Jaarverslag. faunabeheereenheid Utrecht 2016

Transcriptie

1 1 Jaarverslag faunabeheereenheid Utrecht

2 Colofon Verslagjaar 2016 Stichting Faunabeheereenheid Utrecht Postadres: Postbus AW Veenendaal Telefoon Internet Eindredactie Nikkie van Grinsven Faunabeheereenheid Utrecht Fotografen Voorzijde en p.10,16,18 & 44 Niels de Nijs p. 39, achterzijde Mark Groen 2 mark--groen@hotmail.com

3 Inhoudsopgave Inleiding... 4 Kort nieuws... 5 Interview Saskia van Dockum... 6 Interview Marijke Smeenk... 8 Ontheffingen Overzicht 2016 Resultaten Disclaimer Vos Grauwe gans Brandgans Kolgans Canadese gans Boerengans Nijlgans Meerkoet Smient Gaai Spreeuw Ekster Zwarte Kraai & Kauw Knobbelzwaan Rosse Stekelstaart Verwilderde Duif Verwilderde Kat Ree Damhert Wild zwijn Faunatelling Zomerganzentelling Voorjaarstelling Ree Faunafonds

4 Inleiding De Stichting Faunabeheereenheid Utrecht (FBE) is een door Gedeputeerde Staten van Utrecht erkende organisatie om het rijks- en provinciaal beleid op het gebied van beheer van diersoorten en het bestrijden van schade uit te voeren. Met ingang van 1 januari 2017 betreft dit ook de uitoefening van de jacht. Het bestuur van de FBE wordt gevormd door één afgevaardigde van Federatie Particulier Grondbezit, Koninklijke Nederlandse Jagersvereniging, LTO, Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en Utrechts Landschap (samen één afgevaardigde), en de Dierenbescherming. Het bestuur heeft een onafhankelijk voorzitter. Naast de voorbereidingen voor de nieuwe Wet natuurbescherming is er door de faunabeheereenheid Utrecht gestart met het opstellen van het faunabeheerplan. Voor het faunabeheer was 2016 een belangrijk jaar voor het vastleggen van het beleid van de komende 6 jaar. Hierbij zijn ter verbreding van het maatschappelijke draagvlak twee organisaties aangeschoven in het bestuur van de FBE. Het betreft Saskia van Dockum vertegenwoordiger van het Utrechts Landschap en Natuurmonumenten en Marije Smeenk van de Dierenbescherming. De stemmen vanuit deze organisaties zullen vanaf nu bijdragen aan de beheermethodiek van fauna in de provincie Utrecht. Jaarlijks rapporteert de Faunabeheereenheid Utrecht aan het provinciaal bestuur in welke mate handelingen zijn uitgevoerd op basis van de aan de Faunabeheereenheid verleende ontheffingen. Deze ontheffingen zijn verleend op basis van de door Gedeputeerde Staten goedgekeurde Faunabeheerplannen (FBP). In dit jaarverslag zijn de resultaten per diersoort weergegeven. Aanvullend hierop is ter kennismaking ook een tweetal interviews bijgesloten van onze twee nieuwe bestuursleden. Het succes van het faunabeheer is met name te danken aan het grote aantal vrijwilligers. Vanuit het FBE is er een grote dankbaarheid naar alle jagers, grondgebruikers, terreineigenaren, beheerders, opzichters, bestuurders, wandelaars, vogelspotters, natuurliefhebbers en alle overige vrijwilligers. 4

5 Kort nieuws Wet natuurbescherming 2016 was het laatste jaar waarin de Flora- en faunawet van kracht was en waarin hard gewerkt is aan de invoering van de Wet natuurbescherming (Wnb) per 1 januari In Utrecht leidde dit tot het vaststellen door Provinciale Staten van de Verordening Wet natuurbescherming Utrecht 2017 (Verordening) op 23 november Gaande dit proces moest de FBE zo goed mogelijk anticiperen op de toekomstige situatie. Maatschappelijke verbreding Aan de FBE is gevraagd om commentaar te leveren op de concept-verordening en een voordracht te doen voor de uitbreiding van het bestuur met vertegenwoordiger(s) van maatschappelijke organisaties, zoals bedoeld in de Wet natuurbescherming. Naar aanleiding van dit verzoek is actief in samenwerking met de Provincie gezocht naar organisaties die zouden leiden tot een sterke verbreding van het maatschappelijke draagvlak. Uiteindelijk zijn er twee leden aangeschoven, één vanuit de dierenbescherming en één, eerder vertegenwoordigt door Staatsbosbeheer maar nu met een eigen zetel, vanuit zowel het Utrechts Landschap als Natuurmonumenten. De ethische aspecten van faunabeheer leiden zowel op ecologisch als dierenwelzijn vlak tot verhitte discussies. Organisaties zoals de Dierenbescherming, Utrechts Landschap en Natuurmonumenten zullen in de toekomst hun eigen stem kunnen uitspreken bij het vormen van maatschappelijke accepteerbare beheers strategieën voor fauna. 5

