Monumenten Schiedam 2018

Transcriptie

1 1 Monumenten Schiedam 2018

2 Welkom in Schiedam INHOUDSOPGAVE Welkom in Schiedam p. 3 Erfgoed verbindt, Europa inspireert! p. 4 Plattegrond Kethel en Kerkbuurt p. 9 Monumenten Kethel en Kerkbuurt p. 10 Plattegrond Binnenstad Schiedam p. 20 Monumenten Schiedam p. 22 Colofon p. 74 Met het jaarthema 'In Europa' sluit Open Monumentendagen dit jaar aan bij het Europees jaar van het cultureel erfgoed. Onder de noemer Erfgoed verbindt, Europa inspireert wordt in Nederland op verschillende manieren invulling gegeven aan het themajaar. Nationaal zijn bijvoorbeeld twaalf hoofdthema s benoemd om de diversiteit aan cultureel erfgoed voor iedereen inzichtelijk te maken. Deze thema s geven ons comité de mogelijkheid om bijzondere, bekende en minder bekende aspecten van het Schiedamse erfgoed en de Schiedamse erfgoedzorg in dit boekje te presenteren. Daarnaast bevat dit boekje, zoals gebruikelijk, een overzicht van de monumenten die toegankelijk zijn tijdens de Open Monumentendagen. Gelukkig zijn veel monumenten ook op andere momenten in het jaar geopend. De gevels van de panden zijn altijd interessant. Het boekje biedt daarom het hele jaar een uitstekend uitgangspunt voor een bezoek aan onze binnenstad én aan dorpskern Kethel. Wij wensen u veel plezier toe bij uw bezoek aan de gemeente Schiedam. Het Comité Open Monumentendagen Open Monumentendagen Schiedam wordt mogelijk gemaakt door: 3

3 ERFGOED VERBINDT, EUROPA INSPIREERT! ANDER WERELDDEEL Eigenlijk moet je uit een ander werelddeel komen om te zien dat Schiedam een door en door Europese stad is. Wie in Nederland is geboren en getogen merkt niet dat de leefomgeving dit aan alle kanten uitstraalt, vooral in het historische centrum. Net zoals een Schiedammer stilstaat bij een pagode of een Indiase tempel zullen Chinese toeristen - er komen er tot ons genoegen steeds meer naar Schiedam - rondkijken bij de Grote Markt en hopelijk ook in de Grote Kerk. En dan stellen zij vast dat het met zijn gotische bouwstijl een voor Europa typerend monument is. OUDE ROME Op de Lange Haven stellen zij vast dat de Korenbeurs, het gebouw van het Stedelijk Museum Schiedam en enkele herenhuizen erg doen denken aan wat zij een week terug nog in het oude Rome zagen. Kennelijk lieten de Schiedammers van de achttiende eeuw zich inspireren door de bouwstijl van wat ze in Europa de klassieke oudheid noemen en wat voor Chinese toeristen zelf de vroege Han-periode is (het tijdperk van Qin Shi Huang, de eerste keizer). Met uitzondering van de ruïne van het kasteel Huis te Riviere en de Grote Kerk stammen Schiedams belangrijkste monumenten uit de laatste dertig jaar van de achttiende eeuw. Daarin valt vaak de hand te herkennen van stadsarchitect Rutger van Bol es en vooral de Italiaans- Rotterdamse bouwmeester Jan Giudici. Als kinderen van hun tijd lieten zij zich, de een wat bekwamer dan de ander, sterk inspireren door de klare lijn en de meetkundige figuren van hun voorgangers uit de Griekse en Romeinse tijd. Daarom staat heel Europa vol met classicistische bouwwerken waarin wij het Parthenon van Athene en het Forum Romanum herkennen. Dat kwam mede omdat iedereen in Europa met een behoorlijke achtergrond zich zeer bewust was van zijn schatplichtigheid aan het Romeinse Rijk en meende dat men aan die oude tijd in veel opzichten nog een voorbeeld kon nemen. Het ging zover dat op alle universiteiten in het klassiek Latijn (of wat daarvoor door moest gaan) werd gedoceerd. Die traditie is in steen nog steeds overal op ons continent zichtbaar en dus ook in Schiedam. 4 5

4 MAMMON Het blijft niet bij stijl alleen: ook op het terrein van de mammon, het geld, is Schiedam een Europese stad bij uitstek. Jenever was al tijdens de eerste opbloei van het brandersbedrijf in de achttiende eeuw een exportproduct, dat alle uithoeken van ons werelddeel bereikte. En de hele bedrijfstak kon niet zonder graan dat met scheepsladingen tegelijk werd geïmporteerd uit de Baltische landen. Een tak van de beroemde Schiedamse familie Loopuyt (branders en bankiers) vestigde zich in de Letse stad Liepala om daar de handel in rogge en tarwe te coördineren. Er werd trouwens ook veel hout geëxporteerd naar Nederland. Grote kans dus dat oude gebinten in de Schiedamse binnenstad in elkaar getimmerd zijn met hout uit het Oostzeegebied. Hoe belangrijk het Balticum was voor Schiedam, wordt ook zichtbaar aan de namen van sommige pakhuizen: Koerland, Lijfland, Sint Petersburg, Libau. EEN EN AL EUROPA En dan hebben we het niet eens over het moderne Schiedam, over hoe de Franse architect Le Corbusier de aartsvader was van zoveel naoorlogse flatgebouwen uit de tijd van de wederopbouw. Of de band die er bestaat tussen de Duitse Bauhaustraditie en de uit 1934 daterende flat Singelwijck. Schiedam: een en al Europa. Europa inspireerde onze voorvaderen en het erfgoed verbindt ons tot op de dag van vandaag! Han van der Horst voorzitter Comité Open Monumentendagen Schiedam 6 7

5 ME WATERING A KERKWEG F PARK KETHEL S-GRAVE NOORDEINDE B C D E LINDEIJERSSTRAAT DORPSSTRAAT SCHIEDAMSEWEG G KERKWEG KERKLAAN VINKENLAAN ZWALUWLAAN ZWALUWLAAN Kethel en Kerkbuurt A. Sint Jacobus de Meerderekerk Kerkweg B. Dorpskerk, Noordeinde 10 C. t Schepphuis, Dorpsstraat 17 D. t Ketelhuys, Schiedamseweg 2 E. Dorpsboerderij, Schiedamseweg 12 F. Groene Raat, Harreweg 19 G. Dorpswoning, Kerklaan

6 A. Sint-Jacobus de Meerderekerk Kerkweg 51/53 De architect en kerkenbouwer A.C. Bleijsbaseerde zijn ontwerp voor de rooms-katholieke St. Jacobus de Meerderekerk op de romaanse abdijkerk van Rolduc en de Onze Lieve Vrouwekerk te Maastricht. De opbouw en de plattegrond van de Jacobuskerk gaan daarmee terug op de oudste kerken van ons land. Het ontwerp suggereert zo de continuïteit in de katholieke kerkbouw. De kerk werd in de jaren gebouwd. Het indrukwekkende interieur van de Jacobuskerk is geheel opgetrokken in mergel, wat in de architecturale verwantschap met de genoemde Limburgse kerken onderstreept. De zwart stenen zuilen zijn voorzien van dobbelsteenkapitelen. Het kleurig beschilderde houten plafond is spectaculair. Verder springen in het interieur de preekstoel van Franse zandsteen met een verguld koperen adelaar als lezenaar en de veertien op koper geschilde staties in het oog. De kerk is door een gang met de naastgelegen pastorie verbonden. Rond de kerk en de pastorie ligt een fraai aangelegde tuin en tegenover de kerk ligt een kerkhof met oude bomen

