In het (karren)spoor van Anna Barbara van Meerten-Schilperoort: een fietsroute voor de Open Monumentendag 2014, thema Op Reis

Transcriptie

1 In het (karren)spoor van Anna Barbara van Meerten-Schilperoort: een fietsroute voor de Open Monumentendag 2014, thema Op Reis Deze route is samengesteld door Carolyt Koops en Maurice Kruk ( Over Anna Barbara van Meerten-Schilperoort Anna Barbara van Meerten, geboren Schilperoort, leefde van 3 januari 1778 tot 14 februari 1853 te Gouda. Zij schreef kinderboeken en reisverslagen, was directrice van een door haar zelf gestichte meisjesschool, redactrice van het eerste Nederlandse vrouwentijdschrift en reclasseringsambtenaar avant la lettre. Haar lichaam rust nu op de Oude Begraafplaats Gouda. Een van de reisverslagen die Anna Barbara schreef was Reis door het Koningrijk der Nederlanden en het Groothertogdom Luxemburg voor jonge lieden. Het betreft 5 delen, uitgegeven in Amsterdam tussen 1822 en Hierin beschrijft Anna Barbara haar reis vanuit Gouda die haar o.a. naar Haastrecht, Oudewater, Schoonhoven en Vlist voerde (beschreven in deel 2 en 5). Graag willen wij met u op reis gaan langs deze plaatsen die Anna Barbara beschreef. Daarbij gaan we af en toe terug in de tijd. Niet alleen de tijd van Anna Barbara, we maken zo af en toe ook zijsprongetjes naar andere momenten in de historie. Wordt u onze reisgenoot? Routebeschrijving Startpunt: Oude Begraafplaats Gouda, Prins Hendrikstraat 3 Eindpunt: St Janskerk, Gouda LA =LinksAf, RA=RechtsAf, RD=RechtDoor, ri = richting We starten op de plek waar Anna Barbara aan haar laatste reis begon en rustplaats vond, de Oude Begraafplaats Gouda. Er was enkele jaren strijd rondom de opening van deze begraafplaats, maar na de uitbraak van een cholera-epidemie in 1832 werd de begraafplaats alsnog in gebruik genomen. In 1995 dreigde de begraafplaats te verdwijnen maar na succesvol verzet daartegen werd het in 1997 op de lijst van gemeentelijke monumenten geplaatst. Er vinden geen teraardebestellingen meer plaats, wel as-verstrooiingen. De Oude Begrafplaats heeft tevens een functie als een groene ecologische stapsteen voor de stadsnatuur. Volg vanaf de OBG de Prins Hendrikstraat, RA Erasmusstraat (bordje doodlopende weg) langs het Erasmusplein. Zie hier de tekst op de gevel: Reizigers zijn wij.... Erasmus (1466/67/69?-1536) is de veel beter bekende mannelijke tegenhanger van Anna Barbara, de grote humanist, die ook verbonden is aan Gouda. Hoewel het is omstreden of hij nu geboren is in Gouda of Rotterdam. Op zijn houten borstbeeld staat Goudæ conceptus, Roterodami natus (Latijn: in Gouda verwekt; in Rotterdam geboren). Einde Erasmusstraat RA Turfsingel. LA brug over. RA Vest, blijven volgen. Bij kruising met Bogen/Raam RD oversteken naar Korte Raam. Op T-splitsing Peperstraat RA. Bij T-splitsing Veerstal LA. Bij verkeerslichten RA de weg oversteken en direct weer LA ri Bergambacht fietspad langs de Hollandse IJssel (Nieuwe Veerstal). Doorrijden tot aan verkeerslichten (Goejanverwelledijk). Hier 1