6 Interview Saskia van Dockum Nadat de geboren Utrechter Saskia van Dockum haar opleiding archeologie in Leiden had afgerond, bleef het natuurrijke Utrecht lonken. Nu na inmiddels al weer 25 jaar in Utrecht te wonen is het enthousiasme voor de provincie en haar geschiedenis er niet minder op geworden. Voor Saskia gaan inhoud en bestuur als sinds haar vroege jeugd hand in hand. Zo heeft zij als broekie en lid van de jeugdvereniging Nederlandse Jeugdbond voor Geschiedenis al succesvol gelobbyd bij het toenmalige Ministerie van WVC voor financiële steun. Intussen is zij als directeur van het Utrechts Landschap dagelijks bezig met het beschermen van Utrechts erfgoed en natuur. Wat inspireerde jou om vanuit archeologie de stap richting landschapsbeheer te maken? Ik heb in het verleden veel opgravingen in de provincie Utrecht gedaan, vooral in het Kromme Rijngebied, Houten en Wijk bij Duurstede, daar stond ik jarenlang aan de schop. Onderzoek naar de geschiedenis van bewoning is kijken hoe mensen het landschap gebruikt hebben, en welke mogelijkheden dat landschap de mens toentertijd bood. Bovendien moest ik in die tijd burgemeesters en wethouders warm maken voor de archeologie. Mijn opgravingen waren ver voor het tijdperk waarin onderzoek doen voorafgaand aan ruimtelijke ontwikkelingen wettelijk verplicht was. Waar houd je je als directeur van het Utrechts Landschap nu het meest mee bezig? De verdere uitbreiding van onze gebieden. We zijn met een aantal aankopen bezig waarvan de vliegbasis Soesterberg wel de meest omvangrijke en unieke is. Bijna 400 hectare natuur en militair erfgoed van een bijzonder hoge kwaliteit. Meer dan tien jaar geleden trokken we ons plan: de vliegbasis moest groen blijven. Dat zekeren we nu door het gebied ook echt aan te kopen. En wat bij ons in eigendom is blijft voor altijd groen. Hoe ziet een typische werkdag ervoor jou uit? Veel overleg, in- en extern. Meestal is mijn agenda vanaf een uur of half negen wel gevuld met heel uiteenlopende afspraken. We hebben drie beheereenheden in de provincie. Als ik een afspraak in bijvoorbeeld Rhenen heb, werk ik nog even een uurtje op het kantoor van de boswachter. Natuurlijk ga ik graag naar buiten, maar ik moet eerlijk zijn: ik geef daar noodgedwongen niet altijd prioriteit aan. Wanneer kwam natuurbescherming en specifiek faunabeheer voor het eerst als onderwerp bij jou op het bureau? Faunabeheer speelde vanaf dag 1 een rol. Voor Utrechts Landschap geldt dat wij de biodiversiteit graag zien toenemen dus dat we een groot voorstander zijn van bijvoorbeeld edelherten op de heuvelrug. Dat speelt een rol in de wijze waarop wij gebieden ontwikkelen of de aanleg van faunapassages bevorderen. Verder hebben we een helder faunabeleid voor onze gebieden. Uitgangspunt daarbij is dat we altijd eerst een zorgvuldige beoordeling van de situatie maken en eerst naar alternatieven voor afschot kijken. 6

7 Hoe sta jij vanuit jouw functie tegenover faunabeheer? Als je het over natuur hebt, dan horen daar dieren bij. Utrechts Landschap streeft ernaar om natuur in hoge mate zelf te laten bepalen welke aantallen dieren in een gebied voorkomen. Het voordeel daarvan is dat natuurlijke processen hun gang kunnen gaan. We staan letterlijk en figuurlijk midden in de maatschappij. Het welzijn van de dieren en de kwaliteit van het natuurbeheer staat bij ons voorop. In onze gebieden vindt daarom in principe geen jacht, faunabeheer of schadebestrijding plaats, tenzij er sprake is van een specifieke reden die aansluit bij onze doelstellingen of onze plaats in de maatschappij. We komen namelijk ook regelmatig voor dilemma s te staan. Dieren steken immers grenzen over waardoor we goede afspraken moeten maken met onze buren over faunabeheer. Ook hebben we te maken met landelijk en provinciaal beleid, wanneer er bijvoorbeeld sprake is van invasieve exoten of bedreigingen voor de volksgezondheid. In zulke gevallen treden we op om dit op de beste manier op te lossen. Waarom heb je besloten bestuurslid te worden van de Faunabeheereenheid Utrecht? Als je A je zegt, moet je ook B zeggen. Op het moment dat het nieuwe bestuur werd samengesteld hebben we als terrein beherende organisaties afgestemd hoe we onze vertegenwoordiging zien. In het verleden nam Staatsbosbeheer de honneurs voor ons waar. Zij nemen nu begrijpelijkerwijs zelf een zetel in het bestuur in. Voor ons was een brede maatschappelijke invulling van het bestuur van belang. Samen met Natuurmonumenten, die ik in het bestuur mede vertegenwoordig, willen we graag een stempel drukken op het beleid van de FBE en daar hoort bestuursverantwoordelijkheid bij. Wat zou jij als onderdeel van het bestuur het liefst willen bereiken? De taken van het bestuur liggen vast. De uitvoering daarvan moet wat mij betreft gebeuren in een sfeer waarin we begrip hebben voor elkaars standpunten, zorgvuldige afwegingen maken en we laten zien dat er in Utrecht ruimte is voor meer biodiversiteit. Onze leefomgeving kan winnen aan aantrekkelijkheid. De manier waarop we met de natuur omgaan zegt veel over onszelf. Natuurlijk hebben wij als bestuurders regelmatig echt andere belangen, maar tot op heden lukt het om tot aanvaardbare standpunten te komen. Hoe denk jij daar persoonlijk aan bij te dragen? Ik bevorder graag dat we beschikken over goede informatie vanuit de WBE s (wat een werk wordt daar verzet!) en dat we gebruik maken van kennis vanuit andere bronnen. En als informatie niet beschikbaar is dat we ook zelf onderzoek bevorderen. Daarnaast is mijn inbreng er natuurlijk één van twee belangrijke groene TBO s in Utrecht! 7

