E Lichtbericht 87. Verschenen in december 2008

E Lichtbericht 87 Verschenen in december 2008 New York Times Building Te midden van de wolkenkrabbers in Manhattan markeert de kantoortoren van het dagblad The New York Times een type hoogbouw voor de 21 ste eeuw: transparant en helder, filigraan en licht, technisch innovatief. De verlichting van de 250 meter hoge waaiervormige façade van witte keramische buizen verandert het hele gebouw in een zacht glanzend nachtelijk symbool van New York dankzij de moderne lichttechniek met een geringer energieverbruik dan de verlichting van alleen al het hoogste punt van het Empire State Building.

Inhoud Over dit nummer Inleiding Verslag Achtergrond 1 2 4 6 12 16 Over dit nummer Flitslichten Inzicht in licht New York Times Building De nieuwe wolkenkrabber met zijn verlichte façade geeft Manhattan opnieuw een karakteristiek nachtelijk symbool. Vanuit New York bericht voor ons de historica en journaliste voor (licht)architectuur Margaret Maile. De lichttechniek is bepalend Een interview van Margaret Maile met Jean Sundin en Enrique Peiniger in het kantoor van OVI Prof. dr. Markus Gehnen: Tune the light! Van de eerste potentiometerdimmers tot de huidige bussystemen is inmiddels een lange weg gegaan en het eind van deze ontwikkeling is nog niet in zicht: een overzicht van de geboekte vooruitgang op het gebied van de lichtregeling gezien vanuit het gezichtspunt van een expert in gebouwentechniek. Licht & Techniek Projecten 20 24 25 26 28 30 32 34 Nieuwe producten 2009 Powercast schijnwerpers en breedstralers Light System DALI Focus Digitale ingangen op lichtregelinstallaties Dubbelfocus Analoge ingangen op lichtregelinstallaties Light System DALI Toepassingen Landgoed Münsterland Mise en scène met DALI Kunsthal in Emden Lichtende presentatie met DALI Automuseum Central Garage, Bad Homburg tune the light met DALI LPP Reserved Shop, Warschau DALI scenografie voor etalages St. Petri-kerk, Stavanger Lichtliturgie met DALI 36 Achterlichten Nieuwe ERCO showrooms in Oslo en Milaan Tim Henrik Maack De New York Times bouwde met de architect Renzo Piano een nieuw domicilie en tevens een ander indrukwekkend symbool van de stad New York. Aan de nachtelijke presentatie van het gebouw worden hoge eisen gesteld: fijnheid en transparantie zijn het motief, dat als een rode draad door het ontwerp loopt. Het Bureau OVI van Jean Sundin en Enrique Peiniger transformeerde dit thema in licht, waarbij voor de façadeverlichting onze lichtwerktuigen worden gebruikt. Geen gemakkelijke opgave bij zo n complex project, maar de moeite heeft zich in ieder geval geloond. Zeer geschikt voor de nachtelijke enscenering van façades is de nieuwe Powercast schijnwerper. Uitgerust met de moderne Spherolit-reflectortechniek kan over een breed toepassingsgebied voor de meest uiteenlopende lichtoplossingen worden beschikt. Bij de LED- uitvoeringen worden lenzensystemen gebruikt. Deze bestaan uit een speciale collimatoroptiek en een ander lensvlak voor de verschillende karakteristieken. Als hoofdthema van deze uitgave staan echter vooral de mogelijkheden van een moderne lichtregeling op de voorgrond. In veel praktijkvoorbeelden stellen we de verschillende toepassingsgebieden van Light System DALI voor. Of lichtregeling nu wordt gebruikt om de bewoners van een landgoed in Münsterland de gewenste lichtatmosfeer eenvoudig op te laten roepen of daarmee de entree van de kunstgalerie in Emden indrukwekkend in scène wordt gezet de toepassingen zijn veelzijdig. Bij de LPP Reserved shop in Warschau wordt de etalage met behulp van dynamische dimsequenties scenografisch geënsceneerd. De etalagepoppen veranderen daardoor hun plasticiteit in de ruimte en komen haast tot leven. Het geheel wordt natuurlijk met het Light System DALI gestuurd. Licht en liturgie stonden altijd al in een nauwe relatie tot elkaar. Dat ook in een moderne kerkdienst de liturgie haar plaats heeft en door een daarop afgestemde dramaturgie van het licht kan worden ondersteund, daarvoor zorgt de zorgvuldig uitgevoerde planning van een lichtinstallatie. Invulling geven aan de fraaie enscenering van het licht bij passende licht scènes en sequenties, aan de sfeer, waarnemingsaccenten en ruimtelijke werking kan dan ter plekke plaatsvinden, waarbij met grote fijngevoeligheid de juiste accenten worden gegeven. Ook veel DALI, maar deze keer met betrekking tot de nieuwe ERCO showrooms in Oslo en Milaan. Wanneer we u dus nieuwsgierig hebben gemaakt naar het regelen van licht, hetzij vanuit het perspectief van enscenering, energiebesparing of vanuit het standpunt van comfort: bezoek ons dan eens! ERCO Lichtbericht Impressum Uitgever: Tim H. Maack Hoofdredacteur: Martin Krautter Design/Layout: Thomas Kotzur, Christoph Steinke Druk: Mohn Media Mohndruck GmbH, Gütersloh 1028729000 2008 ERCO Foto's (Pagina): Frieder Blickle (U1, 2, 6-15), Bernd Hoff (2, 3), Alexandra Lechner (2), Thomas Mayer (2, 3, 4-5, 24, 26-27, 34-37, U4), Rudi Meisel (3, 28-29, 32-33), Alexander Ring (20-21), Dirk Vogel (30-31), Edgar Zippel (1, 3). Vertaling: Lanzillotta Translations, Düsseldorf ERCO Lichtbericht 87 1

Flitslichten Sandnes (Norwegen) Als onderdeel van het regionale museum van Sandnes, een naburige stad van Stavanger, ontstond het Vitenfabrikken, een museum waarin men zelf actief kan zijn bij de overdracht van techniek en wetenschap. Actuele technologie ook bij de verlichting: van de Focalflood façadearmaturen LED varychrome tot de allesomvattende Light System DALI installatie. Vitenfabrikken, Sandnes Architect: Askim & Lantto AS, Oslo Elektroplanning: Cowi AS, Stavanger www.jaermuseet.no/vitenfabrikken Barcelona Het zusterrestaurant van de gelijknamige brasserie in Parijs bekoort door een authentieke ambiance en typische gerechten waarbij de nadruk op zeevruchten ligt. Originele kroonluchters met gedimde, vrij stralende gloeilampen zorgen voor stemming discreet gemonteerde Pollux spots voor halogeenlaagspanningslampen vormen de basisverlichting. Brasserie Fló, Barcelona Architectuur en lichtplanning: Carlos Martínez www.brasserieflobarcelona.com Kaltern (Zuid-Tirol) De beroemde wijnplaats aan de Kalterer See creëert met moderne architectuur een eigentijds imago: het nieuwe Winecenter biedt verfijnd vormgegeven ruimten voor wijnverkoop en -proeverij, gepresenteerd in het licht van Optec spots, Quadra richtbare inbouwspots, Lightcast wallwashers en vloerwashers. Winecenter wijnkelder Kaltern Architect: feld72 Architekten, Wenen. www.winecenter.it Glashütte (Saksen) Na de grote comeback van de Saksische uurwerkindustrie in Glashütte heeft ook de traditie er weer een bijpassende plek gevonden: het nieuwe klokkenmuseum schildert de afwisselende industriële geschiedenis van de plaats in het Ertsgebergte met eigentijdse middelen. Door de Pollux laagspannings-spots krijgen de exponaten glans. Klokkenmuseum, Glashütte Tentoonstellingsdesign en lichtplanning: Atelier Brückner, Stuttgart www.uhrenmuseum-glashuette.com München De grote namen van de hedendaagse kunst staan in de catalogus van de Galerie Terminus: van Baselitz tot Warhol, van Kiefer tot Uecker. Bij ons kan kunst ademen, aldus beschrijven de galeriehouders hun ruimtelijk concept en presenteren op de Paradeplatz 1 in het hart van de metropool in Beieren exposities, waarvan het formaat, de vormgeving en technische uitrusting zich meet