7 B. Dorpskerk Noordeinde 10 C. t Schepphuis Dorpsstraat 17 t Schepphuis was oorspronkelijk de oude parochieschool en werd reeds in 1559 vermeld in kerkelijke archieven. De architectuur wordt gekenmerkt door eenvoud, zoals te verwachten bij een dorpsschool. Het wordt sinds 1833, toen het toenmalige schoolhoofd meester C.C. Schepp vol trots een gevelsteen liet plaatsen met zijn eigen naam erop, door iedereen t Schepphuis genoemd. Inmiddels is t Schepphuis geen school meer, maar heeft het deels een woonbestemming gekregen. Daarnaast wordt de grote zaal gebruikt voor bijeenkomsten, verjaardagen, jubilea en condoleances. Aan het begin van de dertiende eeuw werd op een kunstmatige aangelegde heuvel van klei een klein bakstenen gebouw opgetrokken, ter plaatse van de huidige zuidbeuk van de kerk. De kerk is gewijd aan Sint Jacobus en is nog steeds een routepunt op de pelgrimstocht naar Santiago de Compostella. De toren verrees rond 1300, wat direct leidde tot verzakkingen. De tussenmuur werd om die reden aan het einde van de veertiende eeuw verstevigd met forse steunberen. Begin zestiende eeuw werd de toren verhoogd en kreeg het een nieuwe ingang. De kerk werd door een brand in 1573 verwoest en hersteld na de Reformatie. Het hoofd- en zijkoor, die voor de Protestantse eredienst niet belangrijk zijn, werden niet herbouwd. Het herstel van de toren was gereed in 1601 en de kerkzaal in Opvallend element uit deze periode zijn de Toscaanse zuilen in het interieur. De preekstoel en de schepen- en herenbanken completeren het beeld. Bijzonder fraai is de wit marmeren epitaaf uit 1684 voor ambachtsheer Jacob de Brauw aan de wand

8 D. t Kethelhuys voormalige herberg De Vergulde Valck Schiedamseweg 2 EUROPEES ERFGOEDTHEMA 1 Creativiteit vanuit traditie SCHIEDAMSE GIN EN NIEUWE JENEVERS t Ketelhuys staat op de locatie waar eeuwenlang een herberg heeft gestaan. De ligging aan de kruising van twee belangrijke doorgaande wegen was gunstig. In 1594 heette de herberg Bleskensgraeff en in 1643 is er voor het eerst sprake van herberg 'De Vergulde Valck'. Bij de brand in 1853, die een belangrijk deel van Kethel in de as legde, werd ook de herberg getroffen. De Vergulde Valk werd herbouwd. Het pand was voorzien van een houten hoekbord met daarop een gouden valk. In 1949 krijgt Jaap de Raat, een kunstschilder uit Kethel, de opdracht dit bord opnieuw te schilderen. In 1950 houdt de herberg op te bestaan en wordt het pand volledig gebruikt door de familie van Leeuwen als kruidenierswinkel en privé woonhuis. Het houten hoekbord is verdwenen. Het pand is nu een cadeauwinkel en high tea gelegenheid. De oude branders van weleer moesten bij de productie van jenever afgaan op hun ambachtelijke tradities en hun vingertoppengevoel. Of liever, dat van hun meesterknecht. Deze knecht gaf immers leiding aan het productieproces en pende op losse velletjes papier of in kleine boekjes recepten neer in hanenpoten die vaak alleen voor hem leesbaar waren. Daar liggen voorbeelden van in het Schiedams Gemeentearchief. Pas in het laatste kwart van de negentiende eeuw kreeg het brandersbedrijf een wetenschappelijke basis door de opkomst van de (bio)chemie. Toch kun je niet slechts met wetenschappelijke gevalideerde methodes een superieure jenever uit de experimenteerkolf krijgen. Er is nog altijd talent voor nodig, emotie. Je kunt het proeven of gedistilleerd kaal is, dan wel gecreëerd met gevoel en liefde. Daarom gaat de band met de traditie ook in de eenentwintigste eeuw niet verloren. Neemt U dat niet voetstoots aan? Treed binnen in één van de plaatselijke horecagelegenheden en laat U daar een cocktail voorzetten op basis van een van de Schiedamse gins. Of schaf een mooie Schiedamse gin of jenever aan in een van de slijterijen. Dan proeft U het zelf

9 E. Dorpsboerderij Schiedamseweg 12 F. Groene Raat Harreweg 19 De fraaie historische dorpsboerderij is een goed voorbeeld van de boerderijen, zoals er van oorsprong diverse in de dorpskern van Kethel te vinden waren. Het gebouw dateert uit de achttiende eeuw. Aan de straatzijde is het woongedeelte gesitueerd. In dit woongedeelte is een opkamer aanwezig. De keuken, kelder en het boenhok zijn nog grotendeels origineel. De restanten van een karnmolen zijn nog zichtbaar. Aan de achterzijde van het woonhuis ligt de stal. De Harreweg is een verhoogde verbindingsweg door het oorspronkelijke polderlandschap. Dit landschap is grotendeels verdwenen, maar het boerderijtje Groene Raat herinnert aan dit agrarische karakter van Kethel en omgeving. Het is een Saksische of hallenboerderij, waarbij de woonen werkruimte in een ruimte zijn gesitueerd. Het interieur van de boerderij, één van de oudste gebouwen in Kethel, is nog vrijwel gaaf en geeft een goed beeld van deze wijze waarop in een kleine boerderij werd geleefd. De eerst bekende bewoner Aryen Ham wordt vermeld in een notariële akte uit In 1902 gaat Leendert de Raat boeren in het pand. Een van zijn zonen is chroniqueur en kunstschilder Jaap de Raat. Hij heeft enorme betekenis voor Kethel omdat hij het oude dorp in zijn schilderijen en teksten documenteert. In 1967 komt het pand in het bezit van de Gemeente Schiedam met als beheerder de Irado met de voorbeeldtuinen. Hier kunnen bezoekers inspiratie opdoen en informatie krijgen over het op ecologisch verantwoorde wijze inrichten van een tuin

10 G. Dorpswoning Kerklaan 12 Dit eenvoudige woonhuis is typerend voor de dorpse bebouwing van historisch Kethel. Het pand is waarschijnlijk ouder dan de voorgevel doet vermoeden: deze kwam naar verwachting in de tweede helft van de negentiende eeuw tot stand. Het pand zelf gaat waarschijnlijk terug tot begin achttiende eeuw. Het pand had toen een klok-/tuitgevel en zo een veel rijkere uitstraling. Bij de verbouwing in de negentiende eeuw werd ook de kap vernieuwd en het dak verhoogd. In de loop der jaren vonden verschillende gevelwijzigingen plaats. Zo werden in de oostelijke zijgevel verschillende vensters op de begane grond ingebracht en geveldelen opnieuw opgemetseld. De sporen hiervan zijn te vinden in de diverse soorten metselwerk in deze gevel. De huidige eigenaar heeft het pand zelf volledig gerestaureerd. EUROPEES ERFGOEDTHEMA 2: Duurzaam vakmanschap LEREN AAN DE LANGE HAVEN Het voortbestaan van het gebouwde erfgoed is sterk afhankelijk van goed onderhoud en een restauratie op zijn tijd. Het vakmanschap van de mensen die de restauraties uitvoeren is hierbij cruciaal. De monumentale waarden kunnen nog zo goed worden beschreven, alleen door zorgvuldig en adequaat handelen, blijven deze waarden voor toekomstige generaties behouden. Fouten bij restauraties kunnen grote gevolgen hebben. We moeten de vakmensen, met hun kennis van historische materialen en technieken, koesteren. De beste manier om kennis op te doen, is in de restauratiepraktijk, door te leren van ervaren vaklieden. Het is dan ook zeer belangrijk dat restauratieaannemers aandacht hebben voor het bieden van leerplaatsen en stageplekken bij bijzondere restauraties. Op die manier wordt de passie voor het restauratievak overgebracht op volgende generaties. In Schiedam zijn in het afgelopen jaar diverse projecten geweest, waar ook leerlingen aan de slag konden, bijvoorbeeld bij de restauraties van Lange Haven 65 en Lange Haven 71. De eigenaren en opdrachtgevers verzekeren zich met deze restauraties niet alleen van het voorbestaan van hun eigen prachtige monumenten maar ook dat er in de toekomst voldoende vakmensen beschikbaar zijn. En zo sla je twee vliegen in één klap

