Aanbevelingen risico-inventarisatie en analyse van de stralingstoepassingen in ziekenhuizen. Uniforme Samenvatting

Transcriptie

1 Aanbevelingen risico-inventarisatie en analyse van de stralingstoepassingen in ziekenhuizen. Uniforme Samenvatting NEDERLANDSE COMMISSIE VOOR STRALINGSDOSIMETRIE Platform Stralingsbescherming in het Ziekenhuis Versie 2.2 Oktober 2015 Niet te gebruiken na 2020 Nederlandse Commissie voor Stralingsdosimetrie Platform Stralingsbescherming in het ziekenhuis Oktober 2015

2 Aanbevelingen risico-inventarisatie en analyse van de stralingstoepassingen in ziekenhuizen. Uniforme Samenvatting NEDERLANDSE COMMISSIE VOOR STRALINGSDOSIMETRIE Platform Stralingsbescherming in het Ziekenhuis Versie 2.2 Oktober 2015 Niet te gebruiken na 2020 Authors C.F.P. van Swol K. Hoornstra H.M. Harbers M.J.W. Greuter J. Habraken J.B. van de Kamer Acknowledgements C. Boms F. de Lange K. Visscher R. Bijkerk Nederlandse Commissie voor Stralingsdosimetrie Platform Stralingsbescherming in het ziekenhuis Oktober 2015 ii

3 Disclaimer regarding NCS reports The NCS frequently publishes reports for fellow professionals in which recommendations are given for various quality control procedures or otherwise. The members of the NCS board and the members of the concerning subcommittee do not claim any authority exceeding that of their professional expertise. Responsibility on how the NCS recommendations are implemented lies with the user, taking into account the practice in his/her institution. iii

4 Preface The Nederlandse Commissie voor Stralingsdosimetrie (NCS, Netherlands Commission on Radiation Dosimetry, was officially established on 3 September 1982 with the aim of promoting the appropriate use of dosimetry of ionising radiation both for scientific research and practical applications. The NCS is chaired by a board of scientists, installed upon the suggestion of the supporting societies, including the Nederlandse Vereniging voor Radiotherapie en Oncologie (Netherlands Society for Radiotherapy and Oncology), the Nederlandse Vereniging voor Nucleaire Geneeskunde (Dutch Society of Nuclear Medicine), the Nederlandse Vereniging voor Klinische Fysica (Dutch Society for Medical Physics), the Nederlandse Vereniging voor Radiobiologie (Netherlands Radiobiological Society), the Nederlandse Vereniging voor Stralingshygiëne (Netherlands Society for Radiological Protection), the Nederlandse Vereniging voor Medische Beeldvorming en Radiotherapie (Dutch Society for Medical Imaging and Radiotherapy), the Nederlandse Vereniging van Klinisch Fysisch Medewerkers (Dutch Society for Medical Physics Engineers), the Nederlandse Vereniging voor Radiologie (Radiological Society of the Netherlands) and the Belgische Vereniging voor Ziekenhuisfysici/Société Belge des Physiciens des Hôpitaux (Belgian Hospital Physicists Association). To pursue its aims, the NCS accomplishes the following tasks: participation in dosimetry standardisation and promotion of dosimetry intercomparisons, drafting of dosimetry protocols, collection and evaluation of physical data related to dosimetry. Furthermore, the commission shall maintain or establish links with national and international organisations concerned with ionising radiation and promulgate information on new developments in the field of radiation dosimetry. Current members of the board of the NCS J.B. van de Kamer, Chairman T.W.M. Grimbergen, Vice-Chairman J. de Pooter, Secretary J.M.J. Hermans, Treasurer A. Rijnders A. Spilt F.W. Wittkämper M.K. Zeeman J.R. de Jong P. Sminia K. Franken iv

5 NCS platform Stralingsbescherming in het ziekenhuis De taakstelling van het platform zijn advisering wat betreft de regelgeving KEW die betrekking heeft op de aandachtsgebieden van de NCS. Dit houdt praktisch in het begeleiden en initiëren van de totstandkoming van praktische handvatten voor de naleving en invulling van bestaande en nieuwe regelgeving KEW op het gebied van de aandachtsgebieden van de NCS. Dit geschiedt vanuit het werkveld en voor het werkveld van de stralende beroepen, werkzaam in academische ziekenhuizen, algemene ziekenhuizen en/of zelfstandige instituten. Leden van het NCS platform Stralingsbescherming in het ziekenhuis : Christiaan van Swol (voorzitter, NVKF) Paul Jonkergouw (secretaris, NVS) Bradley Pieters (NVRO) Marja Harbers (NVKFM) Kirsten Schimmel (NVZA) Ali Vegter (NVMBR) Jan Habraken (NVNG) Niels Veltman (NVNG) Jeroen van de Kamer (NCS) NCS, Delft, the Netherlands For more information on the NCS and the NCS platform, see v

6 Samenvatting Artikel 10, lid 3 van het Besluit Stralingsbescherming (Bs 2014) stelt dat voor zover het de bescherming van de blootgestelde werknemer, de werknemer of de omgeving betreft de bevindingen van de coördinerend deskundige worden vastgelegd in een risicoanalyse. Dit document is bedoeld als een uniforme samenvatting van een dergelijke risico-inventarisatie en analyse stralingshygiëne (RIAS) voor werknemers die werken met ioniserende straling in een ziekenhuis of zorginstelling. De onderbouwing van deze samenvatting is gebaseerd op de RIAS spreadsheets, met bijbehorende beschrijving. Dit format is slechts een hulpmiddel om een gedegen RIAS uit te voeren. De gebruiker is uiteindelijk zelf verantwoordelijk voor correcte invulling van deze samenvatting, toegesneden op de lokale situatie. Zie de bijbehorende Algemene Inleiding voor meer achtergrond. Zowel de spreadsheets als de Algemene Inleiding zijn te vinden op (NCS 2015) vi