8 Interview Marije Smeenk Lang voordat dierbeschermer Marije Smeenk start met haar opleiding diermanagement in Leeuwarden, was ze al aangetrokken tot de natuur en haar dieren: Ik heb als kind geleerd om met respect om te gaan met zowel mens als dier. Zo was Marije als kind al vrijwilligger bij een kinderboederij en trok ze alleen of vergezeld door een hond de natuur in. Toen Marije de functie van coördinator dierenhulp en toezicht bij de Dierenbescherming in de Regio Utrecht tegen kwam solliciteerde ze. De start van een uitdagende carriere, waarbij haar functie over de jaren heen bleef veranderen en naast huisdieren ook noodhulp aan in het wild levende dieren onderdeel uitmaken van haar takenpakket. Waar hou je je in je huidige functie bij de dierenbescherming nu het meest mee bezig? Sinds de rol van de Dierenbescherming in de faunabeheereenheden zijn de in het wild levende dieren een belangrijk onderwerp geworden van mijn dagelijkse werkzaamheden. Mijn werkgebied bestaat uit de provincies Utrecht, Flevoland en Noord-Holland. Voor de faunabeheereenheden Utrecht en Flevoland vervul ik een rol als bestuurslid. Voor de 80 gemeenten in het werkgebied vervul ik een adviserende rol. Daarbij kun je ook denken aan het voorkomen van overlast van in het wild levende dieren, maar ook over voorlichting betreffende verantwoord huisdierbezit, vervoer en opvang van zwerfdieren, evenementen met dieren en diervriendelijk consumeren. Hoe ziet een typische werkdag ervoor jou uit? Heel wisselend. Ook mijn werkplek varieert. Op maandag ben ik meestal te vinden op ons regiokantoor in Amsterdam, waar overleggen gepland staan. Als ik op andere dagen geen externe afspraken heb staan, loop ik vaak met mijn hond naar het dierenbeschermingscentrum in Amersfoort voor een kantoordag. Dan kan ik de vragen die per mail of telefonisch komen beantwoorden. Neem ik beleidsstukken door en bereid ik afspraken voor. Regelmatig heb ik afspraken bij gemeenten, dierorganisaties of andere belanghebbenden. Dan ben ik veel op pad en reis onze hele regio door. Wanneer kwam natuurbescherming en specifiek faunabeheer voor het eerst als onderwerp bij jou op het bureau? In de loop van 2016 veranderde mijn functie en ging ik ook deel uitmaken van het programmateam in het wild levende dieren. Tegelijkertijd kwam toen ook de implementatie van de nieuwe wet natuurbescherming op de regionale politieke agenda. Hoe stond jij er toentertijd, vanuit jouw toenmalige functie, tegenover faunabeheer? Ik had er nog niet zo n duidelijk beeld van. Ik heb wel altijd gevonden dat er bij het doden van een dier een zorgvuldige afweging gemaakt moet worden. Dat lijden zoveel mogelijk voorkomen moet worden en dat er geen alternatieven voor handen mogen zijn. Is jouw mening tegenover faunabeheer in de afgelopen 2 jaar nog veranderd? Het is nog kort geleden, dus ik denk dat mijn mening nog niet erg veranderd is. Maar ik heb wel het idee dat er geleidelijk aan steeds meer aandacht komt voor alternatieve vormen van faunabeheer. Er valt zeker nog een heleboel winst te behalen waaronder meer 8

9 * Marije Smeenk op een lange wandeltocht in Oostenrijk met Caja. innovatie en aandacht voor andere manieren van beheer. Ik denk dat de maatschappij daar ook om vraagt. Er komt steeds meer aandacht voor het welzijn van dieren. Ik ben benieuwd of we daar in het aankomende jaar stappen in kunnen zetten. Waarom heb je besloten bestuurslid te worden van de Faunabeheereenheid Utrecht? Omdat de Dierenbescherming graag het gesprek aan gaat in plaats van het blijven roepen vanaf de zijlijn. Ik hoop dat wij kunnen meedenken in een uitgebreider pakket van manieren om met overlast van in het wild levende dieren om te gaan. Ik zie hierbij een algemene betrokkenheid, het zoeken naar compromissen en ruimte voor en stimulatie van innovatie. Wat zou jij als onderdeel van het bestuur het liefst willen bereiken? Een uitgebreider pakket van niet dodende middelen om schade en overlast van in het wild levende dieren te beperken. Belanghebbende aanspreken op hun eigen verantwoordelijkheid en de acceptatiegrens ten opzichte van overlast van dieren verhogen. Is dit doel haalbaar? Ik hoop het wel, anders zou ik niet deelnemen. Technisch is er steeds meer mogelijk en verwacht is dat dit alleen maar toe zal nemen. Maar om open te staan voor alternatieven is ook mentaliteitsverandering nodig en dat kost tijd. Maar ik hoop bijvoorbeeld door het creëren van good practice voorbeelden, dat er meer draagvlak komt voor andere vormen van beheer. Waarom is volgens jou de Dierenbescherming onmisbaar in het bestuur van de FBE? Omdat er in de maatschappij steeds meer aandacht komt voor dierenwelzijn. Dit botst vaak met faunabeheer. Ook het belang en welzijn van dieren moet worden meegewogen in de discussie. Ik hoop dat mijn aanwezigheid en inbreng ervoor zorgt dat er ook een andere oplossingsrichting belicht wordt en discussies worden gevoerd. 9

10 9 9

11 Ontheffingen Overzicht 2016 Resultaten 1. Ontheffingen vos 2. Ontheffingen grauwe gans 3. Ontheffingen brandgans 4. Ontheffingen kolgans 5. Ontheffingen Canadese gans 6. Ontheffingen boerengans 7. Ontheffingen nijlgans 8. Ontheffingen meerkoet 9. Ontheffingen smient 10. Ontheffingen gaai 11. Ontheffingen spreeuw 12. Ontheffingen ekster 13. Ontheffingen zwarte kraai en kauw 14. Ontheffingen knobbelzwaan 15. Ontheffingen verwilderde diersoorten 16. Ontheffingen ree 17. Ontheffingen damhert 18. Ontheffingen wild zwijn * Voor de jachtsoorten: wilde eend, konijn, haas, houtduif en fazant is in het jaar 2016 geen verplichte rapportage derhalve zijn deze gegevens niet representatief voor de werkelijkheid. Vanaf 2017 na invoering van de verplichte registratie zullen de jachtsoorten worden toegevoegd. 10

12 Disclaimer Het digitale registratiesysteem (FRS) bood tot 1 juni 2017 de mogelijkheid diersoorten af te melden zonder melding van ontheffing. Hierdoor wordt data enkel opgevraagd op basis van periodes en diersoort. Afschot data is geanalyseerd op basis van de aangeleverde data zoals gemeld in het Fauna Registratiesysteem (Natuurnetwerk te Vaassen). De tellingen geven enkel het aantal waargenomen individuen weer. De werkelijke populatieomvang zal groter zijn. De tellingen kunnen een trend weergeven zoals toenamen, afnamen en stabilisatie die te correleren is aan de populatie. Statistische analyses zoals lineaire analyse, Spearman R correlation en Pearson zijn wiskundige berekeningen waarmee een waarde wordt gegeven aan de betrouwbaarheid van een veronderstelling (hypothese). De P-waarde is de waarschijnlijkheid dat een veronderstelling correct is. Hierbij is een P-waarde van 0.05 of lager een significante veronderstelling (zeer sterk verband). Een p-waarde tussen de 0.05 en de 0.1 geeft een trend weer deze is echter niet significant. Er is dan sprake van een verband maar of deze doorzet, heeft een lagere waarschijnlijkheid dan met een significant verband. 11