11 BROERSVEST KETHELSTRAAT NIEUWE HAVEN 21 WESTVEST NOORDVEST ZIJLSTRAAT DAM KORTE HAVEN 11 Schiedam RAAM OUDE SLUIS 4 26 LANGE HAVEN SPINHUISPAD LANGE HAVEN NIEUWE HAVEN HOOGSTRAAT NOORDVEST GROENWEEGJE SCHIE GROTE MARKT 2 NIEUWSTRAAT LANGE ACHTERWEF SCHIE BOTERSTRAAT HERENSTRAAT LANGE KERKSTRAAT OUDE KERKHOF 6 BAAN BOOMGAARDSTRAAT LANGE HAVEN ORANJESTRAAT I DO ELEPLE 27 BROERSVELD HERENPAD TUINLAAN LANGE NIEUWSTRAAT 13 PLANTAGE S GRAVENLANDSEWEG 1 STADS- ERF SINGEL 8 BUITENHAVENWEG OVERSCHIESE SINGEL STRAAT 28 ROTTERDAMSEDIJK 1. Ruïne Huis te Riviere, Broersvest (bij Stadskantoor) 2. Stadhuis, Grote Markt 1 3. Waag, Lange Kerkstraat 39 [informatiepunt OMD] 4. Korenbeurs, Lange Haven Stedelijk Museum Schiedam, Hoogstraat St Joris Doele, Doelenplein 1 7. Grote of Sint Janskerk, Lange Kerkstraat Liduinabasiliek, Singel Havenkerk, Lange Haven Oud Katholieke kerk, Dam Westvest90 kerk, Westvest RK begraafplaats, Vlaardingerdijk Plantagekerk, Lange Nieuwstraat Pameijer, Westmolenstraat Heilig Hartkerk, Lekstraat 55, Rijnstraat Zakkendragershuis, Oude Sluis Nationaal Jenevermuseum, Lange Haven De Sodafabriek, Makkersstraat Voormalige distilleerderij Wenneker, Schie Molen De Palmboom, Noordvest Molen De Drie Koornbloemen, Vellevest Babbersmolen, Schiedamsedijk 2A 23. Nationaal Coöperatie Museum, Lange Haven Woonhuis, Schie Patriciërshuis, Lange Haven Voormalige drukkerij Roelants, Lange Haven Voormalige HAV-bank, Gerrit Verboonstraat 28. Het Pompstation, Rotterdamsedijk 54c 20 21

12 1. Ruïne Huis te Riviere Broersvest (naast Stadskantoor) 2. Stadhuis Grote Markt 1 Enigszins verscholen bij het Stadskantoor ligt de ruïne van het voormalige Huis te Riviere, het kasteel van Aleida van Avesnes. Deze dochter van graaf Floris IV van Holland en weduwe van Jan van Avesnes, bouwde het kasteel in een pas aangekochte polder aan de Schie. Zij gaf de nederzetting die hier ontstond in 1275 stadsrechten. Schiedam en het kasteel lagen aan de belangrijke waterweg de Schie. Het kasteel was in zijn tijd omvangrijk en is het oudste bekende kasteel met een vierkante donjon in het graafschap Holland. Deze woontoren was het belangrijkste gedeelte van het kasteel en werd door een loopbrug van de rest van het complex gescheiden. Vandaag de dag zijn alleen deze toren en de restanten van een waterput en een andere toren nog zichtbaar. Het kasteel werd diverse malen beschadigd en weer hersteld, maar in 1574 werd het gebouw definitief door Hollanders verwoest. Zo werd voorkomen dat de Spanjaarden het als uitvalsbasis konden gebruiken. Het oude raadhuis domineert door zijn plaatsing en architectuur de Grote Markt en symboliseert zo de wereldlijke macht en burgerlijk trots in de stad. Het gebouw is van oorsprong zestiende-eeuws maar werd na een brand in 1614 herbouwd. De huidige gevel is het gevolg van een verbouwing in 1782, toen er om het gehele gebouw nieuw muurwerk werd gezet, waarbij de vensters een strakke natuurstenen omlijsting kregen met forse sluitstenen. In het interieur is duidelijk te zien dat het gebouw in de loop der tijd telkens werd aangepast. Bij een verbouwing in de jaren 1920 werd de huidige trouwzaal gerealiseerd. Hierbij werd een achttiende-eeuwse schoorsteenpartij met schoorsteenstuk herplaatst. Het schilderij van Dionysus van Nimwegen, voorstellende drie putti rondom een tuinvaas, werd recent gerestaureerd, waardoor de heldere kleuren weer goed zichtbaar zijn

13 3. Waag INFORMATIEPUNT Lange Kerkstraat 39 Schiedam heeft sinds 1339 een stadswaag. Deze was eerst gelegen onder het stadhuis. Ruimtegebrek in het stadhuis maakte het wenselijk om een nieuwe locatie te vinden en in 1579 werd de waag verplaatst naar de voormalige doopkapel van de Grote Kerk. Deze kapel was na de overgang van de kerk naar de Protestantse eredienst niet langer nodig, omdat de protestantse doop midden in de kerk plaatsvindt. De doorgang tussen de kerk en doopkapel werd dichtgezet. Het gebouw werd in de 1748 sterk verbouwd, waarbij de huidige voorgevel tot stand kwam. Sinds 2016 is hier het informatiepunt gevestigd, waar toeristen, bewoners en ondernemers terecht kunnen voor informatie over Schiedam. De Waag werd verbouwd naar ontwerp van hp architecten. De waagschalen, die tot dan toe in het depot van het Stedelijk Museum Schiedam waren opgeslagen, keerden terug. De ontbrekende balans werd gesmeed door de Schiedamse smederij Rookbaard

14 4. Korenbeurs Lange Haven 145 In 1783 werd door de Oeconomisch burgermaatschappij een prijsvraag uitgeschreven voor een ontwerp voor een nieuwe koopmans- of korenbeurs in Schiedam. Het groeiend aantal handelstransacties vroeg om een nieuw onderkomen. De voorgevel met torenbekroning kwam te liggen aan de Nieuwe Sluis. Deze fraaie positie in het stadsbeeld was een advies van architect Giovanni Giudici. Zijn architectuurontwerp was echter te kostbaar en de stadsbestuurders gaven stadsarchitect Rutger van Bol es opdracht het ontwerp te vereenvoudigen. Toch wordt het ontwerp, met zijn geleding van Dorische en Ionische pilasters, algemeen aan Giudici toegeschreven. Mercurius en Neptunus zijn afgebeeld in het timpaan, als zinnebeelden van de handel en de zeevaart. In 2015 werd het gebouw verbouwd tot de hoofdvestiging van de Bibliotheek Schiedam. In de monumentale binnenplaats is de enige bibliotheektuin van Nederland. Er kan ook een hapje en een drankje worden genuttigd

15 EUROPEES ERFGOEDTHEMA 3: Water SCHIEDAM WATERSTAD Schiedam heeft een bijzondere relatie met het water. In 1250 werd een dam in de Schie gelegd om het water uit de polder te halen. Bij deze dam ontstond handel met schepen die via het achterland naar de Maas voeren en vice versa. Lange tijd was de Grote Visserij, ofwel de haringvangst, de belangrijkste bron van inkomsten. Vanaf de zeventiende eeuw kwamen in Schiedam branderijen in opkomst. Deze branderijen stookten moutwijn en jenever op basis van water, graan en mout. Eind 19e eeuw zakte de brandersindustrie in, en Schiedam verarmde. Maar weer kwam het heil van het water, ditmaal van de Maas. Grote scheepswerven zoals Gusto en Wilton-Fijenoord vestigden zich aan het diepe water. Jarenlang bouwde men hier grote zeewaardige schepen, kranen en boorplatforms. In de jaren 1970, kwam er door de opkomst van de lagelonenlanden ook een einde aan de scheepsbouw in Schiedam. Maar wie aan de Maasboulevard wandelt of een van de ophaalbruggen over de havens in het centrum passeert, weet dat Schiedam zijn schoonheid aan het water dankt en niet zonder het water wil of kan. 5. Stedelijk Museum Schiedam voormalig Sint Jacobsgasthuis Hoogstraat 112 Het Stedelijk Museum Schiedam is gehuisvest in het voormalige Sint Jacobsgasthuis uit In 1783 bleek dat de middeleeuwse voorganger in zeer slechte staat verkeerde. De gasthuisregenten lieten plannen maken voor nieuwbouw. Getuige het resultaat, was stadsverfraaiing daarbij even belangrijk als een gezond en veilig onderkomen voor hulpbehoevende bejaarden. Uiteindelijk werd de best gekwalificeerde architect in de regio ingehuurd: Giovanni Giudici. De betrokkenheid van Giudici is bijzonder: hij was geen Schiedams burger én hij was katholiek. Giudici creëerde een gebouw rond een binnenplein, met centraal een kerkzaal en links en rechts vleugels met slaapzalen. Indertijd zeer bijzonder en kostbaar was de toepassing van een peristyle met vrijstaande zuilen. In 1934 verruilden de bewoners de tochtige slaapzalen voor een comfortabeler gebouw met kamers elders in de stad. In 1940 betrok het Stedelijk Museum Schiedam het oude gasthuis. Er volgden diverse verbouwingen. Het museum heeft een collectie naoorlogse Nederlandse kunst. Het museum is geopend van dinsdag tot en met zondag, uur uur