aan museale criteria. Het licht komt van ERCO: Optec spots en wallwashers aan het plafond afsluitend gemonteerde spanningsrails, gecombineerd met Quadra wallwashers voor laagspannings-halogeenlampen. Galerie Terminus, München. Architect: mocar architects, München Lichtplanning: Licht & Technik Jürgen Ludwig, München www.galerie-terminus.de Kaohsiung, Taiwan Een fascinerend kunstwerk in de openbare ruimte, echte internationale samenwerking: voor de belichting van zijn wandreliëf van duizenden precies geformeerde en gelamineerde glazen strips engageerde de Amerikaanse kunstenaar Lutz Haufschild de lichtplanner Arne Fiedler uit Wiesbaden. Hij gebruikte Light System DALI en Optec spots LED varychrome om het reliëf dynamisch van achteren te verlichten en het zo tot leven te brengen. Emerald Laminata, glazen kunstwerk in de Rapid Transit Station Kaohsiung, Taiwan Architect: Charles C. Chen Architects, Kaohsiung, Taiwan Lichtplanning: Made by Light, Arne Fiedler, Wiesbaden Art director: Lutz Haufschild, North Vancouver, BC Glashütte (Saksen) Precisie bij de uurwerkfabricage en de verlichting: het aan tradities rijke chronometer-merk Tutima is teruggekeerd naar Glashütte, de plaats waar het bedrijf in 1930 werd opgericht. Als nieuw domicilie werd de vroegere spoorwegwerkplaats van zijn kern ontdaan, modern omgevormd en van binnen en buiten met ERCO verlicht. Tutima uurwerkfabriek, Glashütte Architect: Kai Strehl Architekten, Dachsberg www.tutima.com Erice (Sicilië) Stella spots en Trion uplights voor halogeen-metaaldamplampen verlichten het gewelf van de San Martino-kerk op een aantrekkelijke en energiezuinige manier een reden temeer als toerist op Sicilië een uitstapje te maken naar het ouder stadje met zijn middeleeuwse monumenten. Chiesa San Martino, Erice (Sicilië) Lichtplanning: Adragna Illuminazione, Alcamo Spreitenbach bij Zürich Blikvanger aan de oprit naar het Center Spreitenbach, een groot winkelcentrum: de nieuwe verbindingsbrug tussen de bestaande bouw en aanbouw, waaraan de architect en designer Matteo Thun met kleurrijk licht vorm gaf. De werktuigen: Focalflood varychrome breedstralers met DALI techniek. Center Spreitenbach, Spreitenbach bij Zürich Lichtplanning: Matteo Thun www.centerspreitenbach.ch Alaquàs bij Valencia Een middeleeuws kasteel wordt een cultuur- en opleidingscentrum en draagt er zo toe bij dat het stadje Alaquàs voor de poorten van Valencia zijn lokale identiteit behoudt en versterkt. Trion plafondwashers verlichten de prachtige cassettenplafonds en cilindrische façadearmaturen zorgen in het trappenhuis voor sfeervol licht. Espacio cultural Castell d'alaquàs, Valencia Lichtplanning: Claude R. Engle (VS), Lighting Consultant http://castell.alaquas.org Berlijn Met de uitspraak Ich bin ein Berliner [ Ik ben een Berlijner ] veroverde John F. Kennedy in 1963 de harten van de Duitsers. In de Duitse hoofdstad is nu een klein museum aan de Pariser Platz helemaal aan de invloedrijke familie gewijd en worden veel foto s en documenten getoond uit de Kennedy-collectie van de galerie Camera Work. De heldere, elegante expositieruimten worden door ERCO verlicht onder andere met Quadra lens-wallwashers. Kennedy-Museum The Kennedys", Berlijn Architect: Abcarius & Burns, Berlijn www.thekennedys.de 2 ERCO Lichtbericht 87 ERCO Lichtbericht 87 3

Inzicht in licht Indre Kai, Haugesund (Noorwegen) Foto: Thomas Mayer, Neuss www.haugesund.no Architect: Smedsvig Landskapsarkitekter AS, Bergen Elektroplanner: Multiconsult AS, Nesttun; Cowi AS, Haugesund Installateur: Jatec AS, Haugesund 4 ERCO Lichtbericht 87 ERCO Lichtbericht 87 5

New York Times Building De nieuwe wolkenkrabber met zijn verlichte façade geeft Manhattan opnieuw een karakteristiek nachtelijk symbool. Vanuit New York bericht voor ons de historica en journaliste voor (licht)architectuur Margaret Maile. De armen voor de armatuurmontage zijn geïntegreerd in het raster in de façade. De armaturen in de gele kleur van de taxi s is een reactie op geldende verlichtingsvoorschriften in het gebied rondom Times Square meer hierover op pagina 14. Aan het begin van de 20 ste eeuw bepaalde New York City het beeld van de moderne metropolen met hoog oprijzende wolkenkrabbers en een verlichte skyline. Nu, aan het begin van de 21 ste eeuw, beleeft de stad een Renaissance van hoogbouwwerken waarvan het New York Times Building het meest opvalt. Het gebouw werd ontworpen door Renzo Piano Building Workshop en Fx Fowle met een lichtplanning van Jean Sundin en Enrique Peiniger van het Office for Visual Interaction (OVI). Deze monolithische toren transcendeert in zijn stille schoonheid de koortsachtige energie van Times Square en is daarmee tegelijk een technisch innovatieve, maar ook tijdloze icoon voor de "New York Times" en de hele stad. Het concept van de buitenverlichting Renzo Piano zei: Dit gebouw is het verhaal van fijnheid en transparantie, en het gehele ontwerp van het New York Times Building zijn transparantie en licht overal doorgetrokken: van het extra heldere glas zonder ijzer en de keramische spijlen die de dubbele waaierfaçade vormen tot de zorgvuldig gegradeerde verlichting die de façade een zachte, warme glans geeft en tegelijk de mogelijkheid schept de blik naar binnen te richten. Bij OVI gaan concept, innovatie en technologie steeds hand in hand. Daarom is het niet verrassend dat het bijzondere lichtconcept voor de façade van het New York Times Building zijn oorsprong vond in het begrip fijnheid, echter ook met de eis de façade van keramische rasters de eerste in haar soort in Amerika op de goede manier efficiënt te verlichten. Het referentiepunt voor de verlichting van de buitenkant waren de keramische rasters, bevestigt Jean Sundin. Met het doel het opwaarts gerichte, filigrane raster te accentueren, ontwikkelde OVI een lichtplanning die de façadeverlichting met behulp van één armaturenfamilie en slechts één type lamp oplost. ERCO armaturen voor halogeen-metaaldamplampen van 250W met dubbele sokkel werden gecombineerd met verschillende reflectorsystemen om het gewenste wallwash-effect voor de gehele, ongeveer 260 meter hoge oost- en westfaçades te realiseren. Smal stralende armaturen zijn over een grote afstand op de punt van het gebouw gericht, terwijl andere smal stralende armaturen met extra spreidlens de in het midden liggende verdiepingen verlichten en breedstralers het licht op de sokkel van het gebouw werpen. De planners van OVI kozen voor halogeen-metaaldamplampen vanwege de bijzonder lange levensduur van meer dan 10.000 uur. Ze kozen een specifiek warme witte lichtkleur van 3.000 K kleurtemperatuur, die afgestemd is op het ruwe wit van het markante keramische raster. Duizelingwekkende hoogten: pas door de blik op meer dan 260 meter hoogte vanaf het dak van het New York Times Building op de grote diepten van de straten van Manhattan worden de in een cluster gerangschikte armaturen op het dak van het sokkelgebouw zichtbaar. Zoals bij veel andere OVI-projecten vormen technische topprestaties een basiselement van de lichtplanning voor het New York Times Building. Voor de exacte vlakverlichting boden armaturen met fixeeren richtmechanisme de vereiste precisie. Tegelijkertijd brengen de lichttechniek en geïntegreerde anti verblinding het strooilicht tot een minimum terug en daarmee de lichtvervuiling van de nachtelijke hemel. De architect: Renzo