2 RD oversteken en rechts aanhoudend de dijk langs de Hollandse IJssel blijven volgen. Bij kruising met Goverwellesingel RD oversteken en dijk verder blijven volgen. Wordt verderop Steinsedijk. Steinsedijk 5, Haastrecht. Klooster Stein (ook wel Emmaüs), thans boerderij aan de Steinsedijk in Haastrecht. In dit klooster was Erasmus kloosterling en priester en legde er de basis voor zijn loopbaan. Overigens schijnt hij er niet met al te veel plezier te hebben gewoond en gewerkt. Een paar van de oudst bewaarde brieven van Erasmus werden geschreven vanuit het klooster. Brieven waar Anna Barbara naar verwijst als ze in haar reisbeschrijving het volgende meldt: "Ik moet nog melding maken van een stedelijke boekerij, in een vertrek der groote kerk geplaatst, doch welke thans een vrijen ingang van buiten heeft. De aanleg van dezelve is gewis niet kwaad, en bevat veel belangrijks, vooral in oude werken en handschriften; wij vonden hier onder anderen, eenige eigenhandige brieven van den grooten Erasmus, op welken Geleerde Gouda ook aanspraak maakt, daar zijne ouders eigenlijk hier woonden, en zijne moeder, slechts om hem ter wereld te brengen, naar Rotterdam gegaan was. Hij ontving hier tevens zijne eerste opvoeding; zijn afbeeldsel in pleister versiert ook de boekerij." (pag. 20 uit Gouda, zoals beschreven door Anna Barbara van Meerten-Schilperoort. Uitgegeven, ingeleid en van commentaar voorzien door Jan Willem Klein; in dit boekje veel meer over wat Anna Barbara over Gouda schrijft). Bij de kruising met de Veerlaan (ri Haastrecht) RD de dijk blijven volgen. Haastrecht ligt op de plek waar het veenriviertje de Vlist uitmondt op de Hollandse IJssel. Er zijn vele verklaringen voor de naam Haastrecht. Een ervan is dat de Hollandse IJssel hier haast recht is. Maar het zou volgens historici eigenlijk verwijzen naar "kreek van de havik" of naar de persoonsnaam "haveke" gecombineerd met "drecht" (veer/vaarwater). Het vroegere kasteel aan de Vlist (nu onder een nieuwbouwwijk verborgen) heette Havekesdrecht. Kort na de bebouwing rechts het fietspad van de dijk af langs de Hollandse IJssel opgaan, het Jaagpad. Een jaagpad is niet een pad voor jagers, maar een pad langs een kanaal of rivier dat vroeger werd gebruikt om schepen, gewoonlijk vrachtschepen, als de wind niet gunstig was, vooruit te trekken. Dit voorttrekken werd jagen genoemd, vandaar de naam. Gewoonlijk gebeurde dit door het schippersgezin. Trekschuiten werden altijd gejaagd. Als er geld voor was, kon voor het jagen een paard met begeleider ingehuurd worden. Omdat er een touw zat tussen de trekkers of het paard en de boot moest ervoor gezorgd worden dat er geen obstakels zaten tussen het jaagpad en het water. Er staan dus geen bomen langs de waterkant van een jaagpad en geen dukdalven in het water. Volg het fietspad langs de Hollandse IJssel tot het einde waar het de dijk weer op gaat en volg de dijk ri Hekendorp. Bij huisnr. 78 (bordje ri bushalte) even naar rechts gaan naar bruggetje over de Hollandse IJssel. Op de plaats waar sinds 1992 een fietsophaalbruggetje is, was vroeger een veer om het water over te steken. In december 1923 verongelukten hier door een zinkende pont nog zeven mensen. Aan de overzijde van het water zien we een hoogstamboomgaard. Het is goed mogelijk dat ook Anna Barbara tijdens haar reis langs vele boomgaarden kwam. De fruitbomen groeien goed in de klei langs 2