13 Vos Gebruik ontheffing Overzicht ontheffingen 2016 Onth. nr.: Z-FF-ONT / 810B8C27 Diersoort: Vos m.b.v. kunstlicht i.v.m. Weidevogels Periode: 1 januari t/m 31 december 2016 WBE's : Eem, Noorderpark, Vecht en Veenstreek, Tussen Vecht en Oude Rijn, Amstelland, Gooi en Vechtstreek, Kromme Rijn, Lopikerwaard en Vijfheerenlanden Resultaat ontheffing: 142 expl. Onth. nr.: Z-FF-ONT / Diersoort: Vos m.b.v. kunstlicht Sandenburg i.v.m. Fauna Periode: 1 januari t/m 31 december 2016 WBE's : Kromme Rijn Resultaat ontheffing: 5 expl. Onth. nr.: Z-FF-ONT / F Diersoort: Vos freiland m.b.v. kunstlicht Periode: 1 januari t/m 31 december 2016 WBE's : De Schaffelaar, Kromme Rijn en de Vallei Resultaat ontheffing: 39 expl. Resultaten totaal Overzicht van beheer vos per jaar Voorjaarstelling Ontheffingen Afschot t.b.v. weidevogels Afschot t.b.v. Freiland Vangkooi Totaal afschot Jaarrond afgeschoten (afschot ontheffingen + landelijke vrijstelling)! Registratie van landelijke vrijstelling voor 2017 niet verplicht. Totaal afschot betreft een minimumaantal en kan in de praktijk hoger zijn.

14 # a fs c h o t a a n t a l Jaarverslag Faunabeheereenheid Utrecht # b u r c h t e n # g e s c h o te n v o ss e n Figuur 1. Het aantal waargenomen burchten en geschoten vossen per jaar. Het aantal burchten dat wordt waargenomen in de provincie Utrecht vertoont een significant positieve trend (figuur 1, lineair reg, p = ). Dit suggereert dat de populatie vossen in de provincie Utrecht toeneemt. Ook voor het afschot is er sprake van een toenemende trend (lineaire analyse, p= 0.053) Het afschot leidt echter niet tot een afname van het aantal waargenomen burchten. Dit suggereert dat de populatie vossen ondanks de afschot kans ziet te groeien. Er is ook sprake van een significant verband tussen het aantal burchten en het aantal afgeschoten vossen (figuur 2: Spearman R correlation, p=0.046). Wat aanduidt dat de jagers in het veld ook vaker vossen tegenkomen # v o o rja a rs te llin g Figuur 2 De relatie tussen het aantal waargenomen burchten en het aantal geschoten vossen. 13

15 Grauwe gans Gebruik ontheffing Onth. nr.: Z-FF-ONT / 8115ABC8 Diersoort: Koppelvormende grauwe gans afschot Periode: 1 februari tot en met 28 februari 2016 WBE's: Heel FBE Utrecht, alle WBE s Resultaat ontheffing: 964 expl. Onth. nr.: Z-FF-ONT / 814D3B87 Diersoort: Overzomerende grauwe gans Periode: 1 maart tot en met 31 oktober 2016 WBE's: Heel FBE Utrecht, alle WBE s Resultaat ontheffing: expl. Onth. nr.: Z-FF-ONT / 814C8C49 Diersoort: Grauwe gans Schiphol (vangacties) Periode: 15 mei tot 1 augustus 2016 WBE's: Vecht en Veenstreek, Tussen Vecht en Oude Rijn, Amstelland Resultaat ontheffing: i.v.m. gerechtelijke uitspraak geen vangacties in 2016 Onth. nr.: Z-FF-ONT / 814C72CE Diersoort: Grauwe gans, (vangacties) Periode: 15 mei tot 31 oktober 2016 Resultaat ontheffing: i.v.m. gerechtelijke uitspraak geen vangacties in 2016 Onth. nr.: Z-FF-ONT / 80F97583 Diersoort: Grauwe gans afschot jaarrond Vecht en Veenstreek t.b.v. Schiphol Periode: 1 januari t/m 31 december 2016 WBE's: Vecht en Veenstreek Resultaat ontheffing: 650 expl. Onth. nr.: Z-FF-ONT / 814D3C0B Diersoort: Overzomerende grauwe gans nestreductie Periode: 1 januari t/m 30 september 2016 WBE's: Heel FBE Utrecht, alle WBE s Resultaat ontheffing: 9052 eieren en 1476 nesten van de grauwe gans Onth. nr.: ProvBl2389 (provinciale vrijstelling) Diersoorten: overwinterende grauwe gans Periode: 1 november 2016 t/m 1 maart 2017 WBE's: Heel FBE Utrecht, alle WBE s Resultaat ontheffing: 302 expl. 14

16 Resultaten totaal Overzicht van beheer grauwe gans per jaar/ per ontheffing Voorjaarstelling Zomertelling Ontheffingen 2 Koppelvormers Vangacties Nestreductie (eieren) Schiphol 10 km zone Afschot zomer* * periode 1 maart t/m 31 oktober Afschot winter** ** periode 1 november boekjaar t/m 29 februari opvolgend jaar Getax. schade Eerste snede Zomersneden Totaal getax. schade : Dit aantal is aangevuld met papierrapportages van onder andere samenwerkende agrarische initiatieven. 2: Voor 2014 konden ganzen in de winterperiode op basis van de provinciale verordening ook worden gedood op overjarig grasland percelen. Dit is tijdens de herziening van de Provinciale verordening (29 september 2014) gewijzigd in percelen met gras ingezaaid na 1 augustus (nieuw grasland). Hierdoor zien we een forse daling in het aantal afgeschoten ganzen in de winterperiode. Het schadebedrag geregistreerd door het faunafonds neemt toe sinds Dat de toename van het schadebedrag wordt veroorzaakt door een toenemende populatie grauwe ganzen is niet terug te zien in de tellingen, deze geven namelijk een constant aantal waargenomen grauwe ganzen weer (zie figuur 3). Wel is te zien dat ook dit jaar het grootste deel van de schade (64.8%) in de eerste snede wordt geconstateerd. Een mogelijke verklaring voor de toenemende schade is een toenamen van de winterganzen, assertievere inzet van schademeldingen door de agrariërs, veranderingen in grasprijzen en veranderd foerageergedrag van de grauwe ganzen. 15