7 Inhoudsopgave Preface... iv Inhoudsopgave... vii 1 Inleiding Risicoanalyse voor handelingen met bronnen Toepassing wettelijk kader Risico-identificatie Risico-berekening Risico-evaluatie Conclusie Bijlagen...17 A. Nucleaire Geneeskunde...18 B. Radiologie...21 C. Radiotherapie...24 D. Indeling werknemers en ruimtes...28 E. Fine-Kinney methodiek References...30 vii

8 1 Inleiding Artikel 10, lid 3 van het Besluit Stralingsbescherming (Besluit stralingsbescherming 2014) stelt dat voor zover het de bescherming van de blootgestelde werknemer, de werknemer of de omgeving betreft de bevindingen van de coördinerend deskundige worden vastgelegd in een risicoanalyse. Artikel 10, lid 5 van het Besluit Stralingsbescherming stelt dat er door Onze Ministers nadere regels kunnen worden gesteld met betrekking tot de vorm en inhoud van deze risicoanalyse. In de Ministeriele Regeling stralingsbescherming werknemers 2014, 7, artikel 16, (MR 2014) worden de vorm en inhoud beschreven die aan een dergelijke risicoanalyse worden gesteld. In bijlage E zijn de vragen opgenomen die een handvat bieden bij het uitvoeren hiervan Als basis voor bovenstaande geldt de RIVM Leidraad risicoanalyse stralingstoepassingen (Bader 2010).Deze leidraad geeft een nadere uitwerking van hoe de risicoanalyse uit te voeren en geeft de kaders aan. I. Tekst Ministeriele regeling artikel 16 en bijlage E Artikel 16. Inhoud risicoanalyse 1. De risicoanalyse bevat tenminste de volgende stappen: a. een identificatie van het risico; b. een berekening van het risico; en c. een evaluatie van het risico 2. De risicoanalyse bevat een schriftelijke uitwerking van de in het eerste lid genoemde stappen waarbij de in Bijlage E bij deze regeling opgenomen vragen achtereenvolgens beantwoord worden. 3. De uitwerking van de risicoanalyse wordt door de ondernemer in een schriftelijke rapportage vastgelegd. Bijlage E., behorend bij artikel 16, tweede lid Stappen risicoanalyse Bij een risicoanalyse worden de volgende stappen onderscheiden: Risico-identificatie, Risico-berekening en Risico-evaluatie. In een schriftelijke rapportage worden deze 8

9 stappen nader uitgewerkt en wordt daarbij tevens antwoord gegeven op de navolgende vragen. 1. Risico-identificatie: Zijn alle bronnen van ioniserende straling en hun eigenschappen geïnventariseerd? Welke handelingen vinden plaats met deze bronnen? Zo nodig handelingen opsplitsen in deelhandelingen, om de blootstellingsrisico s te kunnen specificeren. Waar vinden deze handelingen plaats? Welke maatregelen (technische en organisatorische) zijn genomen om de blootstelling te beperken? Welke blootstellingspaden zijn aan de orde? Hoeveel (deel)handelingen vinden op jaarbasis plaats en hoeveel/welke personen kunnen daarbij blootgesteld worden? Welke voorziene onbedoelde gebeurtenissen kunnen bijdragen aan de potentiële blootstelling? 2. Risico-berekening: Welke jaardosis is voor de betrokken personen te verwachten op basis van een verantwoorde schatting van de reguliere én de potentiële blootstelling? Hierbij dient inzicht gegeven te worden in: het effect van persoonlijke beschermingsmiddelen, de kans op voorkomen van de voorziene onbedoelde gebeurtenissen. 3. Risico-evaluatie: Wordt voldaan aan de wetgeving met betrekking tot: de indeling van betrokken personen als werknemer, dan wel blootgestelde werknemer (categorie A of B) op basis van de berekende jaardosis [1] de indeling van ruimten in gecontroleerde zone of bewaakte zone het basisprincipe ALARA de dosislimieten de noodzaak tot het nemen van additionele maatregelen? 9

