Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Transcriptie

1 Cover Page The handle holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Broeke, Pieter Willem van den Title: Het handgevormde aardewerk uit de ijzertijd en de Romeinse tijd van Oss-Ussen. Studies naar typochronologie, technologie en herkomst Issue Date:

2 Hoofdstuk 10 Tussen bakken en vinden Er zijn verschillende hindernissen te nemen bij de reconstructie van de oorspronkelijke productiewijze van het aardewerk. Allereerst hebben veranderingen in de klei plaatsgevonden in de fase tussen kleiwinning en gebakken product. Het mengen van kleien of het toevoegen van silt en zand kunnen achteraf het bepalen van het afzettingsmilieu en daardoor de lokalisering van de keramische hulpbronnen vrijwel onmogelijk maken. Hoge baktemperaturen kunnen potten opleveren met veranderde mineralogische samenstelling (par ). In Oss-Ussen lijken echter de omstandigheden ná het bakproces van grotere invloed op de reconstructie te zijn (fig. 10.1). De belangrijkste interveniërende factoren zijn: secundaire verhitting; verwering; bodemprocessen (aankorsting, infiltratie en uitloging). Aan de genoemde factoren wordt hierna afzonderlijk aandacht besteed Secundaire verhitting Onomkeerbare veranderingen in een keramische massa zijn te verwachten bij het opnieuw verhitten na het bakproces, zeker gezien de relatief lage temperatuur systeemcontext reparatie potgruis transformatie - processen mogelijke effecten op aardewerk - eigenschappen grondstofwinning fragmentatie vervaardiging gebruik gebruik van fragmenten kleur chemische / mineralogische samenstelling structuur afdanken / verliezen afval archeologische context verplaatsing (bioturbatie e.d.) (herhaalde) verhitting verwering uitloging aankorsting / infiltratie Figuur Schematische levensloop van laat-prehistorisch aardewerk op de Zuid-Nederlandse zandgronden, in het bijzonder Oss-Ussen. tussen bakken en vinden 189

3 van o C die voor de lokale fabricaten geldt. Dat kan zowel tijdens het gebruik van het aardewerk geweest zijn als na afdanking ervan. Veel van het vondstmateriaal is namelijk in gefragmenteerde toestand opnieuw verhit geraakt. Dit kan dan zelfs een tertiair stadium van verhitting zijn geweest, na het bakproces en het gebruik als kookpot bijvoorbeeld. Omdat het secundaire stadium (zeker dan) moeilijk aantoonbaar is, worden alle vormen van verhitting na het bakproces betiteld als secundaire verhitting Verhitting tijdens gebruik Een zodanige verhitting dat er op zijn minst kleurveranderingen door zijn ontstaan, kan verwacht worden bij grote potten die als kapsel dienden voor het bakken van kleiner aardewerk. 1 Deze functie is echter voor Nederlands aardewerk nog niet aangetoond. Het meegeven van aardewerk op de brandstapel is daarentegen wel een bekende praktijk, die hetzelfde gevolg had. De vondst van duidelijk oververhit, soms zelfs verwrongen aardewerk in grafcontext verraadt deze gewoonte. Daarvoor kan zowel naar Oss zelf als naar grafvelden in de regio verwezen worden. 2 De meest gangbare (kleur)veranderingen mogen we veronderstellen bij het gebruik van aardewerk als kookpot. Afgezien van roetvorming aan de buitenkant zijn vooral aan die zijde ook nog andere kleurveranderingen te verwachten. 3 Potten die van oorsprong donker gekleurd zijn kunnen in zuurstofrijke omstandigheden alsnog lichter kleuren, ook al was de temperatuur bij het bakproces hoger. Wel is voor de kleien uit de holocene afzettingen in onze regionen een minimale waarde van o C vereist. 4 Bovendien wordt de kleuring niet alleen bepaald door de temperatuur. De aanhoudtijd is een andere variabele die hierbij een rol speelt. 