3 de rivier. De hoogstamboomgaard vertelt een verhaal over het verleden van ons landschap. De historie van hoogstamfruitboomgaarden in Nederland gaat ver terug in de tijd. Vermoedelijk werd de fruitteelt al geïntroduceerd rond het begin van de jaartelling met de komst van de Romeinen. Omstreeks de middeleeuwen waren het vooral de kloosters, kastelen en andere aanzienlijke landgoederen waar fruit geteeld werd. Hoogstamboomgaarden zijn kenmerkend voor het rivierengebied. Van oorsprong had iedere boerderij een kleine boomgaard voor handel naar de markt of eigen gebruik. Ze worden vooral gewaardeerd vanwege hun landschappelijke, cultuurhistorische en ecologische waarde. Uit oude kaarten uit het begin van de 19e eeuw blijkt, dat in grote delen van Nederland praktisch ieder dorp of gehucht omgeven was door een gordel van hoogstamboomgaarden. Sinds de jaren 50 zijn de meeste hoogstamboomgaarden gerooid. Daar waar nog grootschalig fruit wordt geteeld is dat met klein blijvende bomen, laagstammen. Ga weer terug naar de dijk en volg deze verder ri Oudewater. De weg gaat de dijk af en je volgt de weg onderaan de voet van de dijk (Hekendorpse Buurt). Kort na bordje bebouwde kom bij fietswegwijzer RA fietspad langs de Hollandse IJssel. Onder de weg door en boven aangekomen RD langs de IJssel blijven fietsen (Noord IJsselkade). Weg langs het water blijven volgen, gaat met bochtje naar links. RA Brug over. Oudewater. Nu Utrechts, tot 1972 Zuid-Hollands grondgebied. De grenzen tussen het Sticht en Holland veranderden sinds de Middeleeuwen, toen de moerasgebieden van het Hollands Utrechts veengebied werden ontgonnen voor de landbouw, voortdurend. In 2015 bestaat Oudewater 750 jaar. Op 7 augustus 1575, tijdens de 80 jarige Oorlog, werd het stadje geplunderd door Spaanse soldaten. De soldaten vermoordden bijna de helft van de inwoners en een groot deel van de stad brandde af. Dit wordt de 'Oudewaterse moord' genoemd. Hoe dat zo kwam? In 1572 kozen Oudewater en een aantal andere opstandige steden de kant van de protestanten en van Willem van Oranje. De katholieke Spanjaarden waren boos dat de protestanten zich tegen hen keerden. Uit wraak trok in de zomer van 1575 een Spaans leger naar het rijke Oudewater om de stad te plunderen. Willem van Oranje riep de boeren op om de dijken door te steken. Dan zou het land rond de stad onder water komen te staan. Dat zou de Spanjaarden wel tegenhouden. Maar de boeren voelden daar niets voor want dan zou hun kostbare hennepoogst verloren gaan. Achteraf gezien was dat niet zo slim. Anna Barbara is over Oudewater (en het nabijgelegen Montfoort) niet erg te spreken. Treuriger steden (..) zagen wij nog op onze reis niet (p.128, deel 2). Zij verhaalt over de Oudewaterse moord, de kerk waar de wiskundige Snellius is begraven en uiteraard ook nu nog de beroemde Waag, waar zoo menig onschuldige het rampzalige slagtoffer werd van bijgeloof en godsdienstige dweeperij (p. 128, 129; deel 2). Ook besteed ze aandacht aan de touwbanen, waar de hennepvezels tot touw werden geslagen. Direct na de brug weer RA (Havenstraat) en ophaalbrug over. 2 e weg LA (Molenwal). Zijweg negeren, weg buigt met bocht naar rechts en komt uit op de provinciale weg N228. Deze oversteken (let op verkeer!) en LA Fietspad volgen (Utrechtsestraatweg). 2 e weg bij wegwijzer ri Polsbroek/Polsboekerdam RA naar beneden (Damweg). Volg het fietspad enkele kilometers tot aan de kruising in Polsbroek. Polsbroek is één van de typische bebouwingslinten van het Groene Hart. Veel dorpen in het veenweidegebied zijn langgerekt en liggen in oost-west richting langs een watergang. Zo ook 3

