Aanbevelingen risico-inventarisatie en analyse van de stralingshygiëne voor radiotherapeutische verrichtingen in ziekenhuizen.

Transcriptie

1 Aanbevelingen risico-inventarisatie en analyse van de stralingshygiëne voor radiotherapeutische verrichtingen in ziekenhuizen. RIAS-RT NEDERLANDSE COMMISSIE VOOR STRALINGSDOSIMETRIE Platform Stralingsbescherming in het Ziekenhuis Versie 1 Mei 2014 Nederlandse Commissie voor Stralingsdosimetrie Platform Stralingsbescherming in het ziekenhuis Mei 2014

2 Aanbevelingen risico-inventarisatie en analyse van de stralingshygiëne voor radiotherapeutische verrichtingen in ziekenhuizen. RIAS-RT NEDERLANDSE COMMISSIE VOOR STRALINGSDOSIMETRIE Platform Stralingsbescherming in het Ziekenhuis Versie 1 Mei 2014 Authors H.M. Harbers J.B. van de Kamer Acknowledgements A.A.C. de Leeuw F.W. Wittkämper R.W. de Boer J.P. Cuijpers H.N. Jager P.C. van der Hulst Nederlandse Commissie voor Stralingsdosimetrie Platform Stralingsbescherming in het ziekenhuis Mei

3 Disclaimer regarding NCS reports The NCS frequently publishes reports for fellow professionals in which recommendations are given for various quality control procedures or otherwise. The members of the NCS board and the members of the concerning subcommittee do not claim any authority exceeding that of their professional expertise. Responsibility on how the NCS recommendations are implemented lies with the user, taking into account the practice in his/her institution. 3

4 Preface The Nederlandse Commissie voor Stralingsdosimetrie (NCS, Netherlands Commission on Radiation Dosimetry, was officially established on 3 September 1982 with the aim of promoting the appropriate use of dosimetry of ionising radiation both for scientific research and practical applications. The NCS is chaired by a board of scientists, installed upon the suggestion of the supporting societies, including the Nederlandse Vereniging voor Radiotherapie en Oncologie (Netherlands Society for Radiotherapy and Oncology), the Nederlandse Vereniging voor Nucleaire Geneeskunde (Dutch Society of Nuclear Medicine), the Nederlandse Vereniging voor Klinische Fysica (Dutch Society for Medical Physics), the Nederlandse Vereniging voor Radiobiologie (Netherlands Radiobiological Society), the Nederlandse Vereniging voor Stralingshygiëne (Netherlands Society for Radiological Protection), the Nederlandse Vereniging voor Medische Beeldvorming en Radiotherapie (Dutch Society for Medical Imaging and Radiotherapy), the Nederlandse Vereniging van Klinisch Fysisch Medewerkers (Dutch Society for Medical Physics Engineers), the Nederlandse Vereniging voor Radiologie (Radiological Society of the Netherlands) and the Belgische Vereniging voor Ziekenhuisfysici/Société Belge des Physiciens des Hôpitaux (Belgian Hospital Physicists Association). To pursue its aims, the NCS accomplishes the following tasks: participation in dosimetry standardisation and promotion of dosimetry intercomparisons, drafting of dosimetry protocols, collection and evaluation of physical data related to dosimetry. Furthermore, the commission shall maintain or establish links with national and international organisations concerned with ionising radiation and promulgate information on new developments in the field of radiation dosimetry. Current members of the board of the NCS J.B. van de Kamer, Chairman T.W.M. Grimbergen, Vice-Chairman J. de Pooter, Secretary J.M.J. Hermans, Treasurer A. Rijnders A. Spilt F.W. Wittkämper M.K. Zeeman J.R. de Jong P. Sminia K. Franken 4