10 II. Ministeriële regeling versus de RIVM leidraad voor risicoanalyse Tabel 1.: MR versus RIVM leidraad Ministeriële regeling RIVM leidraad Risico-identificatie Zijn alle bronnen met hun eigenschappen Wat zijn de eigenschappen van de bron of toestel? geïnventariseerd? Welke handelingen vinden plaats met deze bronnen? Zo nodig handelingen opsplitsen in Welke handelingen worden uitgevoerd? Welke deelhandelingen deelhandelingen, om de blootstellingsrisico s te kunnen specificeren Waar vinden deze handelingen plaats? Welke maatregelen (technische en organisatorische) zijn genomen om de blootstelling te beperken? Welke blootstellingspaden zijn aan de orde? Hoeveel (deel)handelingen vinden op jaarbasis plaats en hoeveel/welke personen kunnen daarbij blootgesteld worden? Welke voorziene onbedoelde gebeurtenissen kunnen bijdragen aan de potentiële blootstelling? Onderdeel van risico-identificatie Welke jaardosis is voor de betrokken personen te verwachten op basis van een verantwoorde schatting van de reguliere én de potentiële blootstelling? Hierbij dient inzicht gegeven te worden in: het effect van persoonlijke beschermingsmiddelen. Hierbij dient inzicht gegeven te worden in: de kans op voorkomen van de voorziene onbedoelde gebeurtenissen Waar vindt de handeling plaats? Wat zijn de getroffen maatregelen? Onderdeel van risicoberekening Hoe vaak wordt de handeling uitgevoerd? Welke personen kunnen worden blootgesteld Wat zijn de voorziene onbedoelde gebeurtenissen Risico-berekening Hoe kunnen de werknemers worden blootgesteld? Dosis door blootstelling reguliere omstandigheden Dosis door blootstelling bij voorziene onbedoelde gebeurtenis Persoonlijke beschermingsmiddelen onder risico-identificatie bij getroffen maatregelen, maatregelen gericht op de persoon De kans op voorziene onbedoelde gebeurtenis Blijft voor alle blootgestelde personen de totale jaardosis beneden de referentiedosis? Als totale jaardosis boven referentiedosis dan risicogetal van de voorziene onbedoelde gebeurtenissen berekenen Risico-evaluatie Wordt voldaan aan de wetgeving met betrekking Wat is de jaardosis van specifieke werknemers? tot: de indeling van betrokken personen als Indeling werknemers werknemer, dan wel blootgestelde werknemer (categorie A of B) op basis van de berekende jaardosis? de indeling van ruimten in gecontroleerde Indeling ruimtes zone of bewaakte zone? het basisprincipe ALARA? Is voldaan aan ALARA? de dosislimieten? Blijven alle berekende persoonsdosiswaarden beneden de dosislimieten? de noodzaak tot het nemen van additionele maatregelen? Als ALARA en persoonsdosiswaarden ja: risicoanalyse afgerond nee: opstellen en implementeren verbeterplan De te beschrijven stappen zijn (vrijwel) identiek. De formulering en volgorde verschillen iets. de vraag welke blootstellingspaden aan de orde zijn staat bij de MR onder de risicoidentificatie en in de RIVM leidraad onder de risico-berekening. 10

11 De MR vraagt bij de risico-berekening inzicht te geven in het effect van de persoonlijke beschermingsmaatregelen, in de RIVM leidraad is dit onderdeel van de getroffen maatregelen onder de risico-identificatie (maatregelen gericht op de persoon). De RIVM leidraad berekent het risicogetal van de Voorziene Onbedoelde Gebeurtenissen als de totale jaardosis boven de referentiedosis uitkomt. De MR geeft de stappen. De RIVM leidraad heeft gediend als basis voor de stappen in de MR en geeft behalve de stappen ook een nadere toelichting bij en duiding van de stappen. 11

12 III. Uniforme rapportage risicoanalyse voor handelingen met bronnen Stapsgewijze toepassing van de RIVM leidraad leidt tot onderstaand format voor de rapportage van de risicoanalyse voor de handelingen met bronnen door medewerkers. 2 Risicoanalyse voor handelingen met bronnen 2.1 Toepassing wettelijk kader Deze risicoanalyse is een uitwerking van wat gesteld word in het Besluit Stralingsbescherming Artikel 10, lid 3 (Bs 2014): Voor zover het de bescherming van de blootgestelde werknemers, werknemers of de omgeving betreft worden de bevindingen van de coördinerend deskundige vastgelegd in een risicoanalyse. Artikel 10, lid 5 van het BS, stelt dat er door Onze Ministers nadere regels kunnen worden gesteld met betrekking tot de vorm en inhoud van een risicoanalyse. In de Ministeriele Regeling stralingsbescherming werknemers 2014, 7, artikel 16,, (MR 2014) worden de vorm en inhoud beschreven die aan een dergelijke risicoanalyse worden gesteld en in bijlage E staan de vragen die een handvat bieden bij het uitvoeren hiervan. Voor de indeling van de werknemers als werknemer of als blootgestelde werknemer (categorie A of B) geldt Besluit Stralingsbescherming, artikel Voor de indeling van werkplekken als gecontroleerde of bewaakte zone geldt Besluit Stralingsbescherming, artikel 83 De eisen waaraan de ondernemer moet voldoen ten aanzien van een gecontroleerde of een bewaakte zone staan in Besluit Stralingsbescherming, artikel 84 (gecontroleerde zone) en artikel 85 (bewaakte zone) en in artikel 86 (ruimtemonitoring) De dosiswaarden die genoemd worden in de artikelen en artikel 83 zijn in bijlage D opgenomen. 2.2 Risico-identificatie Een beschrijving van de scenario s voor reguliere handelingen en van de scenario s voor de voorziene onbedoelde gebeurtenissen. Als handvat zijn er drie bijlagen gemaakt, onderverdeeld in de klassieke stralende afdelingen binnen het ziekenhuis. Uiteraard zijn ze ook van toepassing op andere afdelingen. Het betreft een generieke uitwerking en kan afhankelijk van de lokale situatie ingekort of uitgebreid worden. 12