16 6. Sint Joris Doele Doeleplein 1 De Sint Joris Doele was de thuisbasis van het schuttersgilde Sint Joris. Het gilde oefende op het plein en in de tuin in het marcheren en het schieten. Deze bijeenkomsten waren niet alleen bedoeld voor de oefening en het machtsvertoon van de schutterij, maar vervulden ook een belangrijke sociale functie. Na afloop dronk het gezelschap in de Doelens bier en wijn bij een maaltijd. De stadscolleges en gilden hielden er jaarlijks maaltijden en vergaderingen in het doelengebouw en officiële gasten kregen er onderdak. Omstreeks 1740 bleek het gebouw van de Doele in zeer slechte staat en besloot de vroedschap het te vervangen. In 1743 verrees een nieuw gebouw met koetshuis en paardenstal van stadsarchitect Arij van Bol es. De voorgevel straalt voorname eenvoud uit met zijn ingangspartij in Lodewijk XIV-stijl en zijn rechte kroonlijst. In 1989 kocht modefotograaf Paul de Graaff het pand, restaureerde het en gaf het een nieuwe bestemming. Sinds 2002 kan er in getrouwd en gefeest worden. stjorisdoeleschiedam.nl 7. Grote of Sint Janskerk Lange Kerkstraat 37 De Grote Kerk is van oudsher de hoofdkerk van Schiedam. De kerk werd in 1252 gesticht en in de daaropvolgende eeuwen uitgebreid en verfraaid. De driebeukige hallenkerk heeft een koor uit omstreeks 1400, terwijl het schip uit de vijftiende eeuw dateert. Ook de 54 meter hoge kerktoren is vijftiende-eeuws. Voor de Reformatie was de kerk het toneel van heiligenverering, in het bijzonder van een wonderdadig Mariabeeld (bekend als de Onze Lieve Vrouwe van Schiedam) en van het graf van de heilige Liduina. Schiedam was een belangrijk regionaal bedevaartsoord. Om deze buitenlui te kunnen opvangen werd rond 1500 de zuidbeuk vergroot. Hierbij werd de bestaande Liduinakapel afgebroken en in de kerkruimte geïntegreerd. De kerk verloor haar beeldhouwwerk en altaren bij de overgang naar de Protestantse eredienst. Van de brokstukken van dit beeldhouwwerk maakte de Schiedamse kunstenaar Sjef Henderickx het beeld Het Lam Gods. De Grote Kerk is nog in gebruik als kerk en er worden culturele activiteiten georganiseerd

17 8. De Liduinabasiliek Singel 104 EUROPEES ERFGOEDTHEMA 4: Gemaakt landschap HISTORISCH LANDSCHAP IN DORPSKERN KETHEL De Basiliek van de Heilige Liduina, in de volksmond bekend als de Singelkerk, werd in 1878 gebouwd naar ontwerp van de bekende kerkarchitect E.J. Margry. Margry liet zich inspireren door de dertiendeeeuwse Franse gotiek. Met deze bouwstijl bracht de architect de macht en pracht van het katholieke geloof tot uitdrukking. In de negentiende eeuw werd actief gestreefd naar herstel en herleving van de oude luister van de katholieke kerk van voor de Reformatie. Het gebouw heeft een sober exterieur door de stilering van de gotische vormentaal en de toepassing van baksteen. Het interieur contrasteert: met heiligenbeelden, altaren, meubelstukken en de polychrome afwerking van de wanden is hier een overdaad aan decoratieve motieven aanwezig. Het decoratieschema bekrachtigt de katholieke boodschap. Een bijzonder aspect van de kerk is de wijding aan Liduina. Na de sloop van de Fankelandsekerk in 1969 kwamen diverse objecten voor de Liduinaverering in de Singelkerk terecht. De relieken van deze Schiedamse heilige zijn in de kerk aanwezig. Op 18 juni 1990 heeft paus Johannes Paulus II de kerk verheven tot Basiliek. Het veengebied achter de Hollandse duinen was na de Romeinse tijd honderden jaren een onbewoonbaar en moerassig land ( na Chr.) Nadat het klimaat weer rustiger en droger werd, kon het gebied weer gebruikt worden voor bewoning, landbouw en veeteelt. Rond het jaar 1000 bouwden de eerste boeren hier boerderijen op lage terpjes, verspreid in het landschap. Zij groeven evenwijdig aan elkaar lange sloten om het water af te voeren. Een stelsel van wegen verbond de boerderijen met elkaar en met de omliggende nederzettingen Schiedam, Vlaardingen en Delft. Op een kruispunt van vijf van deze wegen bevonden zich een paar boerderijen op een natuurlijke zandige en droge plek in het landschap. Hier werd rond 1225 de kerk van Kethel gebouwd. De ontwatering van het veen leidde tot het inklinken ervan waardoor het oppervlak steeds lager kwam te liggen. Het bleek na enkele honderden jaren nodig om dijken en molens te maken om het water uit de lagere gedeeltes te pompen. Het proces van inklinking werd echter niet gestopt. Uiteindelijk liggen de polders nu ongeveer 2 à 3 meter onder zeeniveau. Zo is het landschap van Midden Delfland gemaakt. In het Schiedamse/Kethelse deel verrezen na de Tweede Wereldoorlog grote nieuwbouwwijken in de polders, waarbij de grond werd met zand werd opgespoten en opgehoogd. Desondanks bleven de oude verbindingswegen in het veenlandschap deels bewaard, zoals de Harreweg en de Kerkweg, maar ook de Groeneweg, de Joppelaan en de Polderweg. Ook kleinere stukjes van de laaggelegen polders met het 1000 jaar oude slotenpatroon zijn tussen de nieuwbouwwijken rond historisch Kethel terug te vinden zoals de weilanden pal ten noorden van het dorp Kethel, langs de Joppelaan en Polderweg. De bescherming van dit landschappelijke erfgoed is net zo vanzelfsprekend als de bescherming van de Dorpskerk van Kethel. Hier moeten we echter wel voortdurend oog voor hebben en houden

18 9. Havenkerk Lange Haven 72 De Havenkerk of Sint Jan de Doper uit 1822/1823, met Dorische zuilenportiek, valt direct op door de plaatsing in de binnenbocht van de Lange Haven. De kerk was één van de eerste katholieke kerkgebouwen die na de Reformatie in Nederland volledig nieuw werd gebouwd. Het kerkinterieur werd in de loop van de negentiende eeuw verrijkt met een fraai (neo)barok interieur. De interieurstukken werden besteld bij internationaal vermaarde ateliers, waaronder veel Belgische. De monumentale altaarstukken zijn van de hand van de schilder Anthonie van IJsendijck, in 1823 winnaar van de Prix de Rome. Van IJsendijck zelf is met zijn gezin te zien op schilderij De Opdracht in de Tempel op het Jozefaltaar. Hij was getrouwd met de nicht van de donateur van alle schilderijen in de kerk: Cornelis Johannes Nolet. Op het tabernakel van dit altaar is het tafereel Elias onder de jeneverboom afgebeeld. Een mooie verwijzing naar de donateurs: de jeneverbranders Wenneker en Meijer. Bijzonder fraai is de gerestaureerde communiebank met een verbluffende kwaliteit van houtsnijwerk. In 2018 wordt BOEi, een maatschappelijke onderneming die zich richt op de herbestemming en instandhouding van monumenten, eigenaar van de kerk. Het gebouw wordt een evenementenlocatie