4 bijvoorbeeld Polsbroek, Polsbroekerdam, Benschop. De wetering was de basis voor de ontginning van het gebeid in de Middeleeuwen. Verspreid langs het lint lagen de boerderijen. Ook nu is er en belangrijke relatie tussen het lint en het achterliggende landschap door diverse zichtlijnen tussen de bebouwing naar de weilanden. In Polsbroek RD kruising oversteken en Damweg blijven volgen. Neem na enige 100en meters het fietspad aan de linkerzijde van de weg (let op verkeer!). Na enkele km kruising in Cabauw oversteken en iets schuin naar links bruggetje oversteken. 1 e weggetje RA Fietspad (Wielsekade, verderop Cabauwsekade). Blijf dit fietspad helemaal volgen, zijwegen negerend tot vlak voor de provinciale weg, bruggetje RA en daarna weg oversteken (Lopikerweg) RD fietspad volgen. Dit fietspad buigt rechts, in deze bocht bij fietswegwijzer LA ri Schoonhoven Noord bruggetje nemen en parallel aan provinciale weg blijven fietsen. 2 e bruggetje over, fietspad wordt weg bij fietswegwijzer ri Bergambacht. Rij door tot aan de rotonde. LA de rotonde oversteken (let op verkeer!) ri bordje bebouwde kom Schoonhoven, Heinweg. Kort na rotonde schuin LA (Spoorsingel) ri Sportcomplex, 1e weg RA (Opweg). Schuin naar links fietspad ri park op en RA weg langs de singel (Oude Haven) ri centrum. Schoonhoven. Zilverstad. Schoonhoven is een karakteristieke vestingstad gelegen aan de rivier de Lek in het Groene Hart. Een belangrijke erfenis uit het verleden voor Schoonhoven is de zilverindustrie. Al sinds de 14e eeuw zijn goud- en zilversmeden in Schoonhoven gevestigd. De zilververvaardiging groeide sterk in de 18e en 19e eeuw. Aan het einde van de 19e eeuw woonden er in Schoonhoven ongeveer mensen. Van hen waren er 600 werkzaam in het goud en vooral in het zilver. De zilverindustrie is tegenwoordig lang niet meer de enige bestaansbron. Maar het neemt nog steeds een centrale plaats in in Schoonhoven. Het stadje kon Anna Barbara echter niet bekoren; Het is een net stadje, doch het is er doodsch. Anna Barbara tekent hier verder een anekdote op uit de tijd van de Hoekse en Kabeljouwse twisten. Zij verwijst eveneens naar de zalmvisserij in de Lek. Rij de Oude Haven geheel uit (bij kerk aan de rechterkant van het water gaan rijden). Aan einde LA en kort daarna RA Veerstraat ri poort en veerpont. Buiten de Veerpoort kan even een blik op de Lek worden geworpen, daar waar ooit de zalm zoveel voorkwam. Rij weer terug over de Veerstraat. LA Voorhaven, 2 e weg RA Havenstraat. Zijwegen negeren en uitrijden tot T-splisting, RA (Weergang), LA (Koestraat) zijwegen negerend uitrijden tot aan rotonde. Rotonde RD (Pleinweg) tot volgende rotonde van provinciale weg. Deze oversteken (Let op verkeer!) en RD weg volgen (H.A. Schreudersrtaat, later Vlisterweg). Zijwegen negeren. Aan einde LA (Opweg). Kort daarna RA brug over ri molen/vlist (Bonrepas). De weg (Bonrepas) langs de Vlist volgen. Vlist. De aanhouding van Wilhelmina van Pruisen door de Patriotten. Velen kennen het uit de geschiedenisboekjes als de aanhouding bij Goejanverwellesluis, de sluis bij Hekendorp, waarbij ook de prinsessenboerderij is gelegen waar de prinses enige tijd te gast was, aangehouden door de patriotten. De politieke tegenstelling tussen Oranjegezinden en patriotten in de Republiek leidde in 1787 tot een burgeroorlog. Terwijl de Oranjegezinden in de provincies Gelderland en Utrecht in de meerderheid waren, hadden de patriotten in het gewest Holland en de stad Utrecht de overhand. Wilhelmina van Pruisen, de vrouw 4