5 NCS platform Stralingsbescherming in het ziekenhuis De taakstelling van het platform zijn advisering wat betreft de regelgeving KEW die betrekking heeft op de aandachtsgebieden van de NCS. Dit houdt praktisch in het begeleiden en initiëren van de totstandkoming van praktische handvatten voor de naleving en invulling van bestaande en nieuwe regelgeving KEW op het gebied van de aandachtsgebieden van de NCS. Dit geschiedt vanuit het werkveld en voor het werkveld van de stralende beroepen, werkzaam in academische ziekenhuizen, algemene ziekenhuizen en/of zelfstandige instituten. Leden van het NCS platform Stralingsbescherming in het ziekenhuis : Koos Geleijns (voorzitter, NvVR) Paul Jonkergouw (secretaris, NVS) Bradley Pieters (NVRO) Marja Harbers (NVKFM) Jeroen Zöllner (NVMBR) Kirsten Schimmel (NVZA) Christiaan van Swol (NVKF) Ali Vegter (NVMBR) Jan Habraken (NVNG) Aart van der Molen (NVvR) Roel Claessens (NVNG) Jeroen van de Kamer (NCS) NCS, Delft, The Netherlands For more information on the NCS and the NCS platform, see 5

6 Samenvatting Dit document beschrijft enkele modellen die gebruikt kunnen worden bij een risicoinventarisatie en analyse stralingshygiëne (RIAS) voor werknemers die werken met ioniserende straling op een afdeling radiotherapie. De nadruk ligt hierbij op het rekenmodel voor het bepalen van mogelijke risico s van voorspelbare scenario s, zowel bij reguliere werkzaamheden als bij voorziene onbedoelde gebeurtenissen. Daarnaast worden signaleringsniveaus gedefinieerd, nodig voor de RIAS. Dit rapport en de bijbehorende Excel Spreadsheet kunnen gebruikt worden als startpunt voor een RIAS op een afdeling radiotherapie. Omdat werknemers op radiotherapieafdelingen ook in aanraking kunnen komen met (PET/)CT systemen wordt hier ook kort aandacht aan besteed. Voor een uitgebreidere behandeling van deze systemen wordt verwezen naar de RIAS-RAD en RIAS-NG. Uiteindelijk kan de RIAS ook gebuikt worden bij het beoordelen of een werknemer als blootgestelde werknemer in de A- of B-categorie wordt ingedeeld voor wie persoonsdosimetrie nodig is of wordt ingedeeld als een niet-blootgestelde werknemer, in de zogenaamde C-categorie, voor wie geen persoonsdosimetrie nodig is. Zie hiervoor de correspondentie met het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid die te vinden is op de NCS website. 6

7 Inhoudsopgave Preface... 4 Inhoudsopgave Inleiding Randvoorwaarden RIAS-RT Afscherming radiologische ruimten Ruimtemonitoring Kwaliteit van de radiotherapeutische apparatuur Opleiding, instructie en bescherming personeel Een beschouwing over voorzien onbedoelde gebeurtenissen Referentie- of Signaleringsniveau Literatuur...13 Appendices...15 A. Handleiding bij RIAS Radiotherapie...15 A.1 Inleiding...15 A.2 Beschrijving per modaliteit...15 A.3 Lineaire versnellers...16 A.4 CT...23 A.5 Orthovolt...24 A.6 Brachytherapie HDR en PDR...25 A.7 I-125 implantatie...26 A.8 PET-CT...27 B. Invullen Rekensheet...28 B.1 Volgorde van werken...28 B.2 Beschrijving tabbladen...28 B.3 Tabbladen met de modaliteiten

8 1 Inleiding Deze richtlijn is bedoeld als een aanbeveling voor het opzetten en uitvoeren van een RIAS voor werknemers die werken met toestellen die (hoogenergetische) straling uitzenden (lineaire versnellers, CT-scanners, orthovolt apparatuur) en/of met radioactieve bronnen (192-Ir en 125-I brachytherapie, PET-CT). Deze richtlijn is een invulling van de RIVM leidraad risicoanalyse stralingstoepassingen [1] voor radiologische handeling in ziekenhuizen. Doel Het aanreiken van een methode om voor radiotherapeutische handelingen op een standaard wijze een RIAS uit te voeren. 2 Randvoorwaarden RIAS-RT De ondernemer is wettelijk verplicht een aantal zaken te regelen voordat er mag worden begonnen met radiotherapeutische handelingen (Besluit stralingsbescherming, (Bs) 2001, [2].) In deze RIAS gaan we ervan uit dat aan deze voorwaarden is voldaan. Een aantal van deze voorwaarden wordt kort behandeld. 2.1 Afscherming radiologische ruimten De afscherming van de ruimten waarin straling wordt toegepast (radiologische ruimten) is zodanig dat buiten deze ruimten de wettelijke limieten van 1 msv/jaar voor de effectieve dosis voor personen niet worden overschreden (zie Bs 2001, artikel 6 [2]). In de praktijk zijn er twee situaties: Situatie 1: de bron die de straling uitzendt bevindt zich achter een bouwkundige constructie die voldoende afscherming biedt voor het personeel. Het personeel bevindt zich in een bedieningsruimte waarvoor geldt dat het dosistempo < 1 msv/jaar is. Dit betreft de werkzaamheden uitgevoerd met lineaire versneller, orthovolt, brachytherapie met HDR/PDR afterloader systemen en de CT-scanner. Situatie 2: het personeel bevindt zich in de nabijheid van de bron die de straling uitzendt. Dit betreft I-125 implantaties en het scannen met een PET(/CT) systeem. Ook hier geldt dat het dosistempo buiten deze ruimte minder dan 1mSv/jaar moet zijn. 8