19 Oud-Katholieke kerk 10. t Huis te Poort Dam 28 De Oud-Katholieke kerk en pastorie op de Dam 28 en 30 staan ook wel bekend als t Huis te Poort. De naam verwijst naar het voorname woonhuis dat hier stond en in de zeventiende eeuw werd verbouwd tot schuilkerk. Met de nieuwbouw in 1862 kwam een herkenbaar kerkgebouw tot stand. Het ontwerp was van de Schiedamse architecten M. van Erkel en J. Vormer. Tussen 2006 en 2009 is de kerk gerestaureerd onder begeleiding van Stadsherstel Schiedam. In de kerk bevinden zich twee monumentale orgels, waaronder een uniek secretaire-orgel uit 1790 van de orgelbouwer J. Strümphler. De Oud-Katholieke Parochie van de H.H. Johannes de Doper, Maria Magdalena en Laurentius viert iedere zon- en feestdag de eucharistie ( Ook worden regelmatig culturele evenementen in het gebouw georganiseerd, voornamelijk door de Stichting t Huis te Poort ( In de pastorie is Inloophuis De Boei gehuisvest (

20 11. Westvest90-kerk Westvest 90 In 1909 liet de Nederlandse Protestantenbond (NPB) Schiedam de Westvestkerk bouwen. Als architect werd Henri Evers aangezocht, destijds hoogleraar aan de Technische Hogeschool in Delft. Zijn bekendste ontwerp is het stadhuis van Rotterdam. De kerk en het bijbehorende gebouw zijn gegroepeerd aan twee zijden van een door een hek omsloten pleintje. Het windrecht van molen De Walvisch bepaalde de maximale hoogte van de kerktoren en economie bepaalde den rechthoekigen grondvorm van het gebouw, aldus Evers over zijn ontwerp. De kerk is een zaalkerk met een houten tongewelf met steekkappen boven de rondboogvensters. De gehele inrichting werd door Evers ontworpen, in een combinatie van verschillende Europese bouwstijlen. Zo toont de preekstoel Byzantijnse terwijl de glas-in-loodramen meer Jugendstilvormen hebben. De akoestiek van het gebouw is fameus en er vinden vele kamermuziekconcerten en klassieke cd-opnames plaats. EUROPEES ERFGOEDTHEMA 5: Europese routes OP PELGRIMAGE Schiedam werd in de middeleeuwen een belangrijk pelgrimsoord. De oorsprong begon met een wonderdadig Mariabeeld, dat door een plaatselijke beeldsnijder verkocht zou worden aan Antwerpen. Het schip waarin het beeld werd geladen, kwam echter niet meer van zijn plaats, waarmee, volgens de overlevering, het beeld aangaf in Schiedam te willen blijven. De aantrekkingskracht van Schiedam als bedevaartsoord werd zeer vergroot door de Schiedamse Liduina. Deze heilige was na een val op het ijs gekluisterd aan een ziekbed. Hier kreeg zij diverse visioenen van Maria en er vonden diverse wonderen plaats. Uit heel Europa kwamen bezoekers naar Liduina. Nog steeds zijn haar relieken in de Liduinabasiliek te bezoeken en wordt ieder jaar een processie gehouden. Schiedam is ook een halte langs de pelgrimsroute naar Santiago de Compostella. Er is een markeringspunt bij de katholieke kerk van Kethel, die net gewijd is aan Jacobus de Meerdere. Een wandeling of een fietstocht tussen de kerk in Kethel en die in het Centrum leidt voor een belangrijk deel door verparkte groenzones. Daarna bereik je het einddoel dwars door de Schiedamse binnenstad. Het Sint Jacobsgasthuis aan de Hoogstraat, waar nu het Stedelijk Museum Schiedam is gehuisvest, is ook aan Jacobus de Meerdere of Santiago gewijd. Dat was in de middeleeuwen een gasthuis waar bezoekende pelgrims onderdak vonden

21 EUROPEES ERFGOEDTHEMA 6: Verdedigingslinies VERDWENEN STADSPOORTEN economisch voordeel van Schiedam verdween. Schiedam dankte zijn eerste bloeiperiode aan de strategische ligging van de stad bij de dam in de Schie, een belangrijke route van en naar het Hollandse binnenland. De omwalling en vesten werden ruim om de bestaande bebouwing heen gelegd met het oog op toekomstige groei. Die groeipotentie maakte de stad lange tijd niet waar, doordat Rotterdam en Delft ieder hun eigen Schie aanlegden, zodat het In de omwalling waren vijf stadspoorten, die elk werden genoemd naar de stad of het dorp waar de weg buiten de poort naar toe leidde: de Overschiesepoort, de Kethelse poort, de Vlaardingse poort, de Rotterdamse poort en de Hoofdpoort. De laatste poort leidde oorspronkelijk naar het havenhoofd aan de Nieuwe Maas, maar kwam na de aanleg van het Nieuwe Werck (nu Plantagebuurt) in de stad te liggen. Deze poort bleef nog het langst bewaard, omdat het diverse gemeentelijke functies kreeg. Uiteindelijk is hij echter, net als alle stadspoorten, gesloopt. In de negentiende eeuw werden de poortgebouwen grotendeels functieloos en kostbaar in onderhoud. Bovendien vond men het obstakels voor het verkeer. Een besluit tot sloop was dan ook gemakkelijk genomen. 12. RK Begraafplaats met kapel Vlaardingerdijk 48 De voormalige rooms-katholieke begraafplaats werd in 1849 ingericht op de plaats van een particuliere buitenplaats Bokkenburg. De verdere aanleg werd mede mogelijk gemaakt door een gift van het echtpaar Van der Burg-Nolet. Architect W. Thijssen ontwierp in 1853 een achtzijdig, neoclassicistisch gebouw, waarvan de muren met hardsteen werden bekleed. Het dak werd bedekt met koper en bekroond met een achthoekig klokkentorentje. De gekruiste uitdovende fakkels boven de entree symboliseren de vergankelijkheid van het leven. Op de centrale as van de begraafplaats kwam een Mariabeeld en een monumentaal houten kruisbeeld. De begraafplaats werd in 1972 gesloten. Stadsherstel Schiedam zette zich met succes in voor behoud van de kapel en de bijgebouwen en begeleidde de restauratie. Nu is hier de Roemeens Orthodoxe Kerk gevestigd. De inrichting met prachtige iconen past uitstekend bij de gewijde sfeer van de kapel. 41

22 13. Plantagekerk Lange Nieuwstraat Pameijer voormalige meisjesschool van de Dominicanessen Westmolenstraat De Plantagekerk werd in 1871 gebouwd voor de Christelijk Gereformeerde Gemeente in Schiedam. Bestek en tekening werden gemaakt door plaatselijk timmerman Ris. De classicistische voorgevel met een gestuukte begane grond valt haast niet op in de gevelrij van voorname woonhuizen langs de Plantage. Alleen uit de vorm van de drie toogvensters maakt de goede beschouwer op dat het een kerkgebouw betreft. Deze sobere en eenvoudige uitstraling past wonderwel goed bij de gereformeerde opdrachtgevers. In de inrichting neemt de preekstoel de centrale plaats in, zodat duidelijk is dat het hier draait om het Woord en niet om wereldlijke pracht. Verder valt het Rütterorgel op. Het gebouw is op dit moment in gebruik bij de Hersteld Hervormde Gemeente. De Schiedamse katholieke gemeenschap maakte in de negentiende eeuw een grote bloei door. Dit resulteerde in de stichting van drie grote kerkgebouwen en de komst van diverse kloosterorden naar de stad. Het klooster van de zusters Dominicanessen aan de Korte Haven werd in gebouwd naar ontwerp van de Rotterdamse architect Th. L. Kanters. De dominicanessen gaven onderwijs op de lagere katholieke meisjesschool. Deze school lag achter het klooster en was vanaf de Westmolenstraat toegankelijk. In de school werden meisjes uit families van de betere standen strikt gescheiden van de dochters van arbeiders. Het gebouw en voorplein waren oorspronkelijk door muren en hekken in twee delen gesplitst. In het interieur zijn de sporen van deze tweedeling nog zichtbaar en het verklaart de op het eerste gezicht vreemde, dubbele bordestrap. In het schoolgebouw en de achtervleugel van het klooster is sinds 2012 Stichting Pameijer gevestigd. Pameijer ondersteunt mensen bij het versterken van hun eigen kracht en het omgaan met belemmeringen