5 Bij aardewerk waarvan het ijzer al gedeeltelijk geoxideerd is, kan het oxidatieproces in een secundair stadium voortgezet worden. Bij potten die in de haard werden geplaatst, mogen we dan ook een soortgelijk verkleuringseffect veronderstellen als bij de scherven die als plaveisel voor de prehistorische haardplaats dienden (zie par ), al moet daarbij aangetekend worden dat een pot met inhoud daar minder gevoelig voor is. Om te bepalen of secundaire verhitting door gebruik mogelijkerwijs een rol heeft gespeeld, en dus het zicht op de oorspronkelijke bakwijze belemmert, moet allereerst bezien worden of er een kleurverschil bestaat tussen kookpotten en andere potten. Dat kleurverschil moet niet het gevolg zijn van bijvoorbeeld het gebruik van verschillende kleien. We mogen de kookpotten vooral zoeken onder de relatief hoge potten met besmeten wand. Voor Oss-Ussen kan in zijn algemeenheid gesteld worden dat besmeten aardewerk een gemiddeld lichter oppervlak heeft dan gelijktijdige, gepolijste lage potten. De meerderheid van het besmeten aardewerk uit de ijzertijd heeft aan het oppervlak een lichtere kleur dan de kern en de binnenzijde. Gepolijst aardewerk is daarentegen hoofdzakelijk egaal en donker gekleurd. Het zal in het gebruik zelden met vuur in aanraking zijn gekomen; de lage potten zullen vooral als eetgerei hebben gediend, voor opdienen en consumptie. Er is echter nog een belangrijke factor buiten grondstof, bakwijze of functie die tot een kleurverschil kan leiden, namelijk de afwerking. Door polijsten wordt het oppervlak dichtgesmeerd. Dientengevolge kan minder zuurstof toetreden dan bij besmeten aardewerk. Aangezien zuurstof zorgt voor het uitbranden van organische stof en vervolgens de oxidatie van metalen (ijzer met name) op gang brengt, is bij de meer poreuze structuur van besmeten aardewerk eerder een lichtkleuring te verwachten dan bij het gepolijste oppervlak. Dit alles geldt primair voor een fijnkorrelige grondstof, zoals komklei. Daarvan is vooral in de midden-ijzertijd op grote schaal gebruik gemaakt. Bij de verklaring van de kleurverschillen valt echter niet uit te sluiten dat zowel ruwwandig als besmeten aardewerk onder andere omstandigheden is gebakken dan het gepolijste, of (tevens) in meerderheid als kookpot in gebruik is geweest, waardoor het kleurverschil met het gepolijste aardewerk nog versterkt is. De identificatie van kookpotten zou gebaat zijn bij de vondst van meer aangekorste voedselresten (kookresten). 6 Dit verschijnsel kennen we goed uit het neolithicum en de bronstijd. In Zuid-Nederland treffen we kookresten echter weinig aan op het ijzertijdaardewerk. De vondstsituatie in waterput P382 (cat.nr. 1) mag in dit opzicht tekenend genoemd worden. Een enkel ouder aardewerkfragment (midden-bronstijd) bezit aan de binnenzijde voedselresten in een kwaliteit die bij het latere aardewerk onbekend is, ook al bedraagt de kwantiteit daarvan mogelijk wel het duizendvoudige van de stukken uit de midden-bronstijd. De factoren die ter verklaring van dit verschil in aanmerking komen zijn divers: de aard van het voedsel, de bereidingswijze, de positie van de pot ten opzichte van het vuur en de grondigheid van reiniging na gebruik. Wat eveneens een belangrijke rol gespeeld kan hebben, is het niet-intentionele schoonbranden na afdanking. Aan dit proces is de volgende paragraaf gewijd. 190 het handgevormde aardewerk uit de ijzertijd en de romeinse tijd van oss-ussen

4 Verhitting na afdanking Ook na het afdanken van potten kan er nog kleurverandering plaatsvinden. De herkenbaarheid is aanzienlijk groter dan het geval is bij kleurverandering tijdens de gebruiksfase, en wel doordat het daarbij in principe om scherven gaat. Fragmenten die onder zuurstofrijke omstandigheden opnieuw zijn verhit (boven o C) zijn in principe te herkennen aan: Kleurverschil met aaneenpassende scherven die niet aan dezelfde invloeden hebben blootgestaan (fig. 10.2). Men moet zich in dit geval echter niet laten misleiden door de invloed die ligging in uiteenlopende milieus kan hebben, bijvoorbeeld wanneer een deel van een pot in een ijzerrijke oeverwal is terechtgekomen en een ander deel in de zwartkleurende, humeuze geulvulling ernaast. Wisselende kleuren op de verschillende breukgedeelten van een scherf (fig. 10.3). De afgebeelde scherf is gebrand toen hij nog deel uitmaakte van een groter potfragment. Indien een fragment secundair gebrand is, en