Piano Met compagnons als Richard Rogers en Peter Rice ontwierp hij over de gehele wereld belangrijke bouwwerken binnen de architectuur en de kunst van civiele techniek. Zijn Bureau met de naam Renzo Piano Building Workshop bevindt zich ook tegenwoordig nog in zijn geboortestad Genua en heeft dependances in Parijs en projectvestigingen overal ter wereld. In zijn meer dan 40 succesvolle beroepsjaren is geen architectonische typologie aan zijn aandacht ontsnapt. In de vele architectuurprijzen worden vooral de bijzondere combinatie van kunst, architectuur, civiel technisch denken, de integratie van de natuur en sociale aspecten geloofd. Er bestaat geen typische Renzo Piano, maar er is altijd weer een verrassend nieuwe vormontdekking die zich ontwikkelt uit de functionaliteit van het gebouw, de behoeften van de gebruiker en de voorwaarden van klimaat en energieressources. Zijn kracht zit in Ingewikkelde stedebouwkundige opdrachten, zoals de reconstructie en ontwikkeling van de Potsdammer Platz in Berlijn. Renzo Piano staat garant voor goedlopende musea en culturele bouwwerken, maar hij komt ook met oplossingen op het gebied van utiliteitsbouw, zoals infrastructurele werken en fabriekscomplexen. In zijn ondernemingsfilosofie zijn kennis en vervolgstudies sterk verankerd. De ecologische engineering neemt een steeds grotere plaats in Renzo Piano s bouwwerken in. Met het groenste museum over de natuurlijke historie ter wereld, de California Academy of Sciences in San Francisco worden tentoonstelling, eco-oase en een centrum voor scholing en research in elkaar verenigd. www.rpbw.com 6 ERCO Lichtbericht 87 ERCO Lichtbericht 87 7

Voor het exact richten van de armaturen op de façade werd gebruik gemaakt van laserrichtingzoekers. Met behulp van het groene lichtpunt op de façade (rechts) konden de monteurs de correcte instelhoek vinden en fixeren (onder). Focusseren van de buitenverlichting Om bijzonder grote objecten of vlakken te verlichten kan men met extreem grote armaturen en vermogens werken ofwel de benodigde lichtstroom over relatief veel compactere armaturen verdelen. Het laatste heeft niet alleen het voordeel dat op energiezuiniger standaardlampen en -armaturen kan worden teruggegrepen, daarnaast kan een grotere gelijkmatigheid van de verlichting worden gerealiseerd; dit is echter alleen mogelijk wanneer men erin slaagt elke armatuur zo exact te richten dat de afzonderlijke lichtbundels elkaar optimaal overlappen. Dit principe werd door de planners van OVI al in verscheidene projecten in praktijk gebracht: bijvoorbeeld bij de vergaderzaal van het Schotse parlement of het US Air Force Memorial in Arlington. Om de gewenste verlichtingssterktes exact te realiseren maakte OVI daarbij voor het eerst gebruik van laserrichtapparatuur die voor de focussering tijdelijk aan de armaturen werd gemonteerd. Op dezelfde wijze werden ook de schijnwerpers op het New York Times Building met behulp van laser volgens een computerberekende planning exact gericht en gefixeerd, zodat het gewenste gelijkmatige lichtsterkteverloop van 1:3 tussen sokkel en hoogste punt van het gebouw kon worden gerealiseerd. Met behulp van computersimulaties werden de plaats en richting van de armaturen voor een optimaal lichtsterkteverloop op het voorterrein vastgelegd (links). 8 ERCO Lichtbericht 87 ERCO Lichtbericht 87 9

Het lichtconcept omvat functiezones zoals het gedeelte rond de toegangscontrole wat anders is verlicht. Plafondwashers die op speciale armen zijn gemonteerd geven de grote lobby een normatief karakter. Met TheTimesCenter" in het souterrain van de hoogbouw bezit Manhattan een nieuw, zeer modern uitgerust en architectonisch aansprekend bouwwerk waarin regelmatig talkshows, maar ook kamerconcerten en filmvoorstellingen worden gegeven. Aan de lobbywand: mediakunst van Ben Rubin en Mark Hansen. Hun werk Moveable Type" bestaat uit 560 tekstdisplays die door een complex computerprogramma worden gevoed met inhouden uit de actuele online-uitgave van de New York Times, maar ook uit het digitale archief van de krant. Lichtconcept foyer en tuin Het principe van transparantie en fijnheid wordt voortgezet in de voor het publiek toegankelijke gedeelten van het souterrain van het New York Times Building. De planners van OVI vertaalden deze metaforische kwaliteiten in de driedimensionale ruimte, doordat ze de lichtomstandigheden zo op elkaar afstemden dat ze verschillende ruimten visueel activeren en met elkaar verbinden: de lobby, de centrale door glazen wanden omsloten tuin en de multifunctionele ruimte van het TheTimesCenter. Jean Sundin beschrijft de werkwijze van OVI aldus: Wij componeren een totaalbeeld, en daarbij is het een uitdaging dat in dit project overal doorkijkjes en uitzichten ontstaan, wat door de grote transparantheid wordt opgeroepen. Daarbij moet het er vanuit elk gezichtspunt goed uitzien. De centraal gelegen door glazen wanden omsloten tuin dient voor deze steeds wisselende gezichtspunten en zich verplaatsende perspectieven als anker, hij leidt de blik door de met elkaar verbonden ruimten van het gebouw. Om dit tegen elkaar afgewogen samenspel van de publieke domeinen te realiseren werd bij OVI tegelijk aan esthetische doelen en technische vraagstellingen gewerkt. Rekening houdend met de noodzakelijke verlichtingssterktes voor functionele ruimten, zoals het verkeersgebied rond de lobby, de toegangscontrole, winkels, reclameschermen en dergelijke werkte OVI een masterplan voor het licht uit om daarin de oplossing van de verlichtingstaken vast te leggen, waarbij tegelijkertijd de blik in de tuin behouden blijft of nog kan worden verbeterd. Voor ons was het belangrijk dat het afzonderlijke element niet te dominant zou worden. Daarvoor keken we naar de ruimte en de kijk-assen gedifferentieerd naar voorgrond, middengedeelte en achtergrond. De mensen van OVI vonden het belangrijk de tuin als aandachtspunt te accentueren zonder daarbij met de verlichting op welke wijze dan ook te overdrijven: men moest niet de indruk wekken dat in een tunnel met te weinig licht naar de aangrenzende gedeelten werd gekeken, evenmin mocht de indruk worden gewekt van een teveel aan gelijkvormige verlichting, waardoor de elementen onder een tapijt van licht verdwijnen, zoals Peiniger het uitdrukt. Overzicht van gebruikte ERCO armaturen Beamer schijnwerpers Façade en straatverlichting Lightscoop washers Façade en indirecte verlichting Stella spots Auditorium TheTimesCenter Exact gericht licht voor de bomen in de tuin en een serie LEDlichtpunten (links), een goed geïntegreerde theaterverlichting in de zaal van het TimesCenter (boven): niet alleen de technische prestatie, ook de uitvoering tot in elk detail geven blijk van de pretentie van OVI niet alleen optimale verlichting aan te bieden, Optec wallwashers Vergaderzalen draft maar ook een volledige integratie van esthetica en technologie te kunnen realiseren. LED oriëntatiearmaturen Atrium 10 ERCO Lichtbericht 87 ERCO Lichtbericht 87 11