17 a a n t a l Jaarverslag Faunabeheereenheid Utrecht V o o r ja a r s te llin g Z o m e rte llin g A fs c h o t z o m e r Figuur 3. Het aantal waargenomen grauwe ganzen in het voorjaar en in de zomer in vergelijking met de afschot cijfers van de zomerganzen weergegeven per jaar. Uit de data is gebleken dat de huidige ingezette beheermaatregelen zorgen voor een stabilisatie van de populatie (zie figuur 3). De onderlinge relatie tussen de toename van afschot en het verlaagde aantal waargenomen grauwe ganzen is tot heden nog niet statistisch te onderbouwen. Echter is het aannemelijk dat de beheersmaatregelen een remmende werking hebben op de ontwikkeling van de grauwe ganzen populatie. 16

18 Brandgans Gebruik ontheffing Onth. nr.: Z-FF-ONT / 8115ABC8 Diersoort: brandgans paarvormend Periode: 1 april t/m 30 september 2016 WBE's: Heel FBE Utrecht, alle WBE s Resultaat ontheffing: 160 expl. brandgans. Onth. nr.: Z-FF-ONT-1418 / 814F0FF5 Diersoort: brandgans zomer 2016 Periode: 15 mei t/m 31 oktober 2016 WBE's: Heel FBE Utrecht, alle WBE s Resultaat ontheffing: 479 expl. brandgans. Onth. nr.: Z-FF-ONT / 814D3C0B Diersoort: Brandgans nestreductie Periode: 1 januari t/m 30 september 2016 WBE's: Heel FBE Utrecht, alle WBE s Resultaat ontheffing: 72 eieren brandgans* *dit aantal is onderschat. Dit doordat er bij het prikken van de eieren geen onderscheid is gemaakt tussen grauwe gans en brandgans, aldus div. WBE s. Onth. nr.: ProvBl2389 (provinciale vrijstelling) Diersoort: overwinterende brandgans Periode: 1 november 2016 t/m 1 maart 2017 WBE's: Heel FBE Utrecht, alle WBE s Resultaat ontheffing: 52 expl. 17

19 Resultaten totaal Overzicht van beheer brandgans per jaar Voorjaarstelling Zomertelling Afschot zomer* * periode 1 maart t/m 31 oktober Afschot winter** ** periode 1 november boekjaar t/m 29 februari opvolgend jaar Getax. schade Eerste snede Zomersneden Totaal getax. schade * Zeldzame rotgans enkel in de winterperiode in Nederland is net iets kleiner dan een brandgans. 18

20 N g a n z e n Jaarverslag Faunabeheereenheid Utrecht , , , Z o m e r te llin g ( R 2 = ) V o o r ja a r s te llin g ( R 2 = ) Figuur 4. Het aantal waargenomen brandganzen in het voorjaar en in de zomer. Het aantal verwijderde brandganzen is in 2016 ten opzichte van voorgaande jaren afgelopen jaren afgenomen. We zien echter een sterke toename in het schade bedrag. Dit is echter niet te verklaren door hogere aantallen in voorjaar en zomer (zie figuur 4), of het verminderde afschot. 19

21 Kolgans Gebruik ontheffing Onth. nr.: Z-FF-ONT / 814B57B7 Diersoort: kolgans zomerperiode Periode: tot WBE's: Heel FBE Utrecht, alle WBE s. Resultaat ontheffing: 215 expl. Resultaten totaal Overzicht van beheer kolgans per jaar Voorjaarstelling Zomertelling Afschot zomer* * periode 1 maart t/m 31 oktober Afschot winter** ** periode 1 november boekjaar t/m 29 februari opvolgend jaar Getax. Schade Eerste snede Zomersneden Totaal getax. schade ! Registratie van landelijke vrijstelling voor 2017 niet verplicht. Totaal afschot betreft een minimumaantal en kan in de praktijk hoger zijn. 20

22 a a n t a l Jaarverslag Faunabeheereenheid Utrecht Z o m e rte llin g A fs c h o t z o m e r Figuur 5. Het aantal waargenomen kolganzen in de zomer in vergelijking met de afschotcijfers van de zomer kolganzen weergegeven per jaar. De kolgans is dit jaar verantwoordelijk voor 21.7% van de uitbetaalde schade door het Faunafonds. De toenemende schade die in 2015 werd geconstateerd zet door, dit kan echter niet worden verklaard door een toenemende kolganzen populatie (figuur 5). Het huidige beheer verjaging met ondersteunend afschot in de zomerperiode is ontoereikend. Dit wordt bevestigd door de hoge percentage schade die wordt geconstateerd bij de eerste schede namelijk 95,7%. Het toekomstige beheer zal meer mogelijkheden, waaronder alternatieve beheersmaatregelen, moeten bieden om schade te voorkomen voornamelijk deze die in de winterperiode wordt veroorzaakt. 21

23 Canadese gans Gebruik ontheffing Onth. nr.: Z-FF-ONT / 8152EFE0 Diersoort: Canadese gans Periode: 4 juni 2016 tot 31 oktober 2016 WBE's: Heel FBE Utrecht, alle WBE s. Resultaat ontheffing: 1252 expl. Resultaat totaal Overzicht van beheer Canadese gans per jaar Voorjaarstelling Zomertelling Afschot* * periode 1 januari t/m 31 december Getax. Schade Jaarrond afgeschoten (afschot ontheffing + landelijke vrijstelling)! Registratie van landelijke vrijstelling vóór 2017 niet verplicht. Totaal afschot betreft een minimumaantal en kan in de praktijk hoger zijn. 22

24 N g a n z e n Jaarverslag Faunabeheereenheid Utrecht , , , , Z o m e rte llin g V o o r ja a r s te llin g Figuur 6 Het aantal waargenomen brandganzen in het voorjaar en in de zomer. Het aantal Canadese ganzen is ondanks toenemende afschot stabiel (zie figuur 6). Mogelijk liggen de werkelijke aantallen hoger. De aanvullende ontheffing is rapportage plichtig, hierdoor is er inzicht in de afschotcijfers maar ontbreekt er een totaalbeeld. Het is aannemelijk dat de werkelijke afschotcijfers vele malen hoger liggen dan die in FRS geregistreerd. Vanaf 2017 zijn alle geschoten dieren rapportage plichtig. Door het hebben van een meer compleet beeld zal FBE in staat zijn om toekomstig beheer te optimaliseren. 23