9 In situatie 1 zou de blootstelling van werknemers in de bedieningsruimte altijd minder dan 1 msv/jaar moeten zijn. Dit is aan te tonen door middel van gedetailleerde berekening van het dosistempo in de ruimten waar de werknemers zich bevinden tijdens het uitvoeren van de radiotherapeutische behandeling. Een dergelijke gedetailleerde berekening is onderdeel van de afschermingberekeningen gebruikt bij het ontwerp van de bestralingsruimte. Voor klinische ingebruikname wordt de gerealiseerde afscherming geverifieerd met behulp van metingen, zodat duidelijk is dat deze norm van minder dan 1 msv/jaar bij de gebruikte workload gehaald wordt. Vervolgens kan een inschatting gemaakt worden van mogelijk te ontvangen dosis door de werknemers bij voorzien onbedoelde gebeurtenissen. De berekeningen dienen vergezeld te gaan van gedetailleerde bouwkundige tekeningen en de afschermende werking van de bouwkundige voorzieningen. Daarnaast is er een beschrijving van de technische beveiligingsvoorzieningen en een beschrijving van de periodieke controles hiervan om te voorkomen dat personen op plaatsen kunnen komen met een hoge stralingsintensiteit. In situatie 2, bijvoorbeeld I-125 implantaties, kan het dosistempo voor de werknemer boven de 1 msv/jaar liggen. Voor deze werkzaamheden zal door middel van berekening het dosistempo op de werkplek berekend moeten worden. In combinatie met een schatting van voorzien onbedoelde blootstelling kan een inschatting gemaakt worden van de mogelijk te ontvangen dosis door deze werknemers. 2.2 Ruimtemonitoring Het Besluit stralingsbescherming [2] eist voor bewaakte en gecontroleerde ruimten een vorm van ruimtemonitoring. De hier aanbevolen methode voor ruimtemonitoring om de blootstelling binnen bewaakte en gecontroleerde ruimten te bepalen is door middel van berekening onafhankelijk van het stralingsbeschermingrapport gebruikt bij het ontwerp van de bestralingsruimten. De bouwkundige afscherming wordt voor klinische ingebruikname en bij een ingrijpende revisie eenmalig gecontroleerd met behulp van metingen buiten de radiologische ruimte. Als het beoogde gebruik van de ruimte wijzigt (hogere bezetting, ander type behandeling etc.) dan zal de berekening en de RIAS herzien moeten worden. Voor de meeste toepassingen binnen de radiotherapie worden de werkzaamheden buiten een bewaakte of gecontroleerde zone verricht maar voor die werkzaamheden waarbij de werknemer aanwezig is in een gecontroleerde of bewaakte zone (PET-CT en I-125) kan de rekensheet die bij deze richtlijn hoort gebruikt worden voor de ruimtemonitoring. 9