23 15. Heilig Hartkerk Lekstraat 55, Rijnstraat 1 De Heilig Hartkerk of Gorzenkerk is beeldbepalend voor de wijk Schiedam-Zuid. Architecten Pierre Cuypers en (later) Han Groenewegen tekenden voor het ontwerp. Het eerste ontwerp in een neogotische stijl werd niet uitgevoerd. Oorzaak was het uitbreken van de eerste wereldoorlog, die het onmogelijk maakte om noodzakelijke bouwmaterialen uit Europa te verkrijgen. Het uiteindelijke gebouw kwam tot stand in een meer zakelijke bouwstijl, verwant aan de Amsterdamse School. De kerk werd in 1927 ingewijd. Voor het gebouw werd staal uit de Thyssenfabrieken in het Ruhrgebied toegepast en de daken werden gedekt met Belgische leien. De luidklokken waren afkomstig uit Engeland. Deze klokken werden tijdens de Tweede Wereldoorlog in beslag genomen zodat het materiaal kon dienen als grondstof voor wapentuig. In de kerk doken in deze tijd ook diverse mannen onder, om tewerkstelling in Duitsland te voorkomen. Wim Adolfs schilderde rond 1930 de fraaie verbeeldingen van de Apocalyps rond het altaar. Adolfs, nauw bevriend met Jan Toorop, vond dat eenvoud de hoofdfactor moest zijn in kunstwerken, opdat de beschouwer direct in het hart zou worden geraakt. In een lezing wees hij de vroegste Christelijke schilderingen in de Romeinse catacomben aan als inspiratiebron. Vandaag de dag trekt de Heilig Hartkerk tijdens zijn Engelstalige diensten gelovigen uit heel Europa

24 16. Zakkendragershuis Oude Sluis 19 Het markante Zakkendragershuis uit 1725 diende als gildehuis voor het Zakkendragersgilde Sint Anthonis. De zakkendragers hadden sinds 1465 het exclusieve recht goederen te laden en te lossen. Het toenemend aantal graan- en moutschepen in de achttiende eeuw maakte het gilde en het huis een belangrijke schakel in de Schiedamse economie. In het daktorentje, getooid met een windvaan in de vorm van een zakkendrager, hangt een klok die de zakkendragers waarschuwde als er goederen te vervoeren waren. Het gebouw had een wachtlokaal voor de zakkendragers die uit de buurt woonden en de klok niet zouden horen. Voor de verdeling van het werk werd gesmakt : de mannen lieten dobbelstenen vallen door een trechter en wie de hoogste ogen gooide, kreeg het beschikbare werk. Het Schiedamse Zakkendragersgilde is in Europa het enige dragersgilde dat nog actief is. In 2014 werd het Zakkendragershuis gerestaureerd, onder andere dankzij een bijdrage vanuit de erfgoedlijn Trekvaarten van de provincie Zuid-Holland. In 2017 is het gebouw opnieuw ingericht, waarbij oorspronkelijke interieuronderdelen terug zijn geplaatst. Bovendien zijn op diverse plekken in het gebouw informatieborden toegevoegd

25 17. Nationaal Jenevermuseum Lange Haven In de achttiende eeuw transformeert Martinus van der Schalk een pakhuis aan de Lange Haven tot een distilleerderij. Twintig jaar later koopt hij het perceel ernaast en bouwt daar een branderij. Hiervan getuigt de sluitsteen met jaartal 1794 in de hardstenen poort. In 1910 verwerft concurrent Melchers het complex. Binnen prijkt op de muur de slogan van het bedrijf: Stephenson s vinding (de stoommachine) bracht de wereld in beroering. Melcher s Locomotief brengt elk hart in vervoering. In 1985 breekt er brand uit en de monumentale panden raken flink beschadigd. De stichting De Gekroonde Brandersketel zorgt ervoor dat tien jaar na de brand de panden worden herbouwd. Hierbij wordt de dubbele klokgevel gereconstrueerd, hoewel deze ten tijde van de brand al lang was verdwenen. Een jaar later opent het Jenevermuseum zijn deuren. In de nog werkende branderij kan men zien en ruiken hoe de moutwijn volgens de 17de -eeuwse Oud Hollandsche methode wordt gestookt. Daarnaast zijn er tentoonstellingen over het heden en verleden van de Nederlandse jenever. Het Jenevermuseum is geopend van dinsdag t/m zondag van uur uur

26 18. De Sodafabriek voormalige pakhuizen Koerland en Lijfland: Makkerstraat 5 De voormalige pakhuizen Koerland en Lijfland, nu beter bekend als De Sodafabriek, werden rond 1800 gebouwd achter de bebouwing langs de Tuinlaan. De nabijheid van dergelijke bedrijfsbebouwing vlak achter representatieve woonhuizen, was in de dichtbebouwde werk- en industriestad Schiedam zeker niet ongebruikelijk. De beide pakhuizen zijn zeer groot en hebben een typerende open plattegrond, met grote ruimtes die alleen geleed worden door zware balkenlagen met onderslagbalken. De oorspronkelijke namen verwijzen naar gebiedsdelen aan de Oostzee, van waaruit veel graanproducten werden geïmporteerd. Dat graan had de stad hard nodig voor de productie van jenever en deze Europese handelsroute was dan ook belangrijk voor Schiedam. Na de teruggang van de jeneverindustrie in het laatste kwart van de negentiende eeuw werden de gebouwen in gebruik genomen voor de productie van Sodakristallen. Op dit moment wordt er hard gewerkt aan de herontwikkeling van de in verval geraakte complexen. Hiervoor is de coöperatie De Sodafabriek in het leven geroepen onder het motto: delen is het nieuwe hebben. EUROPEES ERFGOEDTHEMA 7: Erfgoed is van ons allemaal SAMEN WERKEN AAN SCHIEDAMS ERFGOED Rijk en gemeente hebben een bijzondere publieke taak bij het aanwijzen en het beschermen van monumenten. Het zou echter verkeerd zijn om ze geheel verantwoordelijk te stellen voor het historische erfgoed. Dat erfgoed is namelijk in zekere zin van ons allemaal. Schiedam verkeert in de gelukkige omstandigheid dat er heel wat actoren zijn, die zich inzetten voor het behoud van Schiedams erfgoed en voor de verspreiding van de kennis daarover. De stad kent een zeer actieve historische vereniging met ruim 900 leden. Werkgroepen doen onderzoeken en deze kennis wordt gedeeld door lezingen en artikelen in het tijdschrift Scyedam. Heel bijzonder is de aanwezigheid van Stadsherstel Schiedam. Deze stichting is in de jaren tachtig van de twintigste eeuw gestart op initiatief van betrokken Schiedammers die zich het lot van verwaarloosd erfgoed aantrokken. Op vrijwillige basis zetten zij zich sindsdien in om gebouwen in de binnenstad te restaureren en een goede bestemming te geven. Vorig jaar nog werden de panden Hoogstraat 89 en 91 opgeleverd, waar de koffiezaak Zavor inmiddels is gestart. Dit jaar is Stadsherstel Maassteden BV opgericht, die op termijn de activiteiten van Stadsherstel Schiedam zal overnemen. Nog steeds kan iedereen de doelstellingen van Stadsherstel ondersteunen, door donateur te zijn óf door aandeelhouder te worden. Zo kan erfgoed letterlijk van iedereen worden