vervolgens niet meer gebroken, dan blijkt het verschil pas bij opnieuw breken. Wanneer echter een fragment van een oorspronkelijk min of meer reducerend gebakken pot achteraf volledig doorbakken is geraakt, dan is dat nog slechts door de eerstgenoemde mogelijkheid te onderkennen. Bij aardewerk dat bij het primaire bakproces al geheel doorbakken is geraakt, zal secundaire brand in een schoon vuur en een zuurstofrijke omgeving zelfs onherkenbaar zijn. Wordt secundaire brand niet her- kend, dan levert dit niet alleen een mogelijk foute reconstructie van de oorspronkelijke stookwijze op; ook de temperatuur kan in tweede instantie hoger hebben gelegen dan bij het bakproces, zonder dat dit te verifiëren valt. Behalve kleurveranderingen kunnen er door secundaire brand ook nog structuurveranderingen optreden, of die bevorderen. Voorwaarde is wel dat de temperatuur oorspronkelijk of in tweede instantie niet zo hoog is gekomen dat het sinteringsproces goed op gang is gebracht. Herhaaldelijk blijkt dat secundair gebrand aardewerk zijn cohesie heeft verloren. Op zijn minst is het oppervlak dan poederachtig en laat zich met de vinger wegschrappen. Eventuele polijstglans verdwijnt, er ontstaan scheurtjes en grove poriën (fig. 10.2). Dit laatste verschijnsel lijkt in het bijzonder daar op te treden waar van oorsprong potgruis zat. Dat is waarschijnlijk door selectieve verwering achteraf verdwenen. Ook aardewerk dat niet secundair gebrand is, vertoont wel eens grove poriën die niet door het uitbranden van plantaardig materiaal veroorzaakt lijken, maar door het verweren van potgruis. Aangezien potgruis altijd secundair gebrand wordt, namelijk op het moment dat de pot waarin het als verschralingsmateriaal fungeert gebakken wordt, is daarmee de voorwaarde voor selectieve verwering geschapen. Er zijn in Oss-Ussen vele gevallen van verhitting van aardewerk in gefragmenteerde toestand, juist ook bij dat uit waterputten, kuilen e.d. Dit geldt naar schatting voor 2040% van het vondstmateriaal. Dat doet de vraag rijzen welke oorzaken hieraan ten grondslag liggen. Enkele voor de hand liggende mogelijkheden zijn: Figuur Secundaire verhitting van het onderste fragment in een zuurstofrijke omgeving heeft geleid tot veranderingen in kleur en structuur. Ware grootte. Figuur Secundair verhitte scherf die nadien verder is gefragmenteerd (links). De oorspronkelijk al donkere kern is donker gebleven. Ware grootte. tussen bakken en vinden 191

5 brand in de nederzetting; verbranding van de afvalhopen waarin ook de afgedankte aardewerkresten lagen; verbranding van een inventaris als onderdeel van een verlatingsritueel; 7 gebruik van grote scherven voor het afdekken van aardewerk in de oven; 8 ligging van scherven op de haardplaats. Ten aanzien van dit laatst punt kan gesteld worden dat in Oss-Ussen binnen de ruim 120 boerderijplattegronden geen haard bewaard is gebleven. We mogen echter veronderstellen dat het ook hier gebruikelijk was om de haard met scherven (en stenen) te plaveien. Enkele vindplaatsen die op ruime afstand rond Oss gelegen zijn geven daarvoor de indicatie. Uit de vroege ijzertijd kennen we de haarden met stenen en scherven uit de behuizingen van Zijderveld 9 en Echt. 10 In het Belgische Sint-Martens-Latem (O.Vl.) is een haard van grote potscherven en maalsteenbrokken aangetroffen binnen een ronde structuur. De laatstgenoemde dateert uit de eerste helft van de midden-ijzertijd. 11 Voor veel scherven met post-fragmentaire verhittingssporen uit Oss mogen we daarom eveneens een herkomst uit de haard vermoeden. Zelfs al zouden scherven niet als haardplaveisel hebben gediend, het is zonder meer waarschijnlijk dat juist in en rond het vuur potten werden gebruikt... en gebroken. 12 De ligging in de haard leidt overwegend tot verkleuring, veel minder tot sintering. 