De lichttechniek is bepalend Een interview van Margaret Maile met Jean Sundin en Enrique Peiniger in het kantoor van OVI www.oviinc.com Twee subway-stations van het New York Times Building richting downtown: het kantoor van OVI in de 25 ste Straat. Hier ontstonden lichtconcepten voor zulke verschillende projecten als het Schotse parlementsgebouw in Edinburgh en het US Airforce Memorial bij Washington. Afspraak op het dakterras van het New York Times Building, haast op ooghoogte met het Empire State Building: projecten van een dergelijke omvang vragen om een zeer grote inzet van alle betrokkenen. Margaret Maile (MM): Wat was voor u het belangrijkst bij de ontwikkeling van een concept voor de buitenverlichting voor een gebouw dat midden in het district van Times Square staat? Jean Sundin (JS): In de vormgeving van zo n culturele icoon van licht in de skyline van Manhattan ligt een grote verantwoordelijkheid, en er komt geen tweede kans om iets recht te zetten. Daarnaast speelde het feit dat we enerzijds een klassiek, tijdloos lichtconcept voor het gebouw wilden ontwikkelen, en we ons anderzijds aan de verlichtingsvoorschriften voor het Times Square district moesten houden en dat in tijden van een groeiend energiebewustzijn. Enrique Peiniger (EP): Veel gebouwen rondom Times Square hebben een blinkende, bontgekleurde verlichting, LED-beeldschermen etc. Niemand wenste een dergelijke opzet voor dit gebouw, dus moesten we voor de verlichting een aantal creatieve oplossingen bedenken, die verder gingen dan alleen de uniforme verlichting van de gehele façade. MM: Voor u gold dus niet alleen de context van het verleden of het heden, maar vooral ook de toekomstige urbane context van het New York Times Building? EP: Primair voor ons is hoe onze projecten oud worden. Natuurlijk zal de omgeving rondom Times Square zich in de toekomst ook verder ontwikkelen en daardoor van karakter veranderen. Daarbij vormt het New York Times Building de kiem van een nieuwe woon- en zakenwijk. JS: De verlichting is letterlijk ingebed in de architectonische vormgeving, ze is nauw vervlochten met de façade en ondergeschikt gemaakt aan het constructieraster van het gebouw. Als nieuw symbool voor de stad heeft het gebouw een tijdloos design nodig. Zo refereert de gele kleur van de armaturen aan de unieke culturele context in New York, de details van de armatuur zijn met zorg vormgegeven en passen qua grootte en uiterlijke vorm. Er moet een interdisciplinaire dialoog bestaan en opdrachtgevers, team van planners en leveranciers moeten op één lijn zitten om alle ideeën met betrekking tot het ontwerp in de praktijk toe te passen. MM: Hoe vindt dit ontwerpproces zijn weerslag op de keuze van armaturen voor dit project? Waarom viel de keuze op ERCO producten? In hoeverre vertaalden zij het concept op de beste manier? EP: Onze opzet is erop gericht de lichtplanning als het ware van achteren naar voren te ontrollen. Meteen bij de start van het project denken we na over het gebruik en onderhoud van de armaturen. De keuze van de armaturen is gebaseerd op een analyse van de eisen en de technische mogelijkheden ervan. De keuze aan lichtwerktuigen is enorm. JS: We ontwikkelden een lichtconcept voor alle façades van het gebouw en de voor het publiek toegankelijke ruimten, waarin slechts 12 verschillende lampentypes worden gebruikt. We vergeleken veel producenten, van wie we wisten dat ze bij het project pasten voor wat betreft de omvang van het programma, de gebruiks- en onderhoudseigenschappen, technische eigenschappen en andere punten. We hebben ze allemaal zeer nauwgezet met elkaar vergeleken. EP: Wie biedt een fixeerfunctie? Wie heeft onvervreemdbare schroeven, een geïntegreerde antiverblinding? We vergeleken alle eigenschap pen en vermogenskenmerken. Sommige armaturen hebben bijvoorbeeld twee verschillende lampen met een ander wattage nodig, wat afhankelijk van de levensduur ook twee verschillende onderhoudscycli betekent. JS: We hebben uiteindelijk voor ERCO producten gekozen. We gebruiken drie armatuurtypen met een verschillende optische karakteristiek, maar met dezelfde lamp voor de verlichting van de façade. De armaturen zijn energiezuinig en passen qua design bij de vormgeving van de façade. EP: Onze projecten hebben een zeer complex karakter, daarom moeten we soms een stap terug zetten en de feiten onder ogen zien. Uiteindelijk gaat het om de kwaliteit, rendement en de lichttechnische kenmerken van een armatuur. In het beoordelingsproces kunnen we een duidelijk rationeel besluit nemen welke producten voor een project het meest geschikt zijn. MM: Wat was tijdens het New York Times Building-project de grootste uitdaging voor u? JS: De andere betrokken partijen ervan te overtuigen dat we met 250W-armaturen een meer dan 260 meter hoge façade kunnen verlichten! Tot nu toe waren voor zulke verlichtingstaken breedstralers met 400 of 1000 Watt gebruikelijk. EP: Altijd het uiteindelijke doel voor ogen houden en zich niet laten afleiden door de alledaagse problemen. Men moet het totaalbeeld duidelijk hebben, geconcentreerd blijven en vastberaden aan de uitvoering werken. Ofwel op papier of op de monitor: vernuftig opgezette planningsprocessen vormen voor OVI als experts op het gebied van architectuurverlichting, de sleutel tot succes. 12 ERCO Lichtbericht 87 ERCO Lichtbericht 87 13

New York Times Building Het gebied rondom Times Square behoort tot de sterkst verlichte en symbolische stedelijke ruimtes ter wereld. Deze context was bepalend voor de ontwikkeling van het concept voor de buitenverlichting voor het New York Times Building. In de basis is de tijdloze klassieke kwaliteit van de architectuur van Renzo Piano strijdig met de in dit stadsdeel gebruikelijke grote beeldschermen en mediafaçades. Zoals voor elk nieuw gebouw in het gebied van Times Square schrijven lokale bepalingen een passende façadeverlichting voor. Ook het New York Times Building ontkwam hier niet aan. Het was onze taak daaraan een adequate invulling te geven zowel voor de New York Times als voor RPBW, aldus Peiniger. OVI stelde voor de paarsgewijs gemonteerde ERCO armaturen aan het souterrain van het gebouw in de aparte kleur taxigeel te laten lakken. De armaturen en montageonderdelen vormen een voortzetting van het façaderaster, zodat ze tegelijkertijd het ritme van het gebouw benadrukken en de façade en het trottoir op een aanstekelijke manier verlichten. Door deze kunstgreep slaagde OVI erin de façade visueel tot leven te brengen en daarmee de lokale autoriteiten tevreden te stellen op een manier die met de cultuur en het straatbeeld van New York in overeenstemming zijn zonder daarbij het karakter van de architectuur geweld aan te doen. Met het taxigele kleuraccent van het armatuurhuis omzeilden de planners van OVI handig het gebruik van LED-beeldschermen of andere knipperende licht signalen, zoals deze op veel aangrenzende gebouwen wordt aangetroffen. Zo drukt het nieuwe gebouw een stempel op de skyline van Manhattan, gezien vanaf het Empire State Building. Interessant is de verwijzing naar de roodachtig verlichte Art Deco-hoogbouw aan Times Square, het Paramount Building: de kelder ervan diende als tijdelijke opslagruimte voor de aangrenzende drukkerij van de New York Times. De bij de bouw betrokken partijen Opdrachtgever: The New York Times/Forest City Ratner Companies Architecten: Renzo Piano Building Workshop (Genua/Parijs) in Zusammenarbeit mit FXFowle Architects, P.C. (New York) Prijsvraag (2000) Projectgroep: B. Plattner (verantwoordelijk Seniorpartner), E. Volz met G. Bianchi, J. Moolhuijzen (Partner), S. Ishida, P. Vincent (Seniorpartner), A. Eris, J. Knaak, T. Mikdashi, M. Pimmel, M. Prini, A. Symietz Raadgevende ingenieurs: Ove Arup & Partners (statica en installaties in het gebouw) Uitvoerende planning (2000-2007) Projectgroep: B. Plattner (verantwoordelijk Seniorpartner), E. Volz (verantwoordelijk Partner) met J. Carter, S. Drouin, B. Lenz, B. Nichol, R. Salceda, M. Seibold, J. Wagner en C. Orsega, J. Stanteford, R. Stubbs, G. Tran, J. Zambrano; O. Aubert, C. Colson, Y. Kyrkos (maquette) Raadgevende ingenieurs: Thornton Tomasetti (statica); Flack & Kurtz (installaties in het gebouw); Jenkins & Huntington (liften); Heit man & Associates (façade); Ludwig & Weiler (winkelrij); Office for Visual Interaction (verlichting); Gensler Associates (binnenarchitectuur); H. M. White (landschapsarchitectuur); AMEC (leiding van de bouw) 14 ERCO Lichtbericht 87 ERCO Lichtbericht 87 15