27 EUROPEES ERFGOEDTHEMA 8: Landgoederen en buitenplaatsen EEN AANGENAME PLANTAGE Het aantal landgoederen en buitenplaatsen rond Schiedam was beperkt. Het meest in het oog springende complex was het huis Het huis was toen in handen van de Delftse familie Spiering. Spieringshoek, waar in de achttiende eeuw een prachtig park om heen lag. Schiedam kende sinds 1767 een bijzonder alternatief voor groen wonen buiten de stad. Dat jaar werd de Plantage aangelegd. De aanleg van dit oudste stadspark van Nederland bestendigde een functie die dit stadsdeel al langzamerhand vervulde: een groene ontsnapping voor welgestelde Schiedammers van de door branderijen vervuilde stad. Al snel werd er stedelijke wetgeving afgekondigd die hier de aanleg en bouw van branderijen en mouterijen onmogelijk maakte. Er lagen lusttuinen maar ook echte buitenplaatsen, zoals Rustenburg en Huis Eendragt. Nog steeds ademt de Plantage de voorname sfeer van weleer door de aanwezigheid van prachtige achttiende- en negentiende-eeuwse herenhuizen. Het park zelf kent een grote bomencollectie met meer dan zestig soorten, inclusief een heuse Wereldboom. In het park zijn diverse belangwekkende kunstwerken geplaatst. 19. Voormalige Distilleerderij Wenneker Schie 94 Schie 94 is nu in gebruik als woonhuis, maar vroeger was op dit adres de distilleerderij van Wenneker gehuisvest. Activiteiten als jeneverproductie en distillatie vonden hier al in de zeventiende eeuw plaats. In 1812 ging het pand over in handen van Joannes Wenneker. In 1903 werd de distilleerderij Wenneker vanwege een gebrek aan opvolging verkocht aan J.C. van der Tuijn. Onder de naam Dujardin bracht deze een vieux op de markt. Van der Tuijn en zijn opvolgers hebben tot 1967 het pand gebruikt. Na het vertrek van de distilleerderij verpauperde het pand. Eind jaren tachtig nam de waardering voor het Schiedamse industriële erfgoed toe. Het in verval geraakte pand werd op initiatief van Stadsherstel Schiedam gerestaureerd. Bij de restauratie werd de binnenzijde aangepast aan moderne (woon) eisen, maar karakteristieke elementen zoals de dubbele deuren, de raampartijen en het balkenplafond werden bewaard en in ere hersteld. Recent zijn twee muurschilderingen aangebracht met een verbeelding van de Schie en Raamgracht en van Oud Delfshaven

28 20. Molen De Nieuwe Palmboom Noordvest 34 Molen De Palmboom werd in 1781 gebouwd als een van de vele brandersmolens van Schiedam. Molen De Palmboom werd in 1901 door brand verwoest, waarna slechts een molenstomp restte. Negentig jaar later kwam de herbouw van deze molen op gang. In 1993 opende hier de Museummolen haar deuren. In 2018 is dit museum verplaatst naar molen De Walvisch. Net als alle historische molens in de stad, wordt molen De Palmboom als monument beheerd door stichting De Schiedamse Molens. Na het vertrek van het museum vinden hier diverse activiteiten plaats. EUROPEES ERFGOEDTHEMA 9: Beladen erfgoed ZWART NAZARETH Schiedam werd ook wel Zwart Nazareth genoemd, wat door de inwoners als een geuzennaam in het hart gesloten is. Maar positief was die aanduiding uiteraard niet bedoeld. Omdat destijds de honderden branderijen met steenkool werden gestookt, raakten alle gevels bedekt met een zwarte roetlaag. Ook het dode water in de grachtjes, havens en vesten had een zwarte kleur. De anti-alcoholbeweging propageerde overal de leus Sluit Schiedam en had het daarbij graag over Zwart Nazareth of kortweg Zwart Schiedam, waar dan uitgebuite brandersknechts van s ochtends vroeg tot s avonds laat moesten zwoegen om het luxeleven van de distillateurs mogelijk te maken. Een tijd lang heeft Schiedam zich voor het jeneververleden geschaamd, maar nu is de stad weer trots op zijn betrokkenheid tot het gedistilleerd - met erkenning van de beladen kanten die er inderdaad aan overmatige alcoholconsumptie zitten

29 EUROPEES ERFGOEDTHEMA 10: Opgegraven geschiedenis EEN BOERDERIJ UIT EEN VER VERLEDEN 21. De Drie Koornbloemen Vellevest 5 Harga is een polder gelegen tussen Schiedam en het dorp Kethel. Harga kent een zeer lange bewoningsgeschiedenis die al begint in de voorchristelijke tijd. De benaming Harga betekent heiligdom. Wat voor soort heiligdom dit geweest moet zijn, is niet bekend. Het kan gaan om een bouwwerk maar ook om een cultusplaats in de open lucht. Vandaag de dag is Harga goeddeels opgenomen in de bebouwing van Schiedam en is er woningbouw gaande. Voorafgaand aan deze woningbouw is archeologisch onderzoek uitgevoerd. Hierbij zijn de restanten van een Romeinse nederzetting aan het licht gekomen. Het betrof een goed geconserveerde boerderij uit de tweede eeuw van onze jaartelling. Uiteindelijk werd een plattegrond van ruim zes meter breed en zeventien meter lang blootgelegd. De bewoners beschikten toentertijd over relatief luxe gebruiksgoederen. Er werden diverse voorwerpen gevonden, zoals serviesgoed, verschillende mantelspelden, munten, stukjes sierbeslag van paardentuig en aardewerk. Zo kwam een bijzonder stuk geschiedenis van Schiedam letterlijk aan het licht. Molen De Drie Koornbloemen dateert uit 1770 en is daarmee de oudste nog bestaande brandersmolen van Schiedam. Uniek voor de Schiedamse stellingmolens is het aan de molen verbonden molenaarshuis. De molen beschikt over de restanten van een pelwerk waarmee o.a. rijst werd gepeld. Aan andere overblijfselen in het interieur is goed te zien dat de brandersmolens in de nadagen van de jeneverindustrie vaak overstapten naar andere activiteiten als die meer geld opbrachten. De molen wordt beheerd door stichting De Schiedamse Molens en heeft onlangs een grootschalige onderhoudsbeurt gehad waarbij zowel de romp als de houten onderdelen werden aangepakt

30 22. Babbersmolen Schiedamsedijk 2a Met het bouwjaar 1710 is de Babbersmolen de oudste, nog bestaande stenen poldermolen van Nederland. De molen bemaalde de Babberspolder en schepte water uit de polder in de Poldervaart. Hiervoor werd de molen in 1897 voorzien van een ongebruikelijk scheprad met een doorsnede van bijna zeven meter. Dit rad snijdt door het water in plaats van dat het enkel schept. Het naastgelegen vlietlandje is één van de laatste overblijfselen van het polderlandschap van Delfland dat zich uitstrekte tot de Maas. Na jaren van verval werd de molen, met inzet van vrijwilligers, fondsen en sponsors, in 2013 gerestaureerd. Hierbij werd ook de oorspronkelijke molenaarswoning in de molen hersteld. De molen geeft een goed beeld van het leven en werk van een poldermolenaar. Het werk aan de molen liet ruimte om andere werkzaamheden uit te voeren. De poldermolenaar was ook deels boer. Dat was hard nodig was gezien het schamele loon dat het polderbestuur betaalde. Bezoekers van de Babbersmolen kunnen ervaren hoe zij zo n 100 jaar geleden leefden van wind, land en water. Naast de molen ligt een prachtige mini-polder met scheprad en keersluizen waar de bezoeker zelf de basisprincipes van de Nederlandse waterhuishouding kan ontdekken

31 23. Nationaal Coöperatie Museum Lange Haven 84 Het woonwinkelpand op de hoek van de Lange Haven en Appelmarkt wordt gekenmerkt door de gevels in eclectische stijl. Het pand dateert, getuige de gevelsteen, in zijn huidige opzet uit Sinds 1977 is het Nationaal Coöperatie Museum hier gevestigd. Binnen waant de bezoeker zich in de jaren twintig van de vorige eeuw met een winkeltje vol met stolppotten met snoep en bakken met bonen en linzen. Achter de winkel ligt een woonkamer met kachel en stilletje. Het museum verhaalt de geschiedenis van de coöperaties die Nederland vroeger rijk was. Deze winkelformule zonder winstoogmerk diende een duidelijk sociaal en maatschappelijk doel. Met de komst van de supermarkt kwam een einde aan dergelijke winkels. Het museum is gratis te bezoeken. Vergeet niet bij het weggaan wat Oudhollands snoepgoed te kopen. Het museum is regulier geopend van woensdag t/m vrijdag van tot uur en op zaterdag van tot uur