10 Het is ook mogelijk om ruimtemonitoring toe te passen met behulp van een speciaal voor de ruimte gealloceerde persoonsdosimeter, welke periodiek uitgelezen wordt door een bevoegde instantie. 2.3 Kwaliteit van de radiotherapeutische apparatuur Er is een overzicht van uitgevoerde acceptatietesten, stralingsmetingen en veiligheidscontroles na het in bedrijf nemen van toestellen en bronnen als wel na wijziging van de opstelling. Daarnaast is er een overzicht van het periodiek uitgevoerd onderhoud en kwaliteitcontroles zodat de dosimetrische instellingen zijn geborgd. 2.4 Opleiding, instructie en bescherming personeel Er is een beschrijving van de bevoegdheden (stralingsdeskundigheid) van de verschillende werknemers om met stralingsbronnen te mogen werken. Daarnaast is er een overzicht van de classificatie (A- of B) van blootgestelde werknemers en een overzicht en analyse van de batch uitslagen die voor de persoonsdosimetrie worden gebruikt. De meegeleverde rekensheet kan gebruikt worden om de ontvangen dosis in te schatten en te bepalen of de werknemer ingedeeld kan worden als blootgestelde (A- of B-categorie) of als niet-blootgestelde werknemer (de zgn. C-werknemer). Voor de invoering van deze groep wordt verwezen naar de door de NCS opgestelde leidraad [15]. 10

11 3 Een beschouwing over voorzien onbedoelde gebeurtenissen De RIAS bevat een beschouwing over (mogelijke) voorziene onbedoelde gebeurtenissen. Hierbij moet per gebeurtenis de ontvangen dosis en het risico van de gebeurtenis beschreven worden. Deze gebeurtenissen zullen veelal al beschreven zijn bij de ingebruikname van de modaliteit of toepassing. Voor de analyse van de voorzien onbedoelde gebeurtenissen wordt in deze richtlijn gebruik gemaakt van de Fine-Kinney methodiek: Er wordt een Risicogetal (R) berekend aan de hand van Effect (E), Belasting (B) en Waarschijnlijkheid (W). Het risicogetal is dan R = B*W*E. Als R < 20 dan is het risico van de onbedoelde gebeurtenis aanvaardbaar en zijn geen verdere maatregelen vereist. De berekening van de te ontvangen dosis en het risico kan in de bijgeleverde rekensheet uitgevoerd worden. In het tabblad voorzien onbedoeld zijn een aantal voorzien onbedoelde gebeurtenissen gedefinieerd. Aan deze gebeurtenissen worden, met behulp van de getalswaarden in de tabellen op dit tabblad, de B, W en E toegekend. Om E te kunnen bepalen is de dosis nodig behorend bij de voorzien onbedoelde gebeurtenis. Deze dosis wordt berekend op in het tabblad van de bijbehorende modaliteit. 11

12 4 Referentie- of Signaleringsniveau Zowel de leidraad van het RIVM [1], de aanbeveling voor de nucleaire geneeskunde (RIAS- NG, [13]) en de aanbeveling voor de radiologie (RIAS-RAD) [14] gebruiken een referentie- of signaleringsniveau om de risicoanalyse te beperken. Voor een handeling die een zodanige blootstelling geeft dat deze onder het signaleringsniveau valt, kan de nadere risicoanalyse vervallen, of zoals het RIVM het stelt: dan kan worden volstaan met een dosisberekening en een verslag over de invulling van ALARA. Voor het werken met ioniserende straling op een afdeling radiotherapie wordt een signaleringsniveau voor de effectieve dosis voor reguliere handelingen voorgesteld van 0.1 msv/jaar. Voor handeling rondom de PET-CT wordt de RIAS-NG gevolgd: er wordt een signaleringsniveau voor de effectieve dosis ten gevolge van reguliere handelingen van 1 msv/jaar gehanteerd. Voor de reguliere equivalente extremiteiten dosis wordt een signaleringsniveau van 25 msv/jaar voorgesteld. Voor de onbedoeld voorziene gebeurtenissen (inclusief PET-CT) wordt een signaleringsniveau voor de effectieve dosis voorgesteld van 0.1 msv/gebeurtenis. Voor de onbedoeld voorziene equivalente extremiteiten dosis wordt een signaleringsniveau van 2.5 msv/gebeurtenis voorgesteld. Voorgestelde signaleringsniveaus Categorie Regulier (msv/jaar) Onbedoelde gebeurtenis (msv/gebeurtenis) Externe blootstelling Externe blootstelling PET-CT Extremiteiten