25 Verwilderde boerengans Gebruik provinciale aanwijzing Onth. nr.: 2005REG (provinciale aanwijzing) Diersoorten: verwilderde boerengans, verwilderde kat, verwilderde duif, nijlgans en rosse stekelstaart Periode: 1 januari 2016 t/m 31 december 2016 WBE's: Heel FBE Utrecht, alle WBE s Resultaat aanwijzing: 236 expl. Boerengans Resultaat totaal Overzicht van beheer boerengans per jaar Voorjaarstelling Zomertelling Afschot * * periode 1 januari t/m 31 december Getax. Schade ! Registratie van provinciale aanwijzing voor 2017 niet verplicht. Totaal afschot betreft een minimumaantal en kan in de praktijk hoger zijn. 24

26 Nijlgans Gebruik provinciale aanwijzing Onth. nr.: 2005REG (provinciale aanwijzing) Diersoorten: verwilderde boerengans, verwilderde kat, verwilderde duif, nijlgans en rosse stekelstaart Periode: 1 januari 2016 t/m 31 december 2016 WBE's: Heel FBE Utrecht, alle WBE s Resultaat aanwijzing: expl. Nijlgans Resultaat totaal Overzicht van beheer nijlgans per jaar Voorjaarstelling Zomertelling Afschot * * periode 1 januari t/m 31 december Getax. Schade Eerste snede Zomersneden Totaal getax. schade ! Registratie van provinciale aanwijzing voor 2017 niet verplicht. Totaal afschot betreft een minimumaantal en kan in de praktijk hoger zijn. De zomerpopulatie van de nijlgans heeft een dalende trend (Pearson, p=0.083). We zien echter tijdens de voorjaarstelling in de afgelopen jaren een grote fluctuatie in het aantal waargenomen dieren. Doordat nijlgansen eerder, maar vooral ook veel later kunnen broeden dan andere ganzensoorten is het lastiger te bepalen of er sprake is van een trend aan de hand van vaste tellingen. Ten aanzien van de schade vallen er geen conclusie te trekken dit doordat de nijlgans een provinciaal vrijgestelde soort betaamd. 25

27 Meerkoet Gebruik ontheffing Onth. nr.: Z-FF-ONT / 810AFB57 Diersoort: meerkoet Periode: 1 oktober 2016 t/m 30 april 2017 WBE's: Amstelland, Gooi- en Vechtstreek, Vecht en Veenstreek, Lage Vuursche, Noorderpark, Kromme Rijn, Vallei, Tussen Vecht en Oude Rijn, Eem, Lopikerwaard en Vijfheerenlanden. Resultaat ontheffing: 1140 expl. Resultaat totaal Overzicht van beheer meerkoet per jaar Voorjaarstelling Afschot winter * * periode 1 januari t/m 31 december Getax. Schade De meerkoetenpopulatie is sinds 2009 stabiel (periode: , Spearman r, p>0.1). Uit de schadecijfers blijkt echter dat er in 2017 een hoger schadebedrag wordt geconstateerd door het faunafonds dan in voorgaande jaren. Dit kan zou mogelijk kunnen door een assertievere inzet van schademeldingen door de agrariërs, veranderingen in grasprijzen en veranderd foerageergedrag van de meerkoeten. 26

28 Smient Gebruik ontheffing Onth. nr.: Z-FF-ONT / 810AFB59 Diersoort: smient Periode: 1 september 2016 t/m 1 april 2017 WBE's: Amstelland, Gooi- en Vechtstreek, Vecht en Veenstreek, Lage Vuursche, Noorderpark, Kromme Rijn, Vallei, Tussen Vecht en Oude Rijn, Eem, Lopikerwaard en Vijfheerenlanden. Resultaat ontheffing: expl. Resultaat totaal Overzicht van beheer smient per jaar Voorjaarstelling Afschot * * periode 1 januari t/m 31 december Getax. Schade Tijdens de voorjaarstelling is er in vergelijking met voorgaande jaren sprake van een grote toename van waargenomen individuen. Door de beperkte telreeks kan echter niet worden geconstateerd of dit een uitzonderlijk gegeven is of een doorzettende trend. Schade door de Smient komt enkel voor in de winterperiode. De Smient is in Nederland wintergast en slechts in heel beperkte mate broedvogel. 27

29 Gaai Gebruik ontheffing Onth. nr.: Z-FF-ONT / 814FA892 Diersoort: Gaai in fruitteelt Periode: 1 augustus t/m 15 oktober 2016 WBE's: Kromme Rijn Resultaat ontheffing: 16 expl. Resultaat totaal Overzicht van beheer gaai per jaar Voorjaarstelling Afschot * * periode 1 januari t/m 31 december Getax. Schade Schade door de gaai vindt enkel ten tijde van de zomersnede plaats. 28

30 Spreeuw Gebruik ontheffing Onth. nr.: z-ff-ont / 814E4E83 Diersoort: Spreeuw in bedrijfsmatige fruitteelt Periode: 15 mei t/m 1 november 2016 WBE's: Heel FBE Utrecht, alle WBE s Resultaat ontheffing: expl. Resultaat totaal Overzicht van beheer spreeuw per jaar Voorjaarstelling Afschot * * periode 1 januari t/m 31 december Getax. Schade Geen getaxeerde schade geregistreerd bij het faunafonds na Dreiging van spreeuwenschade doet zich voor in de kersenteelt. Het Faunafonds versterkt geen tegemoetkomingen voor schade aan kersen en de schade-omvang wordt niet getaxeerd. 29

31 Ekster Gebruik ontheffing Onth. nr.: Z-FF-ONT / 814FA7A9 Diersoort: Ekster in fruitteelt Periode: 1 augustus t/m 15 oktober 2016 WBE's: Kromme Rijn Resultaat: 9 expl. Resultaat totaal Overzicht van beheer ekster per jaar Voorjaarstelling Afschot * * periode 1 januari t/m 31 december Getax. Schade De voorjaarstelling geeft een stabiel aantal waarnemingen per jaar weer. 30

32 Zwarte Kraai & Kauw Gebruik ontheffing Onth. nr.: Z-FF-ONT / 810B8E4D Diersoort: Zwarte Kraai en Kauw m.b.v. vangkooien t.b.v. de fruitteelt Periode: 1 juli t/m 30 september 2016 WBE's: Heel FBE Utrecht, alle WBE s Resultaat: 0 expl. Resultaat totaal Overzicht van beheer zwarte kraai per jaar Voorjaarstelling Afschot * * periode 1 januari t/m 31 december Getax. Schade Overzicht van beheer kauw per jaar Voorjaarstelling Afschot * * periode 1 januari t/m 31 december Getax. Schade Jaarrond afgeschoten (afschot ontheffing + landelijke vrijstelling)! Registratie van landelijke vrijstelling voor 2017 niet verplicht. Totaal afschot betreft een minimumaantal en kal in de praktijk hoger zijn. De populaties van zwarte kraaien en kauwen zijn stabiel echter zien we zoals weergegeven in 2012 dat de huidige populaties in staat zijn tot grote schade. Hierbij dient wel vermeld te worden dat in 2012 de fruitprijzen hoog waren door de boycot van Rusland. Ten aanzien van de schade is het van belang te vermelden dat zowel de kraai als de kauw op de landelijke vrijstellingslijst staan waardoor schade niet wordt vergoed. Bovengenoemde schadecijfers zijn enkel de taxatiecijfers bij het Faunafonds voorkomend uit gecombineerde schadetaxaties met andere diersoorten. 31