Tune the light! Prof. dr. Markus Gehnen In het begin was er het licht, zo staat er geschreven. Nergens staat echter dat schakelaars en dimmers meteen werden meegeleverd, anders zou immers noch de nacht, noch de schemering bestaan. Lichtregelingen streven in steeds meer varianten het grote voorbeeld na. Van de eerste potentiometerdimmers tot de huidige bussystemen is intussen een lange weg afgelegd en het eind van deze ontwikkeling is nog niet in zicht: alles (licht)regeling is het devies. Ring Star Fully Connected Line Tree Netwerk-topologieën In een bussysteem wisselen veel apparaten hun informatie uit via een gemeenschappelijk datanetwerk. Bij sommige bussystemen is een bepaalde netwerktopologie vooraf vastgelegd. Het DALI protocol accepteert ook zogenaamde gemengde topologieën, wat de installatie vereenvoudigt. KNX was oorspronkelijk een hulpmiddel om de installatie van verlichting te vereenvoudigen. Tegenwoordig gebruikt men het ook voor alle andere bouwwerken onder andere in het Olympisch Stadion in Beijing. Bus Licht en donker Of het nu gaat om daglichtafhankelijke lichtregeling of een wervelend shownummer: actuele lichtregelingstaken zijn zonder dimbare lampen niet denkbaar. Tegenwoordig kan de lichtsterkte met bijna elk type lamp traploos worden geregeld, maar dat is nog niet zo lang een vanzelfsprekendheid. Het schijnsel van de gloeilamp kon lange tijd alleen met potentiometers worden beïnvloed. Hun grote nadeel was dat ze de energie die ze aan de lampen onttrokken zelf in warmte omzetten. Intussen lossen dimmers in fase-aansnijtechniek het probleem eleganter op, doordat ze de 50Hz sinusvormige stroom na elke nuldoorgang voor een instelbare tijdsduur onderbreken. De lamp is dus minder vaak aan. De gloeidraad gloeit door haar thermische traagheid desondanks gelijkmatig verder, nu echter bij een lagere temperatuur en met minder licht. Het dimmen van fluorescentielampen is daarentegen een in verhouding recente verworvenheid, want de fysica van de boogontlading is nogal stug vergeleken met de pogingen om haar licht te regelen. De truc met de tijdelijk onderbroken stroom werkt hier niet, omdat bij te lange stroomloze pauzes de vlamboog te koud wordt en de lamp uitgaat. Inmiddels is ook hiervoor een oplossing gevonden en zijn kinderziektes als kleurverschuivingen of onrustig knipperen bij een zeer kleine lichtsterkte opgelost. Alleen de dimbaarheid van hogedruk-gasontladingslampen blijft nog wat achter. Toch is de thans realiseerbare vermindering van de lichtstroom met ongeveer de helft al voldoende om bij de buitenverlichting op energie te besparen. Bij LED s is het weer eenvoudig: hun lichtsterkte hangt af van de kracht van de stroom die erdoorheen gaat en kan eenvoudig met behulp van elektronica worden ingesteld. Taak en werktuig De simpele lichtschakelaar heeft inmiddels voor veel toepassingen zijn tijd gehad. In haar plaats is echter niet het ene lichtregelsysteem gekomen, daarvoor zijn de eisen te talrijk. In plaats daarvan bestaat een enorm aantal zeer van elkaar verschillende systemen, waarvan de mogelijkheden minder afhangen van de technische grenzen dan van het gebruiksdoel van dat moment. Dat geldt tevens voor hun bedieningsconcepten die op de kennis (of ook de onervarenheid) van de gebruikers zijn afgestemd. Er zijn ruwweg drie taakgebieden te onderscheiden: In de utiliteitsbouw wordt kunstlicht gewoon als kostenfactor gezien, als energieverbruiker die aan het energiemanagement van de gebouwbeheersing c.q.-automatisering is onderworpen. Die zienswijze zal in tijden van energiebesparende maatregelen en de energienorm voor gebouwen in de toekomst nog belangrijker worden. Daarbij horen functionaliteiten als daglichtafhankelijke lichtregeling of aanwezigheidsregistratie waarbij de lamp alleen brandt als dit werkelijk nodig is. Naast de gereduceerde energiekosten kunnen andere besparingen komen wanneer bij huurverandering of een ander gebruik niet elke keer alles opnieuw moet worden bedraad, maar alleen de verlichtingsinstallatie hoeft te worden geherprogrammeerd. Hier hebben de bussystemen van KNX tot BACnet een vaste plek gekregen. Ze kunnen omgaan met een groot aantal apparaten en een grote datadoorvoercapaciteit, daarnaast zijn ze vertrouwd met andere systemen zoals zonwering of klimaattechniek. De systemen zijn algemeen geaccepteerd, er zijn veel aanbieders voor componenten en software. Zo kan men er min of meer van uitgaan dat ook na een paar jaar nog apparaten voor vervanging en uitbreiding zijn te krijgen. Configuratie en bediening van deze complexe systemen zijn strikt van elkaar gescheiden. Terwijl de gebruiker waarschijnlijk niets van de onderliggende techniek onder de motorkap snapt, wil de expert indien nodig elke parameter aanpakken en nog in de verste hoek van een gebruiksdatalogboek kunnen kijken. Snel gemonteerde films, opdringerige televisiereclame en schreeuwerige computerspelletjes de visuele drempel waarmee wordt geprikkeld komt steeds hoger te liggen. Wie tegenwoordig op zijn gebouw de aandacht op zijn artikelen of een evenement wil vestigen, moet meedoen. In elke grotere binnenstad is intussen een visuele wedloop aan de gang: kleurrijk, dynamisch licht is daarbij het wapen. Het puur visueel omgaan met licht vertoont veel gelijkenis met de theaterverlichting. Niet toevallig stuit men hier vaak op DMX, een reeds lang in de theatertechniek gevestigd regelsysteem. Tot 512 kanalen kan het centrale regelapparaat parallel en real time razendsnelle kleur- en lichtsequenties produceren. Waar de functie op het lichteffect is geconcentreerd, zijn de bedieningspanelen van configuratieprogramma s in hoofdzaak grafisch georiënteerd. Hoewel het gedrag van elk lichtpunt afzonderlijk kan worden beïnvloed, gebruikt men toch graag de pasklare door het programma aangeboden showeffecten die alleen maar aan het actuele project hoeven worden aangepast. Op het beeldscherm kan de uitwerking meteen worden getest. Het derde toepassingsgebied is het situatieve gebruik van licht. Het onderstreept de architectonische bijzonderheden van een plaats, houdt rekening met ruimten voor verschillende gebruiksdoeleinden en voegt er de bijpassende stemming aan toe. Het verbetert de zichtbaarheid in de openbare ruimte afhankelijk van de uiterlijke omstandigheden. Van de multifunctionele zaal tot de home cinema moeten de regelsystemen in het dagelijks gebruik ook voor atechnische gebruikers eenvoudig te bedienen zijn. Omdat een gebruiker zelf wel eens een scène wil veranderen, moet een configuratie ook zonder het bezit van een technisch diploma kunnen worden uitgevoerd. DALI past precies