13 Nucleaire Geneeskunde (bijlage A) Radiologie (bijlage B) Radiotherapie (bijlage C) 2.3 Risico-berekening Voor elke handeling met een bron van ioniserende straling wordt het volgende berekend: a. De dosis door blootstelling ten gevolge van de handelingen in reguliere omstandigheden. De medewerkers kunnen worden ingedeeld in generieke groepen die bepaalde specifieke handelingen uitvoeren. b. De dosis door blootstelling ten gevolge van en de kansen op voorkomen van de voorziene onbedoelde gebeurtenissen. Als een gebeurtenis zich minder dan één keer per jaar voordoet dan telt de volledige berekende dosis voor elk jaar mee (zie (Bader 2010) p 24). De dosis van zeer zeldzame gebeurtenissen hoeft niet te worden meegenomen in de dosisberekening voor de indeling van werknemers (zie (Bader 2010) p 24). De dosis wordt berekend voor de effectieve en de equivalente dosis. De indeling van werknemers en zones en toetsing aan de dosislimieten gebeurt voor effectieve en equivalente dosis afzonderlijk. c. Blijft voor alle blootgestelde personen de totale jaardosis beneden de referentiedosis? De totale jaardosis is de som van reguliere blootstelling en blootstelling door voorziene onbedoelde gebeurtenissen. Als de totale jaardosis onder de referentiedosis blijft dan kan vervolgens worden volstaan met een beschouwing over de invulling van ALARA (verkorte risicoanalyse) (Bader 2010). d. Als de totale jaardosis boven de referentiedosis uitkomt dan wordt het risicogetal van de voorziene onbedoelde gebeurtenissen berekend. 13

14 Hiervoor wordt bijvoorbeeld de Fine-Kinney (Kinney 1976) methodiek gebruikt (bijlage E) of de (h)fmea. Het moet voor een medewerker inzichtelijk zijn hoe de berekening tot stand is gekomen als deze daarom vraagt. Voor de berekening van de dosis en het risicogetal kunnen de spreadsheets van de NCS gebruikt worden, evenals eigen spreadsheets (NCS 2015). De verantwoordelijkheid voor de gebruikte spreadsheet ligt bij de gebruiker, in de regel de coördinerend stralingsdeskundige. 2.4 Risico-evaluatie De evaluatie bevat: a. een samenvatting van de risicoberekening De uitkomsten van de berekening van de totale jaardosis (msv) voor verschillende groepen van werknemers en, indien van toepassing, het risicogetal voor de voorziene onbedoelde gebeurtenissen worden in tabelvorm gepresenteerd. Tabel 2.1: totale effectieve jaardosis Groep werknemers 1 Groep werknemers 2 Groep werknemers 3 Groep werknemers 4 Handeling 1 Handeling 2 Handeling 3 Handeling 4 Tabel 2.2: totale equivalente jaardosis Groep werknemers 1 Groep werknemers 2 Groep werknemers 3 Handeling 1 Handeling 2 Handeling 3 Handeling 4 14

15 Groep werknemers 4 Tabel 2.3: risicogetal voorziene onbedoelde gebeurtenissen van handelingen waarbij de totale jaardosis boven de drempeldosis uitkomt. VOG 1 VOG 2 VOG 3 VOG 4 Handeling 1 Handeling 2 Handeling 3 Handeling 4 b. De indeling van werknemers Voor de indeling van de werknemers als werknemers of als blootgestelde werknemers (categorie A of B) wordt de berekende totale jaardosis (zie tabel 2.1 en 2.2) getoetst aan de dosiswaarden uit het Bs (Bs 2014), artikelen (zie bijlage D). In de berekening van de te ontvangen dosis worden de persoonlijke beschermingsmiddelen niet meegenomen. c. De indeling van ruimten in `gecontroleerde of `bewaakte zone Voor de indeling ruimtes wordt de berekende totale jaardosis (zie tabel 2.1 en 2.2) getoetst aan de dosiswaarden uit het Bs, artikel 83 (zie bijlage D). d. Is voldaan aan ALARA? Welke maatregelen zijn genomen en zijn extra maatregelen nodig, naast diegene die beschreven zijn bij de risico-identificatie? Moeten er gelet op de dosiswaarden voor de effectieve en equivalente doses ten gevolge van reguliere blootstelling en blootstelling door voorziene onbedoelde gebeurtenissen van werknemers en de al genomen maatregelen nog aanvullende maatregelen getroffen worden om de dosis zo laag als redelijkerwijs mogelijk te maken? Moeten er gelet op het risicogetal van de voorziene onbedoelde gebeurtenis(sen) nog aanvullende maatregelen getroffen worden om de kans op een blootstelling door een voorziene onbedoelde gebeurtenis zo laag als redelijkerwijs mogelijk te maken? Bij de te nemen maatregelen wordt rekening gehouden met de stand van de techniek en wat gebruikelijk is. Eventueel te nemen maatregelen zijn: 15

16 extra afscherming (collectief): bijv. bouwkundig aanpassingen of verrijdbare loodschermen persoonlijke beschermingsmiddelen: loodschorten, loodhandschoenen en schildklierkragen afstand vergroten blootstellingstijd reduceren aanpassen belichtingswaarden, collimatie, buisfiltratie, frame-rate, etc kans op voorkomen voorziene onbedoelde gebeurtenis verlagen etc. e. Blijven de berekende persoonsdosiswaarden beneden de dosislimieten? Het standaard antwoord is (letterlijk overgenomen uit (Bader 2010)): De uitkomst van de dosisberekeningen laat zien dat de dosislimieten uit het Besluit Stralingsbescherming wel/niet worden overschreden. 16