33 Knobbelzwaan Gebruik ontheffing Onth. nr.: Z-FF-ONT / 810C5207 Diersoort: knobbelzwaan afschot Periode: 1 december 2016 t/m 01 juni 2017 WBE's: Vecht en Veenstreek, Gooi- en Vechtstreek, Noorderpark, Tussen Vecht en Oude Rijn, Lopikerwaard, De Eem, Kromme Rijn, Amstelland Resultaat ontheffing: 645 expl. Onth. nr.: Z-FF-ONT / 810C5207 Diersoort: knobbelzwaan legselreductie Periode: 1 maart t/m 31 mei 2016 WBE's: Vecht en Veenstreek, Gooi- en Vechtstreek, Noorderpark, Tussen Vecht en Oude Rijn, Lopikerwaard, De Eem, Kromme Rijn, Amstelland Resultaat ontheffing: 339 eieren en 68 nesten Resultaat totaal Overzicht van beheer knobbelzwaan per jaar Voorjaarstelling Ontheffingen Nestreductie (eieren) Afschot * * periode 1 januari t/m 31 december Getax. Schade Hoewel we in 2016 een forse stijging zien van het aantal waargenomen knobbelzwanen is er tot heden geen sprake van een toenemende trend (Lineaire regressie, P = 0.19). Wel zien we in 2016 een toename in de getaxeerde schade ten opzichte van voorgaande jaren. Deze schade wordt volgens de registratie cijfers van het faunafonds geheel getaxeerd ten tijde van de eerste snede. In de toekomst zal de knobbelzwaan meegenomen worden in de zomerteling om zo een beter beeld te verkrijgen over het aantal zwanen in de Provincie. 32

34 Rosse Stekelstaart Gebruik provinciale aanwijzing Onth. nr.: Diersoorten: 2005REG (provinciale aanwijzing) verwilderde boerengans, verwilderde kat, verwilderde duif, nijlgans en rosse stekelstaart Periode: 1 januari 2016 t/m 31 december 2016 WBE's: Heel FBE Utrecht, alle WBE s Resultaat aanwijzing: 6 expl. Rosse stekelstaart Resultaat totaal Overzicht van beheer rosse stekelstaart per jaar Afschot * * periode 1 januari t/m 31 december! Registratie van provinciale aanwijzing voor 2017 niet verplicht. Totaal afschot betreft een minimumaantal en kan in de praktijk hoger zijn. De rosse stekelstaart wordt beschouwd als een invasieve exoot, ontsnapt uit watervogel collecties. Hierdoor geniet de soort geen bescherming onder de Wet natuurbescherming. In de EU-verordening 1143/2014 wordt de rosse stekelstaart beschouwd als een zorgwekkende invasieve uitheemse soort, dit door zijn vermogen zich voort te planten met witkopeenden in het mediterrane gebied. 33

35 Verwilderde Duif Gebruik provinciale aanwijzing Onth. nr.: Diersoorten: 2005REG (provinciale aanwijzing) verwilderde boerengans, verwilderde kat, verwilderde (post)duif, nijlgans en rosse stekelstaart Periode: 1 januari 2016 t/m 31 december 2016 WBE's: Heel FBE Utrecht, alle WBE s Resultaat aanwijzing: 600 expl. Verwilderde (post) duiven Resultaat totaal Overzicht van beheer verwilderde (post) duif per jaar Voorjaarstelling Afschot * * periode 1 januari t/m 31 december! Registratie van provinciale aanwijzing voor 2017 niet verplicht. Totaal afschot betreft een minimumaantal en kan in de praktijk hoger zijn. 34

36 Verwilderde Kat Gebruik provinciale vrijstelling Onth. nr.: Diersoorten: 2005REG (provinciale aanwijzing) verwilderde boerengans, verwilderde kat, verwilderde (post)duif, nijlgans en rosse stekelstaart Periode: 1 januari 2016 t/m 31 december 2016 WBE's: Heel FBE Utrecht, alle WBE s Resultaat ontheffing: 72 expl. Verwilderde katten Resultaat totaal Overzicht van beheer verwilderde kat per jaar Voorjaarstelling Afschot * * periode 1 januari t/m 31 december! Registratie van provinciale aanwijzing voor 2017 niet verplicht. Totaal afschot betreft een minimumaantal en kan in de praktijk hoger zijn. 35

37 Ree Gebruik ontheffing Onth. nr.: Z-FF-ONT / 814B8352 Diersoort: ree grofwild Periode: 1 april 2016 tot en met 31 maart 2017: reegeiten en reekalveren WBE's: De Vallei, De Schaffelaar, Kromme Rijn, Vijfheerenlanden, Lage Vuursche, De Eem, Noorderpark. Resultaat ontheffing: 509 expl. Resultaat totaal Overzicht van beheer ree per jaar Reeëntelling Afschot * * periode 1 januari t/m 31 december Valwild Tijdens de reeëntelling in 2016 zijn er in totaal reeën geteld hiervan waren 683 bok; 941 geit; 276 bokkalf; 335 geitkalf en 257 onbekend. Het aantal valmeldingen ree in 2016 is relatief gelijk aan voorgaande jaren het betreft 275 stuks. In 2016 is geen schade geregistreerd bij het faunafonds. Tussen de populatiedichtheid van reeën en het aantal aanrijdingen is in eerder wetenschappelijk onderzoek uitgevoerd door Alterra 1 een causaal verband geconstateerd. 1 Groot Bruinderink, G.W.T.A., D.R. Lammertma, P.W. Goethart, W.G. Buist, R.M.A. Wegman & G.J. Spek Factoren bij aanrijdingen met wilde hoefdieren op de Veluwe. Alterra rapport