in dit kader. Zaken als een scènegeheugen zijn van meet af aan in de componenten opgenomen; inmiddels bestaan er systemen die daar nog het een en ander aan comfort hebben toegevoegd en lastige zaken als adrestoewijzingen in sterke mate hebben geautomatiseerd. De grenzen van deze driedeling zijn elkaar overlappend. Aanbieders die in een bepaald segment een sterke positie hebben, stropen vrolijk in de andere sectoren: de event-techniek met de gehele theaterbetovering van beweegbare spots, scanners en projectoren heeft zijn plaats gekregen in de architectuurverlichting. Omgekeerd breiden ervaren aanbieders van aan de architectuur gerelateerde verlichtingssystemen hun productportfolio uit met effectspots die voor events bruikbaar zijn. Ten slotte ontmoeten ze elkaar weer bij dezelfde projecten, zoals onlangs bij de nieuwe BMW Welt. Meerdere producenten uit verschillende sectoren noemen ze met enige trots als referentie. Dit is slechts een momentopname, nieuwe ontwikkelingen zijn aan de orde van de dag. Ze worden soms duidelijk gedreven door het motto Al etend krijgt men honger en zetten de grenzen van bestaande systemen onder grote druk. KNX was oorspronkelijk een hulpmiddel om de elektrische installatie van lichtinstallaties te vereenvoudigen. Tegenwoordig gebruikt men het ook voor alle andere bouwwerken. Als actuele referentie wordt het Vogelnest genoemd, het Olympisch Stadion in Peking. DALI begon als systeem voor een eenvoudige adressering van fluorescentielampen op 64 kanalen. De kosten dienden zowel technisch als qua prijs bewust onder het niveau te liggen van compleet ontwikkelde bussystemen. Tegenwoordig wordt hiermee elk armatuurtype bestuurd en zijn er vooral ook voor RGB-toepassingen met LED s ontwikkeld. Echter: wanneer men de drie kleuren elk afzonderlijk wil aansturen en wellicht nog een apart wit-kanaal moet worden toegevoegd, dan heeft een armatuur 4 adressen nodig. Met de beperking van 64 DALI adressen komt men dan niet ver. Thans behelpt men zich met een netwerk van meerdere regelapparaten via ethernet om het aantal adressen te vergroten. Er wordt gestreefd naar standaardisering van zulke grotere structuren. Ook DMX, dat uit de theatertechniek bekend is, markeert geen eindpunt. De typische toepassing hiervoor is snel te bewegen licht. Zoals onlangs op de Light&Building op veel plaatsen was te bewonderen benadert het op LED-panelen al lang de grenzen voor videoweergave. De technische grenzen van DMX zijn daarmee bereikt, voor een groter vermogensbereik bestaan echter nog geen standaards. Alles zou zo eenvoudig kunnen zijn Wie enigszins met de materie vertrouwd is, komt al gauw tot de conclusie dat alles met een intelligente lichtregeling veel beter, eleganter en productiever gaat. Maar alle prachtige referentieprojecten ten spijt wordt in de dagelijkse praktijk van de doorsnee kantoor- en woningbouw nog steeds veel conventionele installatietechniek gebruikt. Hier ziet het schakelmateriaal er nog altijd net zo uit als het aanbod van lichtschakelaars in de lampenzaak. Wat is hiervan de reden? Natuurlijk heeft dat ook met geld te maken: lichtregelingen krijgt men niet voor niets, voor apparaten, software, configuratie en installatie moet men betalen. Zelfs wanneer dat later in de exploitatie enorme energiebesparingen betekent: een investeerder die zijn kantoorgebouw vervolgens niet ook zelf exploiteert zal dat koud laten; hij wil investeringskosten besparen en ziet af van lichtregeling. Soms moeten techniek en gebruiker elkaar nog zien te vinden, zoals door het volgende feit fraai wordt geïllustreerd. In een kantoor diende het kunstlicht daglichtafhankelijk automatisch te worden in- en uitgeschakeld; men dacht het zonder dimbare armaturen te kunnen doen. De installatie werd altijd als geheel geschakeld, de sprongen in verlichtingssterkte waren daardoor nogal hevig. Uiteindelijk grepen de aldus verblijde medewerkers nee, niet naar sabotage, maar naar de kauwgum en plakten daarmee op vakkundige manier de opening van de lichtsensor. De rust keerde terug. De installatie was weliswaar verder technisch tiptop, maar voor de controller was het een pikdonkere nacht en het licht bleef aan. Intussen heeft men hiervan geleerd en worden daglichtafhankelijke lichtregelingen alleen nog dimbaar uitgevoerd. Daarnaast hebben een paar jaar geleden de de toen onhoudbare beloftes van de powerline-technologie een chaos achtergelaten. Het op de bestaande elektriciteitskabel gemoduleerde datatransport zou het wondermiddel voor bestandssanering zijn. De elektrische installatie van een huis is echter niet toegerust voor de overdracht van besturingssignalen met een hoge frequentie. Vergeleken met een installatie die met gescheiden buskabels is uitgevoerd, is daarom een duidelijk geringere datadoorvoer mogelijk. In de aanvankelijke uitbundigheid werd vaak meer beloofd dan in de praktijk uitvoerbaar was. Wie als gebruiker onder zulke kinderziektes had te lijden, zal er goed over nadenken voordat hij er nog eens aan begint. Ook aan de verkoopkant liep het in de praktijk met lichtregelsystemen niet altijd allemaal naar wens. Menige lichtfirma hielt de boot af van een beetje elektronica. De collega s die dat wel deden waren makkelijk aan hun niet uitgeslapen verschijning te herkennen, als ze al überhaupt tussen twee projecten door op de zaak waren. De kosten voor projectbegeleiding en engineering Verlichting van de Pentacon-toren in Dresden: het situatieve gebruik van licht onderstreept de architectonische bijzonderheden van een plaats, het ontsluit ruimten voor verschillende toepassingen en voorziet ze van de passende stemming (lichtplanner: Jürgen Meier, Medien für Alles). De BMW Welt in München: onder regie van de planners van ag Licht, Bonn, verenigen armaturen en systemen uit zowel de architectuur- als theaterverlichting zich hier in een consistente scenografie. 16 ERCO Lichtbericht 87 ERCO Lichtbericht 87 17

Verschillende modellen voor lichtregelcomponenten: boven een DALI schakelactuator voor de montage op profielrails, onder de ERCO Light Server, waarvan de behuizing zo groot is als een sigarendoos in verdeelkasten is gemonteerd, maar ook in holle plafonds kan worden aangebracht. Ongeacht alle interna tionale nor- Lichtregeling anno 1987: wanneer dat de stand van de techniek zou zijn, zou men tegenwoordig voor menig veredelde lichtregelingsoplossing een eigen machineruimte moeten geven inclusief een royaal uitgevoerde airconditioning. men bestaat er een nationale voorliefde voor de montage van de apparaten. had men eenvoudigweg onderschat. Succesvolle aanbieders hebben hieruit lering getrokken en gunnen het thema intussen de nodige aandacht. Soms is louter de uiterlijke vorm van een apparaat voor de verspreidingsmogelijkheden bepalend. Want ongeacht alle internationale normen bestaan er nationale voorkeuren voor de montage van de apparaten. In veel landen is het gebruikelijk besturingsapparaten in een verdeelkast vast te schroeven of in een verlaagd plafond te monteren. Daarbij is de vorm van de behuizing niet belangrijk. In Europa en met name in Duitsland geeft men echter de voorkeur aan apparaten die op de niet toevallig zo genoemde DIN-rail passen. Wie dat niet op die manier kan aanbieden, zit waarschijnlijk in een moeilijke positie. Blik in de toekomst Hoe ziet de toekomst van de lichtregelsystemen eruit? Gebouwen