17 2.5 Conclusie Voor elke handeling met een bron wordt onderstaande opgenomen in de conclusie a. De bij de handeling betrokken personen worden ingedeeld als: werknemer of blootgestelde werknemer (A- of B) b. De ruimte waar de handeling worden uitgevoerd wordt ingedeeld als: gecontroleerde of bewaakte zone (of niet ingedeeld als zone) c. Is ALARA voldoende ingevuld? Ja/nee. d. Blijven de berekende persoonsdosiswaarden beneden de dosislimieten? Ja/nee. Als het antwoord op c. en d. ja is: risicoanalyse afgerond. Als antwoord op c. en/of d. nee is: e. De volgende aanvullende maatregelen zijn nodig: Opsomming van de te nemen maatregelen Opstellen van een plan van aanpak voor het nemen van de aanvullende maatregelen Opnieuw de stappen van de RIAS doorlopen 3 Bijlagen De definitie van reguliere blootstelling, voorziene onbedoelde gebeurtenissen en incidenten zijn gegeven in de Algemene Inleiding, te vinden op Het wordt aanbevolen te werken met referentie groepen, dat wil zeggen, homogene groepen werknemers die vergelijkbare handelingen verrichten zodat de blootstelling niet voor elke werknemer individueel bepaald hoeft te worden. De werknemer moet wel kunnen inzien hoe zijn indeling tot stand is gekomen. 17

18 A. Nucleaire Geneeskunde 1. Uitgangspunten De bronnen van ioniserende straling waarmee handelingen worden uitgevoerd op een afdeling nucleaire geneeskunde zijn: 18 FDG 99m Tc Het heeft de voorkeur om elke bron waarmee een handeling worden uitgevoerd afzonderlijk in een eigen paragraaf/hoofdstuk te beschrijven. Voor het berekenen van het risico kan een Excel spreadsheet (NCS of eigen) gebruikt worden(ncs 2015). Er dient inzicht gegeven te worden in onderliggende parameters zoals aantal handelingen, afstand, afscherming, etc. Het betreft hier zowel de effectieve dosis als equivalente extremiteiten dosis op basis van reguliere handelingen en voorziene onbedoelde gebeurtenissen. 2. Risico-identificatie Voor elk onderzoek behoren de volgende gegevens aangeleverd te worden. a. Welke handelingen en deelhandelingen vinden plaats met de bron? - Toedieningsgereed maken - Toedienen i. Verplaatsen spuit van voorbereiding naar patiënt ii. Aansluiten spuit katheter patiënt iii. Toedienen farmacon - Patiënt begeleiding/positionering b. Welke voorziene onbedoelde gebeurtenissen kunnen bijdragen aan de blootstelling? - Toedieningsgereed maken i. Morsen farmacon 18

19 - Toedienen i. Prikincident ii. - Patiënt begeleiding/positionering i. Te lang en te dicht bij patiënt staan ii. Overgeven patiënt Standaard wordt hier gerekend met: Inhalatie-incident: 10% van de gehanteerde activiteit van een niet-vluchtige nuclide in oplossing wordt gemorst in een nevenruimte, bij een blootstellingduur van één uur. Ingestie-incident: 10% van de gehanteerde activiteit wordt gemorst. Prik-incident: Circa 1% van de activiteit bevindt zich in de naald van een spuit. Huidbesmetting: 10% van de gehanteerde activiteit wordt gemorst, Breuk van een Tc-99m en F-18 vial in de LAF-kast. Breuk van een Tc-99m vial buiten de LAF-kast. Lekkende injectiespuit met Tc-99m en F-18. Het laten vallen van een I-131 capsule. Het bijstaan van een hulpbehoevende patiënt, waarbij een radiofarmacon ten behoeve van diagnostiek is toegediend. De tijdsduur bedraagt hierbij 1 uur. Het bijstaan van een hulpbehoevende patiënt, waarbij een radiofarmacon ten behoeve van therapie is toegediend. De tijdsduur bedraagt hierbij 1 uur. Het opruimen van een besmetting, waarbij 10% van de activiteit is vrijgekomen. c. Wat zijn de eigenschappen van het isotoop waarmee de handeling wordt uitgevoerd? Geef hier isotoop, activiteit, halveringsdikte gebruikte afscherming. d. Hoe vaak wordt de (deel) handeling) op jaarbasis uitgevoerd? e. Welke (groepen) personen voeren de handeling uit en kunnen daarbij blootgesteld worden? Jaarlijks worden XXX patiënten door YY laboranten gescand met isotoop ZZ. De volgende (groepen) personen kunnen worden onderscheiden: medisch nucleair werkers (MNW-ers), klinisch fysici (medewerkers), technici en artsen. 19

20 f. Waar vinden de handelingen plaats? Geef aan waar de (blootgestelde) medewerker zich bevindt of kan bevinden t.o.v. de bron (afstanden en wel of niet achter afscherming) op het moment dat de handeling wordt uitgevoerd en geef ook aan of deze ruimte is aangemerkt als gecontroleerde, bewaakte of niet-gecontroleerde/bewaakte zone. g. Welke maatregelen (technisch en organisatorisch) zijn genomen om de blootstelling te beperken? Maatregelen gericht op de bron Maatregelen gericht op de werkplek i. Afscherming ii. Evt. ventilatie Maatregelen gericht op de persoon i. Tijdsduur Andere organisatorische maatregelen Beschrijving van afscherming van de bron, onderhoud van het toestel, lektesten van de radioactieve bron, controle van juiste werking van beveiligingsmiddelen, aanpassing werkplek, visuele- en audio signalering ten teken van straling, waarschuwingssymbolen, lichtsluizen, deurschakelaars, beperking van de blootstellingtijd, persoonlijke beschermingsmiddelen, instructie. h. Welke blootstellingspaden zijn aan de orde? In deze analyse is meegenomen: Dosis ten gevolge van inwendige besmetting Dosis ten gevolge van externe blootstelling Let wel: de beantwoording van de vragen hangt af van de lokale situatie en werkwijze. Bovenstaande voorbeelden en de antwoorden daarop zijn slechts indicatief. 20