38 Damhert Gebruik ontheffing Onth. nr.: 80D6FE52 / 80F4DC11 Diersoort: Damhert Plantage Willem III Periode: 1 januari 2016 tot en met 31 december 2016: WBE's: Kromme Rijn Resultaat ontheffing: 0 expl. (Wel 7 expl. op plantage Willem III geschoten ) Onth. nr.: Z-FF-ONT / 810AFD49 Diersoort: Damhert Periode: 1 januari 2016 tot en met 31 december 2016: WBE's: Amstelland, Gooi- en Vechtstreek, Vecht en Veenstreek, Lage Vuursche, Noorderpark, Kromme Rijn, Vallei, Tussen Vecht en Oude Rijn, Eem, Lopikerwaard en Vijfheerenlanden Resultaat ontheffing: 6 expl. Resultaat totaal Overzicht van beheer damhert per jaar Voorjaarstelling Afschot * * periode 1 januari t/m 31 december 37

39 Wild zwijn Gebruik ontheffing Onth. nr.: 80AC6ED8 Diersoort: Wild zwijn Periode: 1 januari 2016 tot en met 31 december 2016: WBE's: Amstelland, Gooi- en Vechtstreek, Vecht en Veenstreek, Lage Vuursche, Noorderpark, Kromme Rijn, Vallei, Tussen Vecht en Oude Rijn, Eem, Lopikerwaard en Vijfheerenlanden Resultaat: 0 expl. Resultaat totaal Overzicht van beheer wild zwijn per jaar Afschot * * periode 1 januari t/m 31 december 38

40 39 Jaarverslag Faunabeheereenheid Utrecht 2016

41 Faunatelling Resultaten Het aantal waargenomen zoogdieren tijdens de voorjaarstelling weergegeven per soort. juli-11 juli-12 juli-13 juli-14 juli-15 juli-16 Zoogdieren Haas Konijn Verw. Kat Vossenburcht Damhert Totaal Het aantal waargenomen watervogels tijdens de voorjaarstelling weergegeven per soort. juli-11 juli-12 juli-13 juli-14 juli-15 juli-16 Watervogels Knobbelzwanen Grauwe gans Kolgans Verw. boerengans Nijlgans Canadese Gans Brandgans Indische gans Smient Meerkoet Blauwe reiger Aalscholver Wilde eend Totaal

42 Het aantal waargenomen vogels tijdens de voorjaarstelling weergegeven per soort. juli-11 juli-12 juli-13 juli-14 juli-15 juli-16 Overige vogels Roek Zwarte kraai Kauw Ekster Fazant Houtduif Holenduif Verw. Postduif Patrijs Totaal Geen tel gegevens 41

43 Zomerganzentelling Resultaten Het aantal waargenomen ganzen tijdens de zomertelling van weergegeven per soort. juli-11 juli-12 juli-13 juli-14 juli-15 juli-16 Diersoort Grauwe gans Kolgans Brandgans Canadese gans Indische gans Nijlgans Boerengans Totaal De resultaten van de data-analyse laten zien dat het aantal waargenomen zomerganzen, bestaand uit zeven soorten, significant afneemt sinds De waargenomen zomerganzen bestaan voor ± 75% uit grauwe ganzen. Bij de afname van het aantal waargenomen grauwe ganzen is echter geen sprake van een significant daling, wel is er een dalende trend waar te nemen (zie figuur 8). Deze dalende trend heeft een formule van Y = -1314*X Wanneer de huidige trend lijn constant blijft kunnen we verwachten dat we in 2039 de doelstelling van 5000 grauwe ganzen bereiken. 42

44 N g a n z e n Jaarverslag Faunabeheereenheid Utrecht , , , , , to ta a l g a n z e n (P = ) g ra u w e g a n s ( P = ) Figuur 7. Lineaire regressieanalyse van de totaal waargenomen ganzen en de totaal waargenomen grauwe ganzen in de provincie Utrecht op één dag in juli. 43

45 44 Jaarverslag Faunabeheereenheid Utrecht 2016

46 Voorjaarstelling Ree Resultaten 2016 Voorjaarstelling ree, 2016 bok geit bokkalf geitkalf onbekend totaal WBE Lage Vuursche De Eem De Vallei De Schaffelaar UT Noorderpark UT Kromme Rijn Lopikerwaard Vijfheerenlanden TOTAAL UTRECHT

47 Faunafonds Schadeoverzicht Getaxeerde schade ( ) in provincie Utrecht per diersoort weergegeven per jaar (bron: faunafonds) Boerengans e.d Brandgans Canadagans Damhert Das Edelhert ! Ekster Gans Grauwe gans Halsbandparkiet Houtduif Kauw Kleine zwaan Knobbelzwaan Kolgans Lijster Meerkoet Mees Merel Nijlgans Ree Roek Smient Spreeuw Vink Vlaamse gaai Wild zwijn Wilde eend Wilde zwaan Zwarte kraai Eindtotaal Geen schade gemeld bij het faunafonds * Schade kan worden onderverdeeld in winter- en zomerperiode (zie tabel Getaxeerde schade ( ) van ganzen onderverdeeld in eerste- en zomersnede weergegeven per jaar )! Schade betreft een perceel gelegen in de provincie van Gelderland. Maar gemeld onder de provincie Utrecht. 46

48 Getaxeerde schade ( ) van ganzen onderverdeeld in eerste- en zomersnede weergegeven per jaar (bron: faunafonds) Totaal eerste zomer eerste zomer eerste zomer eerste zomer eerste zomer Ganzen Boeren Brand Canada Grauwe Kolgans Nijlgans Totaal De ganzenschade is in de afgelopen jaren opgelopen. Er is bij zowel de grauwe gans, kolgans als brandgans een stijgende trend te zien in de schade bedragen. Hierbij wordt het grootste deel van de schade toegeschreven aan begrazing in de winter en het voorjaar en geconstateerd bij de eerste snede. De hoge schadebedragen bij de eerste snede kunnen door een combinatie van factoren worden verklaard. Zo zijn er veel ganzen uit de trekkende populatie in de winter in Nederland waardoor de totale populatie ganzen in de winter significant hoger is. Aanvullend is de eerste snede van graslanden het kostbaarst omdat deze zeer eiwitrijk is. Dit leidt automatisch tot hogere getaxeerde schadebedragen. 47

49 48 Jaarverslag Faunabeheereenheid Utrecht 2016