13 Toch is het niet noodzakelijk om verwrongen en/ of blazig geworden aardewerk steeds aan misbaksels toe te schrijven. De ongecontroleerde omstandigheden van een brandende afvalhoop, een crematiebrandstapel of een boerderij in lichterlaaie kunnen voor hetzelfde effect zorgen Verwering Tussen bakproces en opgraving heeft ook fysische aantasting plaatsgevonden. Bij gebruik kunnen barsten en schraapsporen ontstaan. Na afdanking is er alle kans op beschadiging door ligging aan of net onder het oppervlak, door vertrappen, ploegen, vorstsplijting, enz. Bijzonder gevoelig in dit opzicht is het zachte, poreuze briquetage-vaatwerk dat onder meer uit het West- Nederlandse kustgebied is aangevoerd. Een deel daarvan is sterk aangetast: het oppervlak vertoont flinke poriën (bv. plaat 38:20; 40:10). Bij deze categorie aardewerk kan de aantasting ook veroorzaakt zijn door zouten. 14 Een voortdurend proces van oplossing en rekristallisatie van resterend zout in de poriën, onder invloed van regen en grondwater afgewisseld met uitdroging, kan een desastreus effect gehad hebben. De situatie is echter niet voor alle complexen gelijk. Onder de complexen met veel kustaardewerk is de conserveringstoestand van het materiaal uit P138 (plaat 39:1 13) gemiddeld veruit het best. Dit mag waarschijnlijk toegeschreven worden aan een gunstiger diepteligging van de scherven, hetzij in geval van vorst, hetzij ten opzichte van het grondwater. 15 De conserveringstoestand van het gros van het aardewerk is echter goed, doordat een aanzienlijke hoeveelheid materiaal kort na het breken in de kuilen en afvalputten gestort lijkt te zijn en nadien ongestoord ruim onder het maaiveld heeft gelegen. Verwering is doorgaans goed herkenbaar; aardewerk met een verweerd oppervlak kan dan ook met weinig moeite uitgesloten worden bij het vaststellen van de oorspronkelijke oppervlaktebehandeling Aankorsting, infiltratie en uitloging Het aardewerk van Oss-Ussen heeft in hoge mate te lijden gehad van verrijking met stoffen die vooral de elementen Fe, Mn en P bevatten. Afzetting van alleen een ijzerhuidje rondom zorgt al voor kleurverandering. Door verbinding van vooral ijzer met de omgevende gronddeeltjes komt op veel van het aardewerk echter een aankorsting voor die ook het zicht op het oppervlak verhindert. Schoonborstelen en -krabben is als remedie vaak onvoldoende. Door het onderzoek van de slijpplaatjes is gebleken dat de verrijking zich niet tot het oppervlak heeft beperkt: de eerder genoemde stoffen zijn tevens geïnfiltreerd. Bovendien is sprake van klei-inspoeling en vorming van vivianietkristallen in de poriën. De uitkomsten van de XRF-analyse laten zien dat vooral fosfaten in het spel zijn. De waarden voor P 2 O 5 bedragen doorgaans 2050x de waarden die normaal zijn voor klei in afzettingen (vgl. M151M157). Hoge concentraties fosfaat kunnen in incidentele gevallen het gevolg zijn van de oorspronkelijke functie van het aardewerk (denk aan de recentere kamerpot, ofwel pispot). In het geval van Oss-Ussen zijn de hoge waarden echter doorgaans toe te schrijven aan de ligging van het aardewerk tussen ander afval en mest, ook al is de organische component daarvan niet meer herkenbaar. De specifieke eigenschappen van poreus aardewerk lei- 192 het handgevormde aardewerk uit de ijzertijd en de romeinse tijd van oss-ussen

6 Figuur Slijpplaatjes van lokaal vervaardigd aardewerk, vergroting 10x. 1. M028, bij ongepolariseerd licht 2. M033, bij gepolariseerd licht 3. M027, bij ongepolariseerd licht den tot een hoog fosfaat-adsorptievermogen.16 Het is dan ook niet verwonderlijk dat de gemiddeld hoogste waarden gevonden zijn bij het meest poreuze, want oorspronkelijk met plantaardig materiaal verschraalde, (import)aardewerk (M081M100, M111M112). Relatief hoge fosfaatwaarden zijn op het nederzettingsterrein ook buiten de kuilen met afval gemeten; ze kunnen voor een deel in verband gebracht worden met de ligging van de vroegere boerderijen.17 De mate waarin ijzer in het aardewerk geïnfiltreerd is, mag evenmin onderschat worden. Die verrijking is 4. M042, doorsnede over gehele wand bij gepolariseerd licht 5. M052, bij gepolariseerd licht 6. M062, bij gepolariseerd licht onder meer af te leiden uit de roodbruine afzettingen op de wanden van scheurtjes en poriën in het aardewerk (fig. 10.4:1). Het ijzer is anderdeels sluiervormig door de massa heen aanwezig, waarschijnlijk in combinatie met mangaan en fosfaat (fig. 10.4:2). Het is evenwel niet steeds te bepalen of dit meer diffuus aanwezige ijzer wel achteraf in het aardewerk is gekomen. De Maasafzettingen nabij Oss zijn namelijk van zichzelf al zeer ijzerrijk (vgl. kleimonsters M151M157). Dat mag toegeschreven worden aan de toestroming van ijzerhoudend grondwater vanaf de hogere zandtussen bakken en vinden 193