21 B. Radiologie 1. Uitgangspunten De bronnen van ioniserende straling waarmee handelingen worden uitgevoerd op een afdeling radiologie zijn dermate divers dat er voor gekozen is om slechts de CT-scanner als voorbeeld uit te lichten.. Bedenk wel dat voor alle andere bronnen en bijbehorende handelingen ook een RIAS gemaakt dient te worden. Het heeft de voorkeur om elke bron waarmee handelingen worden uitgevoerd afzonderlijk in een eigen paragraaf/hoofdstuk te beschrijven. Voor het berekenen van het risico kan een Excel spreadsheet (NCS of eigen) gebruikt worden (NCS 2015). Er dient inzicht gegeven te worden in onderliggende parameters zoals aantal handelingen, afstand, afscherming, etc. Het betreft hier zowel de effectieve dosis als equivalente extremiteiten dosis op basis van reguliere handelingen en voorziene onbedoelde gebeurtenissen 2. Risico-identificatie Voor elk aanwezig toestel worden achtereenvolgens de volgende vragen beantwoord. a. Welke handelingen en deelhandelingen vinden plaats met het toestel.? Geef hier een overzicht van de verschillende handelingen en deelhandelingen CT i. het positioneren van patiënten op de CT scanner ii. het uitvoeren van een CT scan. iii. De kwaliteitscontroles b. Welke voorziene onbedoelde gebeurtenissen kunnen bijdragen aan de blootstelling? CT i. CT wordt gestart terwijl één van de laboranten nog in de scanruimte aanwezig is. ii. Er loopt een persoon de scanruimte binnen terwijl een CT-scan wordt gemaakt 21

22 c. Wat zijn de eigenschappen van het toestel waarmee de handeling wordt uitgevoerd? Maximale of gebruikte energie van het toestel d. Hoe vaak wordt de (deel) handeling) op jaarbasis uitgevoerd? e. Welke (groepen) personen voeren de handeling uit en kunnen daarbij blootgesteld worden? CT - XX CT scans gemaakt door YY radiologisch laboranten. Tijdens de scans is er geen personeel in de scanruimte. - Jaarlijks XX kwaliteitscontroles uitgevoerd door 3 YY medewerkers van Klinische Fysica Voor radiologie worden de volgende (groepen) personen onderscheiden: laboranten, klinisch fysici (medewerkers) en artsen f. Waar vinden deze handelingen plaats? Beschrijf hier de locatie van de röntgenkamers, bv: De handelingen vinden plaats in een speciaal ingerichte behandelruimte, afdeling Radiologie g. Welke maatregelen (technische en organisatorische) zijn genomen om de blootstelling te beperken? Geef hier aan welke maatregelen gericht zijn op de bron en welke maatregelen er gericht zijn op de werkplek. Bv: Maatregelen gericht op de bron: - Er vindt periodiek onderhoud plaats, 1x per half jaar - Er vinden periodieke kwaliteitscontroles plaats, 1x per maand - De CT stopt direct met stralen als de CT-startknop wordt losgelaten - Bij het activeren van de stralingsbundel is er een akoestisch signaal - Bij het activeren van de stralingsbundel gaat een röntgensignaleringslamp branden - De CT is voorzien van duidelijk zichtbare waarschuwingstekens röntgenstraling - De CT is voorzien van een noodstop knop die bij indrukken de stralingsbundel direct stopt. 22

23 Maatregelen gericht op de werkplek: - De ruimte is afgeschermd met 3 mm lood equivalent materiaal tot op bouwhoogte - De toegangsdeuren kunnen van binnenuit worden afgesloten. - De toegangsdeuren hebben een blinde knop aan de buitenzijde en zijn alleen te openen van binnenuit - De toegangsdeuren zijn voorzien van waarschuwingssignalering röntgenstraling en zonering. - Er is een beletlamp bij iedere toegangsdeur. - Er is een röntgensignaleringslamp bij iedere relevante toegangsdeur - De werkplek wordt uitsluitend gebruikt voor de beschreven handelingen. Andere organisatorische maatregelen: - De medewerkers die het toestel bedienen hebben een stralingsdeskundigheidsdiploma niveau 4AM. - Het personeel dat het toestel bedient heeft een applicatietraining ondergaan en heeft specifieke werkinstructies ontvangen. - Er zijn specifieke scanprotocollen aanwezig, zodat altijd de optimale instelling gekozen wordt. - De veiligheidsvoorschriften stralingsbescherming voor radiologische werkzaamheden zijn van toepassing. Tevens zijn de algemene voorschriften en richtlijnen stralingsbescherming van toepassing. h. Welke blootstellingspaden zijn aan de orde? Bv: Personen kunnen alleen aan externe straling blootgesteld worden. Er is géén sprake van inwendige besmetting of inwendige bestraling. 23