13 5 Literatuur [1] S. Bader, Leidraad risicoanalyse stralingstoepassingen. RIVM rapport /2010 [2] Besluit van 16 juli 2001, houdende vaststelling van het Besluit stralingsbescherming Staatsblad 2001 nr. 397 [3] IAEA 47, Radiation Protection in the Design of Radiotherapy Facilities, 2006 [4] ICRP 33, Protection against Ionizing Radiation from External Sources Used in Medicine, 1982 [5] NCRP 147, Structual Shielding Design for Medical X-Ray Imaging facilities, 2004 [6] NCRP 151, Structural Shielding Design and Evaluation for Megavoltage X-ray and Gamma-Ray Radiotherapy facilities, 2005 [7] P. McGinley, Shielding Techniques for Radiation Oncology Facilities, 2 nd ed, 2002, Medical Physics Publishing, Madison [8] R.K. Wu, P.H. McGinley, Neutron and capture gamma along the mazes of linear accelerator vaults, J. Appl. Clin. Med. Phys. 2003, 4: [9] S.F. Kry et al, Treatment vault shielding for a flattening filter-free medical linear accelerator, Phys. Med. Biol., 2009, 54; [10] R. Lalonde, The effect of neutron-moderating materials in high-energy linear accelerator mazes, Phys. Med. Biol., 1997, 42: [11] X. Wang et al, The neutron dose equivalent evaluation and shielding at the maze entrance of a Varian Clinac23EX treatment room, Med. Phys. 2011, 38 (3):

14 [12] L.T. Dauer et al, Assesment of radiation safety instructions to patients based on measured dose rates following prostate brachytherapy, Brachytherapy 2004, 3:1-6 [13] NCS, Aanbevelingen risicoanalyse en -evaluatie voor Nucleair Geneeskundige verrichtingen in ziekenhuizen, RIAS-NG, 2012 [14] NCS, Aanbevelingen risico-inventarisatie en analyse van de stralingshygiëne voor radiologische verrichtingen in ziekenhuizen, RIAS-RAD, 2012 [15] NCS, leidraad indeling categorie C van werknemers die bronnen bedienen in de gezondheidszorg, 2012 [16] TNO: stralingsbelasting van leden van de bevolking als gevolg van permanent geïmplanteerde gesloten radioactieve bronnen voor radiotherapie, NVKF, NVRO, TNO, 1993 [17] A.S. Keverling Buisman, Handboek Radionucliden, 2007 [18] A.J.J. Bos et al, Inleiding tot de stralingshygiëne, 2007 [19] BR Archer et al, Diagnostic X-ray shielding design base don an emperical model of photon attenuation, Health Physics 1993,

15 Appendices A. Handleiding bij RIAS Radiotherapie A.1 Inleiding In deze handleiding staat beschreven hoe het rekensheet voor het inschatten van de stralingsbelasting van werknemers ten gevolge van het werken met ioniserende straling op een afdeling radiotherapie is opgebouwd. De rekensheet bestaat uit de volgende tabbladen: 1. jaardosis regulier werknemers 2. dosis + risicoafschatting voorziene onbedoelde gebeurtenissen 3. samenvatting dosis: regulier per werkplek, voorziene onbedoelde gebeurtenissen en dosis op de terreingrens tgv versnellers 4. per modaliteit een tabblad voor de berekening van de reguliere jaardosis per werkplek en berekening van de dosis voorziene onbedoelde gebeurtenissen. 5. een tabblad met voorbeelden van plattegronden van bestralingsruimtes die nodig zijn om de tabbladen voor de versnellers te kunnen invullen 6. tabbladen met getalswaarden voor de TVT s, reflectiecoëfficiënten en scatterfactoren. Deze kunnen door de gebruiker naar eigen inzicht aangepast worden. Per modaliteit wordt de dosis op de gebruikelijke werkplek berekend (veelal de bedieningsruimte). Bij de lineaire versnellers wordt ook de dosis bij de ingang van het labyrint (als een voorziene onbedoelde gebeurtenis), op het dak en op de terreingrens berekend. De wijze waarop de rekensheet ingevuld dient te worden staat beschreven op het eerste tabblad van de rekensheet. Het is aan te bevelen om de uitkomsten van de NCS rekensheet te vergelijken met eigen onafhankelijke berekeningen die bij ingebruikname van een modaliteit zijn uitgevoerd. A.2 Beschrijving per modaliteit De blootstelling aan straling ten gevolge van het uitvoeren van radiotherapeutische werkzaamheden kunnen worden toegekend aan een aantal verschillende modaliteiten 15