32 24. Woonhuis Schie 84 Achter de relatief smalle voorgevel van Schie 84 gaat een zeer diep en bijzonder verrassend pand schuil. De kaart van Jacob de Gheyn uit 1598 laat zien dat deze kavel toen al was bebouwd. In deze periode raakte dit gebied langzamerhand bebouwd door de uitgifte van voormalige spinbanen als bouwkavels. Schie 84 is waarschijnlijk als T-vormige wevershoeve gebouwd, bestaande uit een woonhuis met bijgebouw. De decoratieve festoenen in de houten onderpui van de fraaie voorgevel werden ontleend aan stijlelementen van voorname gebouwen in een classicistische architectuur. Deze architectuurelementen maken het aannemelijk dat de bouwopdracht door een welgestelde familie werd gegeven. Het huis was in de negentiende en twintigste eeuw lange tijd in handen van branders. In deze periode werden Schie 84 en 86 met elkaar verbonden. Op nummer 86 was de capsulefabriek gevestigd, terwijl op nummer 84 de fabrieksdirecteur woonde. EUROPEES ERFGOEDTHEMA 11: Religieus verleden EEN SCHIEDAMSE HEILIGE Bij het thema religieus verleden kunnen we niet om Liduina heen: de Schiedamse heilige die tot de dag van vandaag een stempel drukt op onze stad. In 1380 werd Lidewij (Liduina) in Schiedam geboren. Na een val op het ijs volgde een levenslang ziekbed. Door de bewonderenswaardige wijze waarop Liduina haar lijden verdroeg en de manier waarop ze over haar visioenen verhaalde, kwamen talloze mensen naar haar toe. Al tijdens haar leven werd ze als een heilige behandeld. Na haar dood in 1433 werd een grafkapel bij de Grote- of Sint Janskerk gebouwd, die een bedevaartsplek werd. Zowel in de Grote Kerk als in de basiliek - die naar haar is vernoemd - kom je voorwerpen tegen die aan haar herinneren. Zoals haar twee grafstenen, de gouden reliekhouder met haar beenderen, diverse schilderijen en een zilveren beeld. Het voormalige weeshuis aan de Lange Achterweg staat op de plek waar eens een klooster stond dat op zijn beurt weer was verrezen op de plek van het woonhuis van Liduina. Schiedam is tot de dag van vandaag een bedevaartsoord voor gelovigen

33 EUROPEES ERFGOEDTHEMA 12: Grenzeloos erfgoed GLUREN BIJ DE BUREN Schiedams buurstad Vlaardingen maakt sier met de oudste stoel van Nederland, een meubelstuk uit de twaalfde eeuw. Het werd onlangs gebruikt als icoon voor de herdenking van duizend jaar slag bij Vlaardingen, die in 1018 werd uitgevochten. De stoel werd al in 2013 gevonden bij opgravingen nabij Overschie, binnen de gemeentegrenzen van Schiedam. Ter plekke stond een kapel uit het jaar Stoelen waren duizend jaar geleden iets heel bijzonders. Zij werden uitsluitend gebruikt door hooggeplaatste lieden. De Vlaardingers gaan er dan ook impliciet van uit dat Hollandse graven of tenminste een abt hun belangrijke billen op de zitting hebben gedrukt. Het blijft bijzonder dat de stoel nu in Vlaardingen staat te pronken, terwijl men daar toch genoeg in huis zal hebben dat deze Schiedamse stoel kan evenaren. Vanzelfsprekend vinden wij het geen probleem om dit oude ding te delen. Tenslotte hebben we ook nog wat goed te maken. In 1572 brandden Schiedammers Vlaardingen plat, zogenaamd om de Spanjaarden een hak te zetten. Dat was eerlijk gezegd ook niet helemaal comme il faut. 25. Stadsvilla Mout Lange Haven 71 Het patriciërshuis aan de Lange Haven 71 werd omstreeks 1770 gebouwd, waarschijnlijk door samenvoeging van twee oudere panden. Een deel van deze panden bleef hierbij gehandhaafd. Over de opdrachtgever is weinig bekend, maar het is gezien de omvang duidelijk dat deze tot de Schiedamse elite mag worden gerekend. Het pand werd van 1815 tot 1842 bewoond door de koopman, brander en distillateur Martinus van Pelt ( ). Het huis met erf besloeg toen het gehele terrein tussen de Lange Haven en de Westvest en omvatte ook een stal, koetshuis en een koepel. In 1905/1906 werd het pand verbouwd en in gebruik genomen door de Rooms Katholieke Volkenbond. Daarbij werd ter plekke van de tuin en de bebouwing langs de Westvest een gehoorzaal gebouwd. Deze zaal deed later ook dienst deed als bioscoopzaal en dancing. In de jaren 80 van de 20e eeuw verliet de Volkenbond het inmiddels zwaar vervallen gebouw, waarna de gehoorzaal werd gesloopt om plaats te maken voor een nieuw appartementengebouw langs de Westvest. Het voorhuis werd in deze periode helaas grotendeels ontdaan van monumentale afwerkingen. Inmiddels is het pand na weer een lange tijd van leegstand en verval, overgegaan op een nieuwe eigenaar, die het buitengewoon zorgvuldig heeft laten restaureren. In 2018 opende hotel Stadsvilla Mout de deuren. www. stadsvillamout.nl

34 26. Voormalige Drukkerij Roelants Lange Haven 141 Dit achttiende-eeuwse woonhuis met een rijk geprofileerde kroonlijst staat prominent op de hoek van de Lange Haven 141. Achter de rijk gedecoreerde winkelpui bevindt zich een al even bijzonder winkelinterieur uit het derde kwart van de negentiende eeuw. In het pand was tussen 1849 en 2000 de firma Roelants gevestigd. Deze bekende Schiedamse drukkerij gaf in 1867 Snikken en grimlachjes van Piet Paaltjens uit. Piet Paaltjens is het alter ego van dominee François Haverschmidt. De schrijver woonde aan de overkant en naar verluidt haalde Roelants hem over om deze bundel over te brengen. Het werd een groot succes. De huidige eigenaren hebben het pand en de winkelruimte met veel enthousiasme in ere hersteld

35 27. Voormalige HAV-Bank Gerrit Verboonstraat In opdracht van de Hollandse Algemeene Verzekeringsbank ontwierp de landelijk bekende architect W.M. Dudok in dit pand. Het is een voorbeeld van de Zakelijk Expressionistische bouwstijl. Deze stijl sluit bij Europese ontwikkelingen in de architectuur. Samen met de Singelwijckflat aan de Koemarkt staat de HAV-bank symbool voor de moderniteit van een sterk veranderende samenleving en stad. Het gebouw staat niet voor niets aan een stadsdoorbraak in de stad die het snel groeiende autoverkeer moest faciliteren. De constructie van het gebouw bestaat geheel uit gewapend beton. De bakstenen zijn op deze betonconstructie bevestigd. Uiterst modern en een technisch unicum was het in het gebouw toegepaste koelsysteem waarvoor waterleidingen in het beton werden opgenomen. Het gebouw werd in 1953 naar ontwerp van dezelfde architect uitgebreid. Het karakter bleef hierdoor ongewijzigd. Ook de verbouwing van de bank tot appartementencomplex in de jaren doet aan de kwaliteit van het oorspronkelijke ontwerp niets af. In de hal van het complex bleef het gebeeldhouwd profiel van de heer G.W. van Bergen Walraven bewaard. Hij is de oprichter van de HAV-bank

36 28. Het Pompstation Rotterdamsedijk 54c Het pompstation werd in 1922 in opdracht van het Rotterdams gemeentelijk waterleidingbedrijf gebouwd. De Rotterdamse architect A. Otten was verantwoordelijk voor het ontwerp in een sobere, aan de Amsterdamse school verwante bouwstijl. Het gebouw staat in de zichtlijn van de Boerhaavelaan op het talud van de Rotterdamsedijk. De aanleiding voor de bouw was de uitbreiding van de Rotterdamse haven met de Merwehaven, waarvoor Schiedams grondgebied in Nieuw Mathenesse werd geannexeerd. Voor de aanleg van de haven moest de Schiedamse watertoren wijken. Het nieuwe pompstation zorgde voortaan voor de waterdruk en de verdeling van water. Schiedam had bovendien bedongen dat dit water voortaan gratis vanuit Rotterdam werd aangevoerd. Het waterleidingnet kon met vijf elektrische pompinstallaties in combinatie met hoge windketels onder druk worden gezet. Een gasmotor, geleverd door de firma Deutz uit Keulen, kon in geval van stroomuitval de elektrische motoren aandrijven. Deze machine is de laatste in zijn soort in Nederland. Het pompstation is al sinds jaren in onbruik geraakt, maar de machines werden door vrijwilligers onderhouden. BOEi, een maatschappelijke onderneming met expertise in de herbestemming van industrieel erfgoed, is eigenaar van het pand en bereidt een herbestemming voor

37 72 73