en hun technische installatie zijn een duurzaam goed, vooruitgang is op dit punt eerder een rustige metgezel. Sneller draaiende branches, zoals de auto-industrie of telecommunicatie lopen bij nieuwe technologieën veel meer voorop. Als we daar naar kijken, kunnen we een vermoeden hebben hoe de contouren van toekomstige ontwikkelingstendensen eruit zouden kunnen zien. Automatisering draagt bij aan de gebruikswaarde van een systeem, doordat het lastige dingen in het gebruik ervan uitschakelt. Dat is niet nieuw, in de telefonie bijv. hebben callcenters al sinds lang de juffrouw van het kantoor vervangen. Nieuw is echter de snelheid en complexheid van zulke ingrijpende veranderingen. Beide groeien in de mate waarin software de boeien van mechanica en elektronica verbreekt. Slechts twee zeer recente voorbeelden: heeft iemand nog weet van het gefriemel met de choke in de auto om in de winter de motor aan de gang te krijgen? Dat wordt tegenwoordig zonder commentaar opgelost door het motormanagement en wel meteen, zodat de motor ook in alle andere situaties optimaal en zuinigt loopt. Of men hoeft maar te denken aan het op elkaar aansluiten van pc-netwerken: vroeger was dat een occulte wetenschap, tegenwoordig is het een in grote mate automatisch verlopende bijkomstigheid op bijeenkomsten van computerliefhebbers. Wanneer men zulke trends naar de wereld van de lichtregeling vertaalt, dan kan men denken aan automatische systeem configuratie: We weten dat het energieverbruik van een verlichtingsinstallatie door het gebruikmaken van daglicht daalt. Stel men hangt dan lichtgevoelige armaturen aan het plafond en configureert vervolgens helemaal niets. Geen kalibratie, geen instelwaarde, niets. Elke armatuur herkent zelfstandig de lichtsituatie in haar ruimtebereik en past zich aan, met elkaar zijn ze het automatisch eens over een gelijkmatig lichtsterkteverloop, geen onrustige verlichting op dagen met een wisselende bewolking en geen irritatie door verplaatste meubels, kortom: het werkt eenvoudig en leidt niet tot stress. Of nog verder gedacht: het zoeken van een lichtschakelaar gaat nog, maar ik wil niet dat ik steeds moet overwegen welke van de zevenentwintig mogelijke lichtstemmingen in een besturingstechnisch zeer goed uitgeruste ruimte het beste past bij datgene waar ik net mee bezig ben. Dat geldt niet alleen voor het kantoor met zijn afwisseling van bureauwerk, meetings en presentaties, maar ook voor de eerzuchtige privé-sfeer: in de woonkamer beheerst de lichtinstallatie nu eenmaal niet alleen lichtscène tv instellen wanneer de televisie aangaat, maar merkt bovendien welke personen in de ruimte zijn, waar ze zich ophouden, hoe hun stemming is en wat ze op dat moment doen of willen doen. De lichtinstallatie stemt daarop af. Big Brother is watching? Ja, die indruk kan het wekken. Maar wanneer ik me indenk dat ik op een avond gasten voor de cocktailparty ontvang, een volgende avond in de fauteuil behaaglijk wil lezen en weer een andere avond spelletjes zou willen doen, en het licht op een niet opdringerige manier altijd passend is wanneer dat het geval zou zijn, zou ik dit niet meer willen missen. Wat men dan nog moet instellen, zou niet technischer mogen zijn dan bijvoorbeeld hoeveel kleur mag het zijn? Voor zulke scenario s is het meeste aan techniek tegenwoordig al beschikbaar. Het is in ieder geval al klein genoeg. De verdeelkast is passé, het onderbrengen van elektronica levert geen problemen meer op. En wat er nog niet is, ligt binnen handbereik. In het tijdperk van allesomvattende netwerken zullen lichtregelsystemen technisch gezien op computernetwerken gaan lijken, uiteindelijk zal elke armatuur haar eigen IP-adres krijgen, zoals tot nu toe alleen bij computers het geval is. De opdrachten van DALI en aanverwante systemen veranderen ongeacht hun herkomst in datapakketten in het internetprotocol. Het verschil tussen de systemen zal verder aan selectiviteit verliezen. Tegenwoordig bestaat er al een haast niet te overziene hoeveelheid vertaalbouwstenen en interfaces, die protocollen in elkaar omzetten of die ervoor zorgen dat ze in het gebouwenmanagement worden opgenomen. Uw PC doet het voor: kijk alleen maar eens met hoeveel verschillende bestandsformaten uw tekstverwerkingsprogramma uit de voeten kan. De computertechniek is ook in een ander opzicht richtinggevend: op internet komt men tegenwoordig via computernetwerken, openbare WLAN-toegangspunten, snelle draadloze telefonienetwerken; voortdurend ontstaan nieuwe mogelijkheden. Ook lichtregelsystemen zullen hun gegevens in de toekomst niet meer aan de klassieke tweedraadsverbinding toevertrouwen. Er bestaan al draadloze oplossingen, op basis van de telefoniestandaard ZigBee staan andere aan het begin. Daarnaast lijkt een rehabilitatie van de powerline-transmissie binnen handbereik wanneer men tenminste heeft ervaren hoe krachtig PC s intussen hun dataverkeer via contactdoosadapter en elektriciteitskabel afwikkelen. Hoe complexer de techniek wordt, des te onzichtbaarder wordt ze voor de gebruiker. Dit wordt natuurlijk mogelijk gemaakt door de miniaturisering van de elektronica en de krachtige software, tegelijkertijd wordt de gevoelsafstand van de apparatuur als geheel ten opzichte van haar oorsprong groter. De motorruimte van een moderne auto lijkt met zijn gladde beplating eerder op een stapel schoenendozen dan op een machine, en mobiele telefoons worden al lang eerder als een lifestyleaccessoire dan als technische apparaatjes gezien. Hoe minder de techniek zichtbaar is des te belangrijker wordt de uiterlijke vorm. Natuurlijk is het belangrijk dat de bedieningsknopjes logisch op het apparaat moeten zijn aangebracht en dat de menustructuur van de software inzichtelijk is. Een product is pas een succes wanneer hier nog een andere zintuiglijke kwaliteit aan wordt toegevoegd: het moet goed voelen om het apparaat te gebruiken en in de hand te nemen. Het gebruik moet niet alleen probleemloos zijn, men moet er echt plezier aan beleven. De bekende firma met de appel in haar logo laat dat al jaren met groot succes zien. Als men daarentegen de bedieningsconcepten van de huidige lichtregelsystemen bekijkt, moet men nuchter vaststellen dat er vaak nog veel valt te doen. Maar wie weet, wellicht zet de mobiele telefonie als afstandsbediening voor het leven door en hoeft men bij de aanschaf van een lichtregeling alleen nog maar de bijbehorende software op het mobieltje te laden. Ook dat ligt binnen het bereik der mogelijkheden; soortgelijke studies voor de ipod waren te bewonderen op de laatste Light&Building. Waarschijnlijk gaat niet alleen de ontwikkeling van technische mogelijkheden verder, maar ook die van de markten waarop deze moeten worden verkocht. De auto-industrie doet het voor: de nieuwe techniek begint altijd in het dure segment en breidt zich in de loop der tijd uit naar de grote markt. Dat was zo met de airco en ABS, dat zal met de rij-assistentiesystemen niet anders zijn. In de lichtbranche bestaat daarentegen nog altijd een duidelijke scheiding tussen het ambitieuze project en de consumentenmarkt. De sector van hoogwaardige lichtoplossingen concentreert zich op prestigieuze objecten en wordt gedomineerd door bekende namen uit de wereld van de architectuur en lichtplanning. Er zijn virtuoze voorbeelden van geslaagde lichtregelingsconcepten, deze vinden echter