16 - A.3 lineaire versnellers - A.4 CT - A.5 orthovolt - A.6 brachytherapie: HDR, PDR - A.7 I-125 implantatie - A.8 PET-CT In de volgende paragrafen wordt per modaliteit beschreven hoe de berekening wordt uitgevoerd. A.3 Lineaire versnellers De volgende bijdragen worden onderscheiden: 1. primaire bundel: a: primaire straling direct op het rekenpunt gericht b: verstrooide primaire straling via labyrint richting ingang labyrint 1. de primaire bundel is richting wand van de versnellerruimte gericht 2. de primaire bundel is richting het labyrint gericht 2. lekstraling: a: lekstraling direct op het rekenpunt gericht b: verstrooide lekstraling via labyrint richting ingang labyrint In de rekensheet is verstrooiing van de lekstraling via de hoek van het labyrint richting ingang labyrint meegenomen. Verstrooiing van de lekstraling gericht op de wand van het labyrint en vervolgens verstrooiing in het labyrint wordt verwaarloosbaar geacht. 3. Patiënt strooistraling in de rekensheet is verstrooiing van de patiënt strooistraling via het labyrint richting ingang labyrint meegenomen. 4. neutronen: bij de ingang van het labyrint is er een dosisbijdrage door: a: dosis ten gevolge van de neutronen b: dosis ten gevolge van het invangen van neutronen: capture-gamma fotonen 16

17 5. skyshine voor verder weggelegen punten (op de terreingrens) is er stralingsbelasting ten gevolge van directe primaire straling, directe lekstraling en een bijdrage ten gevolge van skyshine. Afhankelijk van het type versneller en de gekozen manier van intensiteitmodulatie (bijvoorbeeld wig, step&shoot, sliding window), kan het aantal MU s dat de versneller moet afgeven voor een bepaalde dosis verschillen. De stralingsbelasting ten gevolge van lekstraling, neutronen en capture-gamma- fotonen is evenredig met het aantal MU s, en niet met het aantal cgy s dat door de patiënt is ontvangen. De gebruiker zal de verhouding tussen cgy en MU s moeten bepalen en in rekening brengen via een IMRT-factor. Het aantal MU s gegeven in een bepaalde periode kan uit het R&V systeem van de versneller worden gehaald. Voor Flattening Filter, FF, versnellers die sliding window gebruiken wordt voor veelal een waarde tussen de 2 en 10 genomen, meestal 5. Voor Flattening Filter Free, FFF, versnellers is in [9] beschreven hoe bepaald kan worden. In [9] wordt voor 6 MV 2.4 en voor 18 MV 1.3 genoemd. Ad 1. Primaire bundel 1.a. directe primaire bundel 1.b. verstrooiing primaire bundel in het labyrint 1. primaire bundel is richting wand versnellerruimte gericht: 2. primaire bundel is richting labyrint gericht: 17

18 Ad 2. Lekstraling 2.a. directe lekstraling straling 2.b. verstrooiing van de lekstraling in het labyrint Ad 3. Patiënt strooistraling Verstrooiing van de patiënt strooistraling in het labyrint Toelichting: voor : zie de plattegronden in de rekensheet. = 1 m en en worden door de rekensheet zelf ingevuld. Ad 4. Neutronen en capture-gamma fotonen Van toepassing als de versnelspanning 10 MV of hoger is. 18

19 De dosis ten gevolge van verstrooiing van de neutronen in het labyrint bij de ingang van het labyrint en de dosis ten gevolge van capture-gamma fotonen wordt berekend met behulp van de methode zoals beschreven is in onder andere [3], [6] en [7]. Door het aanbrengen van neutronenreducerende materialen (bijv. BPE platen in de hoek van het labyrint) kan de neutronen- en capture-gamma dosis verlaagd worden. In de literatuur, [10] en [11], worden verschillende percentages genoemd voor deze reductie in dosis. De bijdrage van dosis ten gevolg van directe en lek neutronen wordt verwaarloosd. 4.a: dosis ten gevolge van de neutronen bij ingang labyrint: = transmissiefactor voor neutronen voor de afscherming van de kop van de versneller: 1 voor lood en 0.85 voor wolfraam. 19