24 C. Radiotherapie 1. Uitgangspunten De bronnen van ioniserende straling waarmee handelingen worden uitgevoerd op een afdeling radiotherapie die worden beschouwd zijn: - lineaire versnellers - Orthovolt(toestel) - brachytherapie HDR, brachytherapie PDR, I-125 implantaties - Specifieke toepassingen, bv oogschild applicator. Het heeft de voorkeur om elke bron waarmee handeling worden uitgevoerd afzonderlijk in een eigen paragraaf/hoofdstuk te beschrijven maar voor bronnen die vrijwel identiek zijn, zoals bijvoorbeeld de lineaire versnellers, is het handig die samen te beschrijven. Voor het berekenen van het risico kan een Excel spreadsheet (NCS of eigen) gebruikt worden (NCS 2015). Er dient inzicht gegeven te worden in onderliggende parameters zoals aantal handelingen, afstand, afscherming, etc. Andere bronnen die frequent gebruikt worden door personeel van de radiotherapie, zoals CT en PET/CT staan beschreven bij radiologie en nucleaire geneeskunde respectievelijk. Het kan handig zijn die stukken direct samen te voegen bij dit deel van de RIAS, zowel voor de samenvatting als voor het gebruikte spreadsheet. 2. Risico-identificatie Voor elk aanwezig bron of toestel worden achtereenvolgens de volgende vragen beantwoord. a. Welke handelingen en deelhandelingen vinden plaats met de bron of toestel? lineaire versnellers i. bestralen van patiënten met een therapeutische dosis ii. positioneren van de patiënt met orthogonale images of CT iii. dosimetrie en kwaliteitscontroles 24

25 iv. onderhoud en reparatie Het uitvoeren van werkzaamheden in de nabijheid van geactiveerde onderdelen, bv. tijdens onderhoud aan de MLC s. v. Installatie vi. ontmanteling van versneller bij afvoer (radioactieve onderdelen) Als de ontmanteling van de versneller door een externe firma wordt uitgevoerd dan dient gecontroleerd te worden of de firma daar zelf een vergunning voor heeft: zo ja, dan behoeft deze handeling niet opgenomen te worden in de risicoanalyse orthovolt toestel i. bestralen van patiënten met een therapeutische dosis ii. dosimetrie en kwaliteitscontroles iii. onderhoud brachytherapie HDR/PDR i. bestralen van patiënten met een therapeutische dosis ii. dosimetrie en kwaliteitscontroles iii. bronwisseling Als de bronwisseling door een externe firma wordt uitgevoerd dan dient gecontroleerd te worden of de firma daar zelf een vergunning voor heeft: zo ja, dan behoeft deze handeling niet opgenomen te worden in de risicoanalyse I-125 implantatie t.b.v. prostaat i. samenstellen van de te implanteren I-125 treintjes ii. implanteren van de I-125 treintjes bij de patiënt etc. b. Welke voorziene onbedoelde gebeurtenissen kunnen bijdragen aan de blootstelling? lineaire versnellers i. wachten bij ingang labyrint ii. uitvoeren van ad-hoc werkzaamheden in de directe nabijheid van het onafgeschermde geactiveerde target iii. werkzaamheden uitvoeren in gecontroleerde ruimte (buiten de bestralingsruimte) terwijl er gestraald wordt: bv reparatie aan het dak. 25

26 orthovolt toestel i. achterblijven in bestralingsruimte ruimte gedurende (deel van) fractie brachytherapie HDR/PDR i. het achterblijven van de bron in patiënt (de zgn. noodprocedure): wordt beschouwd als een stralingsincident en moet aldus gemeld worden bij de relevante Inspecties en hoeft niet meegenomen te worden in de dosisberekening voor de indeling van werknemers en zones?. Het is wel sterk aan te raden de noodprocedure regelmatig te blijven oefenen I-125 implantatie t.b.v. prostaat; samenstellen van de te implanteren I-125 treintjes i. treintjes maken zonder de gebruikelijke afscherming ii. één of meerdere bronnen blijven achter in de behandelruimte (volledig verval) iii. één of meerdere bronnen liggen een beperkte tijd onafgeschermd in de behandelruimte iv. hanteren van de bronnen zonder gebruik te maken afstandhouders zoals bv. een pincet c. Wat zijn de eigenschappen van de bron of toestel waarmee de handeling wordt uitgevoerd? Maximale of gebruikte energie van de bron, activiteit van een bron, soort straling. d. Hoe vaak wordt de (deel) handeling) op jaarbasis uitgevoerd? e. Welke (groepen) personen voeren de handeling uit en kunnen daarbij blootgesteld worden? Op de afdeling worden ongeveer XX fracties gegeven, verdeeld over YY toestellen en ZZ laboranten die in groepen van AA werken. De toestellen worden wekelijks gecontroleerd door een team van XX versnellertechnici en fysisch medewerkers. Het orthovolt toestel wordt gebruikt voor XX fracties per jaar met YY toestellen dat bediend wordt door ZZ laboranten die in groepen van AA werken. Het toestel wordt wekelijks gecontroleerd door een team van XX versnellertechnici en fysisch medewerkers. Met het HDR systeem worden XX applicaties uitgevoerd waarbij YY laboranten en ZZ artsen aanwezig zijn. Deze groep bestaat in totaal uit YY laboranten en ZZ artsen. Het systeem wordt wekelijks gecontroleerd door XX fysisch medewerkers. Op jaarbasis worden er XX I-125 implantaties uitgevoerd door YY laboranten en ZZ 26

