook buiten de instelling afspeelt. Familie is vaak al jaren geleden afgehaakt. Soms omdat de belasting te zwaar was, soms omdat een bezoek aan het opgenomen familielid onaangenaam was. Dat onaangename werd niet alleen door de stoornis bepaald maar ook door het gesloten bolwerk van een afdeling. Hoe vaak hebben we niet verhalen gehoord van familie die zich uiterst onhoffelijk of zelfs vijandig bejegend voelde wanneer men op bezoek ging. Nee, een bezoek aan de soms veraf gelegen inrichting was geen onverdeeld genoegen. De weg terug om weer het vertrouwen van familie en bekenden te wekken is lastig. Met een jaarlijkse barbecue red je het niet. Alleen een actieve en assertieve zoektocht met de bewoner samen kan resultaat opleveren. Daar zijn gelukkig goede voorbeelden van. Zo werkt men in Amersfoort bij GGZ Centraal sinds kort met een netwerkcoach, die samen met bewoners zoekt naar verborgen wensen die vaak jarenlang als onbereikbaar zijn weggestopt. Maar daarnaast gaat de netwerkcoach aan de slag met het herstellen van verbroken banden, of het op gang krijgen van nieuwe contacten. Vrienden en contacten zijn niet alleen onmisbaar in ieders leven, maar ook onontbeerlijk bij het weer in balans brengen van een goed en waardig leven.

71