20 4.b: dosis ten gevolge van capture-gamma fotonen Getalswaarden genoemd in de literatuur voor : Sv m 2, [6] en [7] Sv m 2, [3] en [8] : 5.4 m voor MV en 3.9 m voor 15 MV, [6] en [7] 6.2 m voor 15 MV, [3] en [8] In de rekensheet zijn gehanteerd: K = Sv m 2 = 6.2 m Ad 5. Stralingsbelasting op de terreingrens. De stralingsbelasting op de terreingrens of andere verder weggelegen punten wordt bepaald door: 1: primaire en lekstraling direct gericht op het beschouwde punt 2: stralingsbelasting t.g.v. de skyshine 20

21 De bijdrage van eventuele neutronenstraling is verwaarloosbaar. Gebruikte symbolen: = reflectiecoëfficiënt = verstrooide straling op 1 m afstand als fractie van de straling per m 2 bestraald oppervlak β = transmissiefactor voor neutronen voor de afscherming van de kop van de versneller = halve tophoek van de primaire bundel of lekstraling = neutronenfluentie in punt A per Gy isocentrum = ruimtehoek van de bundel, = patientscatterfactor voor scatterhoek θ = aangestraalde oppervlakte (m 2 ) = IMRT factor: vermenigvuldigingsfactor om het extra aantal MU benodigd voor een IMRT/VMAT behandeling in rekening te brengen = afstand isocentrum tot het beschouwd rekenpunt (lekstraling) (m) = afstand isocentrum tot het 1 e verstrooiende oppervlak (m) = afstand focus tot het beschouwde rekenpunt (primaire bundel)(m) = afstand focus tot het 1 e verstrooiende oppervlak (primaire bundel) (m) = afstand verstrooiend oppervlak verstrooiend oppervlak of afstand verstrooiend oppervlak tot beschouwde rekenpunt (m) = afstand isocentrum tot punt A = afstand punt A tot ingang labyrint = afstand focus/isocentrum tot 2 m boven dakoppervlak (m) = afstand isocentrum tot het beschouwde punt (m) F = veldgrootte op de patiënt (cm 2 ) = fractie van de workload van de toegepaste energie uitgevoerd met conventionele technieken 21

22 = fractie van de workload van de toegepaste energie uitgevoerd met IMRT/VMAT technieken = ratio van de workload lekstraling en workload primaire straling = ratio van de workload uitgevoerd met beschouwde energie en totale workload = richtingsfactor van de bundel = stralingsbelasting t.g.v. capture-gamma fotonen bij ingang labyrint (Sv/week) = stralingsbelasting 2 m boven dakniveau (Sv/week) = stralingsbelasting t.g.v. lekstraling (Sv/week) = stralingsbelasting t.g.v. verstrooide lekstraling (Sv/week) = neutronendosisequivalent bij ingang labyrint (Sv/week) = neutronendosisequivalent per gray isocentrum bij ingang labyrint (Sv/Gy isocentrum ) = stralingsbelasting t.g.v. primaire bundel (Sv/week) = stralingsbelasting t.g.v. verstrooide primaire bundel (Sv/week) = stralingsbelasting t.g.v. skyshine (Sv/week) = stralingsbelasting t.g.v. patientverstrooiing in het labyrint (Sv/week) = ratio van de gamma-capture dosis en de neutronenfluentie in punt A (Sv m 2 ) = neutron source strength : aantal neutronen per Gy isocentrum = totale oppervlakte wanden, vloer en plafond van de bestralingsruimte = dwarsdoorsnede van het labyrint bij het begin van het labyrint in de bestralingsruimte (m 2 ) = dwarsdoorsnede van het labyrint in de gang van het labyrint (m 2 ) = transmissiefactor van de afscherming (of deur) = dikte van de afscherming (mm of cm) = tienwaardedikte (mm of cm) = Tenth-value Distance voor neutronen/capture-gamma in labyrint (m) = reduktiefactor voor neutronendosis/capture-dosis vanwege het aanbrengen van polyethyleenplaten met borium (BPE) in hoek labyrint = workload primaire bundel in het isocentrum (Gy/week) 22