27 artsen. De totale groep die deze handeling uitvoert bestaat uit YY laboranten en ZZ artsen. Voor radiotherapie worden de volgende (groepen) personen onderscheiden: laboranten, klinisch fysici (medewerkers), technici en artsen. f. Waar vinden de handelingen plaats? Geef aan waar de (blootgestelde) medewerker zich bevindt of kan bevinden t.o.v. de bron (afstanden en wel of niet achter afscherming) op het moment dat de handeling wordt uitgevoerd en geef ook aan of deze ruimte is aangemerkt als gecontroleerde, bewaakte of niet-gecontroleerde/bewaakte zone. Veelal zullen de handelingen uitgevoerd worden in een gecontroleerde of bewaakte zone maar de medewerker bevindt zich op afstand in een niet-gecontroleerde of niet-bewaakte zone. Bv.: de patiënt bevindt zich in de bestralingsruimte (gecontroleerde of bewaakte zone) maar de werknemer die de handeling van straling toedienen uitvoert bevindt zich op dat moment in de bedieningsruimte waar de effectieve jaardosis lager is dan 1 msv. g. Welke maatregelen (technisch en organisatorisch) zijn genomen om de blootstelling te beperken? Maatregelen gericht op de bron Maatregelen gericht op de werkplek Maatregelen gericht op de persoon Andere organisatorische maatregelen Beschrijving van afscherming van de bron, onderhoud van het toestel, lektesten van de radioactieve bron, controle van juiste werking van beveiligingsmiddelen, aanpassing werkplek, visuele- en audio signalering ten teken van straling, waarschuwingssymbolen, lichtsluizen, deurschakelaars, beperking van de blootstellingtijd, persoonlijke beschermingsmiddelen, instructie. h. Welke blootstellingspaden zijn aan de orde? Bij genoemde bronnen van straling op de radiotherapie is alleen sprake van blootstelling aan externe straling voor de medewerker 27

28 Let wel: de beantwoording van de vragen hangt af van de lokale situatie en werkwijze. Bovenstaande voorbeelden en de antwoorden daarop zijn slechts indicatief. D. Indeling werknemers en ruimtes Indeling werknemers Voor de indeling van de werknemers als werknemers of als blootgestelde werknemers (categorie A of B) wordt de berekende totale jaardosis getoetst aan de dosiswaarden uit het Besluit stralingsbescherming, artikelen Tabel 3.1: samenvatting dosiswaarden uit Bs, artikelen Dosis in msv/jaar werknemer blootgestelde werknemer B-werknemer A-werknemer Effectieve dosis < 1 msv 1 6 msv 6 20 msv Equivalente dosis Ooglens < 15 msv msv msv Huid (per cm2) < 50 msv msv msv Handen, onderarmen, voeten en enkels msv msv Voor werknemers jonger dan 18 jaar, werknemers ouder dan 15 jaar die uit hoofde van hun opleiding verplicht zijn handelingen te verrichten en daarbij een blootstelling ondergaan en zwangere medewerksters gelden afwijkende dosislimieten: artikel 78 en 80 uit BS. Indeling ruimtes Artikel 83 van het Bs (Bs 2014) schrijft voor dat een ruimte afhankelijk van de mogelijk door een werknemer in die ruimte te ontvangen dosis wordt aangemerkt als een gecontroleerde of bewaakte zone. Tabel 3.2: samenvatting artikel 83 t.b.v. classificatie zones Dosis in msv/jaar Bewaakte zone Gecontroleerde zone Effectieve dosis 1 6 msv > 6 msv Equivalente dosis ooglens msv > 50 msv huid (per cm2) msv > 150 msv handen, onderarmen, > 150 msv 28

29 voeten en enkels Noot betreffende persoonlijke beschermingsmiddelen Bij de berekening van de dosis voor de indeling van werknemers en zones worden de persoonlijke beschermingsmiddelen zoals loodschorten, loodhandschoenen en schildklierkragen buiten beschouwing gelaten. E. Fine-Kinney methodiek Als de totale jaardosis hoger is dan de referentiedosis dan wordt voor de voorziene onbedoelde gebeurtenissen het risicogetal berekend volgens de Fine-Kinney methodiek (Kinney 1976): er wordt een Risicogetal (R) berekend aan de hand van Effect (E), Belasting (B) en Waarschijnlijkheid (W). Het risicogetal is dan R = B*W*E. Belastingsfactoren B omschrijving frequentie 0,5 zeer zelden < 1 maal per jaar 1 zelden Jaarlijks 2 soms Maandelijks 3 af en toe Wekelijks 6 regelmatig Dagelijkse 10 continue 8 uur per dag/continue Waarschijnlijkheidsfactoren, per handeling W omschrijving kans 0,1 bijna niet denkbaar 0,0001% = ,2 praktisch onmogelijk 0,001% = ,5 denkbaar 0,01% = Onwaarschijnlijk 0,1% = ongewoon 1% = zeer wel mogelijk % 10 te verwachten > 50 % 29

30 Effectfactoren Dosis (msv) E Effectieve dosis Equivalente dosis oog huid/extremiteiten 1 < 0,02 < 0,2 < 1 3 0,02 0,1 0, ,1 0, , > 20 > 150 > 500 Risicogetallen R < 20 Zeer beperkt risico Aandacht vereist Maatregelen vereist Directe verbetering vereist > 400 Werkzaamheden stoppen 4 References Bader, S. Leidraad risicoanalyse stralingstoepassingen. De Bilt: RIVM rapport /2010, Bs. Besluit stralingsbescherming. 's Gravenhage: Staatsblad, Kinney, G.F. Practical Risk Analysis for Safety Management. NTIS report number NWC-TP- 5865, Carlifornia: Naval Weapons Center, MR. Regeling stralingsbescherming werknemers; 's Gravenhage: Staatsblad, NCS. Spreadsheets RIAS. Delft: NCS,