7 gronden. 18 Maar was dit al de toestand van de klei tijdens de bewoning in de ijzertijd en de Romeinse tijd? De recentelijk bemonsterde klei heeft immers sinds de bewoning nog vele eeuwen aan bodemprocessen blootgestaan. We kunnen in ieder geval constateren dat ander ijzer daarin al van oorsprong aanwezig was, namelijk waar het gaat om concreties (korrelroest). Dat is duidelijk wanneer ze door de potwand steken, als waren het potgruispartikels, of waar ze in het slijpplaatje omgeven worden door vrije ruimte als gevolg van krimp van de klei bij het drogen van de pot. Een even duidelijke aanwijzing voor de originele aanwezigheid levert de vergelijking van een serie monsters van kustaardewerk (M086M088) met lokaal aardewerk uit dezelfde kuil (M001M020). In het kustaardewerk komt ijzer vrijwel alleen sluiervormig voor, terwijl het lokale aardewerk ook steeds concreties bevat. IJzerconcreties kenmerken nog steeds de klei nabij Oss en worden ook wel hagelkorrels genoemd. 19 Theoretisch mag ook een verrijking met aluminium verwacht worden in de aan podzolisatie onderhevige dekzandbodem waaruit de vondsten stammen. Omdat de Al-waarden van klei al relatief hoog zijn en de kleien leemarmoede van het dekzand ter plekke geen omvangrijk aluminiumtransport toelaat, is de invloed hiervan niet van groot belang te achten. Dat blijkt bovendien uit de homogeniteit in de Al-waarden binnen de groep lokaal aardewerk. Mede daardoor is een exclusief onderscheid te maken met het meeste importaardewerk (zie hoofdstuk 12). Van meer belang dan aluminiumtransport in de bodem lijkt de constatering van Rottländer 20 dat bij een groep Keuls aardewerk chemisch een aanzienlijk verschil bestond tussen oppervlak en kern; bij sterk aangetast aardewerk waren de verhoudingen ook anders dan bij goed geconserveerd aardewerk. Silicium en kalium waren deels uitgeloogd, het aandeel van titaan bleek (daardoor) toegenomen. Bodemprocessen konden als oorzaak aangewezen worden. Afgezien van mogelijk onvergelijkbare bodemomstandigheden lijkt deze veranderingsfactor voor de monsters van Oss- Ussen nauwelijks van invloed te zijn: er is vrijwel alleen aardewerk in uiterlijk goede staat in de monsterserie opgenomen. Slechts M109, afkomstig van een gebruikt smeltkroesje, heeft een brosse structuur (zie par. 12.4). Dit monster heeft inderdaad de te verwachten K/Ti verhouding, maar het is nog onduidelijk of die het gevolg is van de conserveringstoestand of de oorsprong van de klei. Uitloging door bodemprocessen heeft ook invloed op de kleur van het aardewerk. Bij het slijpplaatjesonderzoek is gebleken dat veelal in een oppervlakkige zone van minder dan 1 mm het verder ruimschoots aanwezige ijzer is uitgeloogd. Ondanks de geringe diepte van de uitloging heeft dit toch als effect dat de hele omtrek van de scherf, ook op het breukvlak, gebleekt is en de oorspronkelijke kleur dus nog maar bij benadering is aan te geven (fig. 10.4:2). De uitgeloogde, maar vooral de geïnfiltreerde stoffen verstoren nog het meest het beeld van de oorspronkelijke massasamenstelling; daardoor bemoeilijken ze eveneens de scheiding tussen importaardewerk en lokale waar. De schade zou nog te overzien zijn wanneer alle scherven in gelijke mate aan de post-depositionele invloeden hadden blootgestaan. Het tegendeel is echter waar. Daarom is bij de onderlinge vergelijking van de chemische samenstelling van het aardewerk weinig rekening gehouden met de elementen Fe, Mn en P. 194 het handgevormde aardewerk uit de ijzertijd en de romeinse tijd van oss-ussen