23 A.4 CT Als model om de stralingsbelasting te berekenen is de Dose Length Product methode gebruikt zoals beschreven is [5]. Deze methode wordt ook gebruikt in RIAS-RAD [14]. Aangenomen wordt dat de primaire straling ingevangen wordt door de CT-scanner. Stralingsbelasting ten gevolge van de secundaire straling: = stralingsbelasting ten gevolge van scans uitgevoerd met hoogspanning kvp (msv/week) = aantal scans volgens head protocol per week = aantal scans volgens body protocol per week = de stralingsbelasting op 1 m afstand van de patiënt (mgy/scan) met (mgy/scan) met De waarden voor de DLP s kunnen gevonden worden in [5] of de eigen waarden van de gebruikte CT-scanner kunnen genomen worden. = afstand isocentrum tot beschouwde punt. = transmissiefactor van de afscherming De transmissie van de röntgenstraling wordt beschreven met de volgende fitformule [19] De fitparameters α, β en γ beschrijven de transmissiekarakteristiek van een materiaal bij een bepaald röntgenspectrum. x = de dikte van het materiaal (mm) 23

24 Voor een CT-scanner zijn de getalswaarden van α, β en γ, voor lood en beton, 120 en 140 kvp, te vinden in fig. A.2. en A.3. in [5]. A.5 Orthovolt Gebaseerd op IAEA 47 [3] Stralingsbelasting per fractie: = scatterfractie = verstrooide straling op 1 m afstand als fractie van de invallende straling per 400 cm 2 bestraald oppervlak = afstand patiënt tot het beschouwd rekenpunt (m) = veldgrootte op patiënt (cm 2 ) = richtingsfactor van de bundel = ratio van de workload lekstraling en workload primaire straling = stralingsbelasting ten gevolge van lekstraling (Sv) = stralingsbelasting ten gevolge van primaire bundel (Sv) = stralingsbelasting ten gevolge van door patiënt verstrooide straling (Sv) = afstand focus - patiënt (m) = transmissiefactor van de afscherming = transmissiefactor van de patiënt = dosis per fractie op 1 m van het focus (Gy) 24

25 A.6 Brachytherapie HDR en PDR Voor de stralingsbelasting ten gevolge van het geven van brachytherapie HDR en PDR geldt het volgende: = stralingsbelasting per behandeling (µsv) = bronconstante (µsv h -1 per MBq op 1 m) = gemiddelde activiteit van de bron tijdens verblijf op de afdeling (GBq) = verblijftijd bron op afdeling = activiteit bron bij levering = halveringstijd bron = gemiddelde bestralingstijd per fractie/puls (min) = afstand bron tijdens behandeling tot beschouwde rekenpunt (m) = transmissiefactor van de patiënt = transmissiefactor van de afscherming Stralingsbelasting ten gevolge van opslag van de bronnen valt buiten de RIAS. Voor de berekening van de stralingsbelasting bij een zgn. noodprocedure wordt uitgegaan van: 1. de activiteit van de bron bij levering. 2. de bron bevindt zich vrij in lucht. 3. gebruik van een verrijdbaar loodscherm mag niet in rekening gebracht worden (maar moet wel gebruikt worden). Behandelruimtes met een labyrint worden in deze RIAS buiten beschouwing gelaten. 25

26 A.7 I-125 implantatie In de rekensheet wordt voor twee type medewerkers de stralingsbelasting uitgewerkt: degene die de zaadjes bereidt (bereider) en degene die de zaadjes implanteert (implanteerder, veelal radiotherapeut). Voor de bereider geldt: Voor de implanteerder geldt: = stralingsbelasting per implantatie (µsv) = dosisconversiecoefficiënt (Sv/Gy) = Air Kerma Rate constant (µgy.h -1 per MBq op 1 m) = activiteit van één zaadje (MBq) = aantal zaadjes per implantaat = dosistempo op 30 cm van de patiënt ten gevolge van zaadje in patiënt, zie [12] = tijd dat de zaadjes vrij in lucht zijn (min) = implantatietijd (min) = afstand medewerker tot de zaadjes (m) 26

27 A.8 PET-CT Overgenomen uit [13] = stralingsbelasting per behandeling (µsv) = bronconstante (µsv h -1 per MBq op 1 m) = activiteit toegediende radiofarmacon (MBq) = tijdsduur van de handeling (min) = afstand medewerker tot patiënt = transmissiefactor van de afscherming 27