5 van stadhouder Willem V, was op 28 juni 1787 op weg naar Den Haag om de Staten van Holland te bewegen haar verdreven echtgenoot naar Den Haag terug te laten keren. Om dit voorkomen hielden Patriotten uit Gouda haar tegen. Dat was in Bonrepas, niet bij Goejanverwelle. De aanhouding was de directe aanleiding voor haar broer, Frederik Willem II van Pruisen om de republiek binnen te vallen en dit leidde weer tot de val van de Patriotten. Anna Barbara noemt het voorval, dat toch maar relatief korte tijd voor haar reis plaatsvond niet, wel verhaalt ze over de smalle weg langs het smalle stroompje de Vlist met zijn zeer losse kanten die maar net een rijtuig kunnen houden. Bij kruising even rechts aanhouden (LA is brug over de Vlist) en RD, zijweg naar rechts (Slangenweg ri Polsbroek) negeren, weg langs de Vlist blijven volgen. In Vlist tegenover bedrijf Kruiswijk LA brugje over de Vlist. We komen met het oversteken van de Vlist van de Lopiker- in de Krimpenerwaard, het gebied tussen de Hollandse IJssel, Lek en Vlist. Anna Barbara schrijft daarover: Het is een zeer laag land, waar veel hennip geteeld wordt. De veengrond is zoo los, dat men bij het voorbijsnellen van een rijtuig, op de smalle wegen, den grond duidelijk voelt schudden (p. 266, deel 5). Weg schuin naar links oversteken dorp in bij fietswegwijzer ri Stolwijk. LA Bernhardstraat, 1 e RA Willem Alexanderstraat, gaat met knik naar links, straat uitrijden, wordt fietspad (Geerpad) tussen graslanden. Fietspad helemaal uitrijden, bij kruising wordt het een gewone weg, daar RD (Schoonouwenseweg). Deze uitrijden tot aan kruising, daar RA Tentweg ri dorp Stolwijk. Aan einde gaat weg met bocht naar rechts, hier RD smal weggetje tussen de winkels door naar Dorpsplein. Even LA en meteen weer RA langs gemeentehuis aan je rechterhand (Goudseweg). Knotbomen aan de Goudseweg. Ook in de tijd van Anna Barbara waren ze er ongetwijfeld al, want er zijn aanwijzingen dat als sinds de prehistorie bomen werden geknot om het hout ervan periodiek te kunnen oogsten: knotbomen, in deze streek vooral knotwilgen. Maar er zijn ook knotpopulieren en knot-essen. Het hout werd voor allerlei doeleinden gebruikt zoals gereedschappen, hekwerken en brandhout. Hoewel we ze karakteristiek vinden voor de Hollandse polder treffen we ze ook in vele andere landen in Europa, van Zweden tot Italië. Knotwilgen werden ook gebruikt om de stelen van hennep, dat in dit gebied veel werd geteeld (voor de touwproductie, in Oudewater bevonden zich veel touwslagerijen) tegen aan te zetten om te drogen. De hennep moest daarvoor eerst deels rotten in het water, het zogenaamde ro(o)ten. Dat proces veroorzaakte behoorlijk veel stank. Anna Barbara beschrijft dat in haar boek ook. zij veroorzaakt echter in den herfst, als de gerotte stengels (..) staan te drogen, eenen ondraaglijken stank ( ). (p. 130, deel 2). De Goudseweg weg langs provinciale weg helemaal blijven volgen tot aan rotonde, RD en weg oversteken ri Stolwijkersluis. Haastrechtse Brug over de Hollandse IJssel. Bij verkeerslichten weg oversteken en LA fietspad. Bij verkeerslichten RD. Na molen aan rechterhand 1e weg RA bij verkeerslichten (Oosthaven). Weg uitrijden. Einde RA, LA Achter de Kerk volgen tot Ingang St Jans Kerk. Einde route. Nog vol plannen overlijdt Anna Barbara plotseling in februari Ds. Broedelet vertolkt de gevoelens van veel Gouwenaars als hij, staande aan het graf, zegt: De kroone is Gouda van het hoofd gevallen. Anna Barbara s dochter, die al vele jaren de praktische leiding van de meisjesschool in handen heeft, zet haar werk voort. Als aandenken aan Anna Barbara van Meerten-Schilperoort is in de Sint-Janskerk een gedenkteken (epitaaf) geplaatst. 5

6 Globaal routekaartje 6