nauwelijks hun weg naar andere marktsegmenten. Wie door de speciaalzaak voor armaturen of door de speciale afdelingen van winkels voor woninginrichting loopt, krijgt vaak de indruk dat de ontwikkeling vlak na de uitvinding van de gloeilamp stil is blijven staan en dat zich daarna plotseling een sprong midden in de kakelbonte LED-speeltjes heeft voltrokken. Serieuze regelsystemen of ook maar enigszins bruikbare voorstellen voor het omgaan met gekleurd licht worden praktisch niet gedaan. In de meubelzaak verwacht ik geen EIB-systeem te kunnen kopen, maar voor een minimale plug&play DALI-instapset voor de lichtshow in mijn home cinema heb niet alleen ik, maar zeker ook anderen belangstelling. Mogelijk heeft die toepassing tot nu toe nauwelijks betekenis. In het kielzog van een door de computer- en mediatechniek versnelde home-connectiviteit zal dat echter gaan veranderen. Tenslotte is de thans overal aanwezige PC-techniek meer dan twintig jaar geleden ook als een exclusief thema voor specialisten begonnen. Ook wanneer de technische ontwikkeling andere wegen inslaat dan vermoed, toch staat één ding vast: elke prestatieverbetering wordt vroeg of laat volledig geabsorbeerd door de erop volgende wens van nog complexere toepassingen. De drijfveer van de vooruitgang blijft gespannen. Tussen deze twee foto s liggen bij ERCO rond 20 jaar lichtregeling. De eerste installatie van het type EOS werd met een kabelafstandsbediening geprogrammeerd (boven) en regelde in het auditorium van de Technische Centrum van ERCO in Lüdenscheid een handvol spanningsrails. Momenteel bedient een Light System DALI installatie meer dan 160 armaturen met meer dan 375 individuele adressen- op een praktische manier toegankelijk gemaakt met de PCSoftware Light Studio (onder). Prof. dr. Markus Gehnen, geboren in 1963, is al meer dan tien jaar hoogleraar aan de Technische Hogeschool in Bochum. Hij studeerde elektrotechniek aan de RWTH in Aken. Na zijn promotie gaf hij bij AEG Lichttechnik de aanzet tot de ontwikkeling van lichtregelsystemen. Het thema licht- en gebouwenautomatisering houdt hem tot op vandaag sterk bezig. Hij publiceert in vakbladen en is betrokken bij normalisatieprocedures. Aan de Hogeschool beheert hij een laboratorium voor gebouwensysteemtechniek, en met zijn ingenieursbureau adviseert hij fabrikanten en gebruikers over actuele techniek en toepassingsmogelijkheden. 18 ERCO Lichtbericht 87 ERCO Lichtbericht 87 19

Nieuw: Powercast schijnwerpers en breedstralers Powercast is een universeel toepasbare familie van zuinige lichtwerktuigen voor de buitenruimte. De schijnwerpers en breedstralers beschikken voor een efficient visual comfort over actuele technologieën zoals LEDtechniek of Spherolit-reflectoren. Het systeemdesign biedt in één armatuurvorm niet alleen symmetrische lichtverdelingen voor een accentverlichting van narrow spot tot wide flood, maar ook verschillende breedstralende lichtverdelingen. Powercast beschrijft daarmee een bijzonder veelzijdige, kostenvriendelijke en flexibele armatuurfamilie bijvoorbeeld voor het verlichten van façadedetails, borden of vegetatie. Powercast biedt een breed spectrum aan lichtverdelingen voor de meest uiteenlopende verlichtingstaken. Powercast met LED Als bijzonder onderhoudsarme en energie-efficiënte alternatieven zijn Powercast spots ook met LEDtechniek in warmwitte en daglichtwitte lichtkleur verkrijgbaar. Om het licht optimaal te leiden worden lenzensystemen gebruikt die uit een speciaal ontwikkelde collimatoroptiek en verschillende lenzen voor de karakteristieken spot, flood en wide flood bestaan. De lichtkarakteristieken zijn vergelijkbaar met de bekende eigenschappen van de conventionele ERCO spots. Daglichtwit Powercast schijnwerpers in daglichtwit met 5500K bieden een bijzonder hoge efficiëntie bij een acceptabele kleurweergave. De lichtkleur benadert het daglicht. Licht ergens heen leiden Door de bij ERCO berekende en vervaardigde collimatoroptiek uit kunststof wordt het licht allereerst parallel gericht. Een speciale lens stuurt de gewenste stralingshoek heel precies. Warmwit In warmwit hebben Powercast schijnwerpers een iets geringere lichtopbrengst dan in daglichtwit, maar bieden daarvoor in de plaats een betere kleurweergave. De lichtkleur met 3500K komt dichtbij het licht van halogeenlampen. De Powercast schijnwerpers voor laagspanningshalogeenlampen of halogeen-metaaldamplampen bezitten verwisselbare Spherolit-reflectoren. Narrow spot Als accentuering van kleine objecten met een grote lichtsterkte of voor het overbruggen van grotere afstanden tussen armatuur en object. Stralingshoek < 10. Spot De standaard-bundel voor accentuerende verlichting van elk type object, vooral voor de modellering van een driedimensionale vorm. Stralingshoek 10-20. Flood Voor de efficiënte accentuering van grotere objecten of het benadrukken van vlakken in ruimtelijke zones. Stralingshoek 25-35. Wide flood Voor een flexibele, breedstralende verlichting van vlakken en ruimtelijke zones. Stralingshoek > 45. Oval flood Voor een breedstralende verlichting van vlakken en objecten. De ovale lichtverdeling kan door te draaien verticaal of horizontaal gericht worden. Voor een zachte gradiënt is bij een breedstraler met Spherolit-reflector oval flood tot 150W als onderdeel een softeclens verkrijgbaar. Voor een hoge flexibiliteit in de praktijk kan de Spherolit-reflector oval flood 360 gedraaid worden. Daarnaast zijn 90 posities beschikbaar. Vergelijkbaar met het gebruik van een sculptuurlens kan de ovale lichtbundel op deze wijze door hem te richten op het te verlichten object afgestemd worden. Washlight Asymmetrisch breedstralende karakteristiek voor het verlichten van verticale vlakken zoals façades, muren of hagen. Breedstralers met Spherolit-reflector washlight tot 70W zijn met een softec-lens uitgerust. Voor het vervangen van lampen of reflectoren kan het huis eenvoudig opengeklapt worden. Het vervangen van de Spherolitreflector geschiedt zonder gereedschap. 20 ERCO Lichtbericht 87 ERCO Lichtbericht 87 21

DALI noviteiten WLAN Hub/Switch 1 2 Zone A Zone B Zone C Light Studio Light Server Besturing mediatechniek 2 Verbinding van Light System DALI en PC via netwerk De aansluiting van de PC met de software Light Studio op de Light Server 64+, die tot nu toe via een USB-kabel geschiedde, is nu ook via Ethernet mogelijk ofwel direct per kabel met een afzonderlijke Light Server 64+, dan wel via een hub, resp. switch. Daarbij kan de verbinding tussen de PC en de hub eveneens per kabel, maar ook draadloos (WLAN) plaatsvinden. Deze optie verschaft een grote flexibiliteit bijvoorbeeld bij het programmeren en configureren van installaties die meerdere ruimten omvatten: scènes kunnen in een niet kabelgebonden notebook-pc steeds daar geprogrammeerd worden waar ze ook werkelijk plaatsvinden. Verbinding met mediatechniek Eveneens via Ethernet kan Light System DALI met in de handel verkrijgbare besturingen voor mediatechniek verbonden worden. Vele functies van Light System DALI kunnen daartoe via een gedocumenteerde programma-interface aangesproken worden. Mediabesturingen van de producent AMX zijn al op de koppeling met Light Studio voorbereid. AMX, een toonaangevende producent van mediabesturingen heeft zijn producten op de aansluiting van ERCO Light System DALI Licht Quellenwahl Projektor zusätzliche Funktionen VCR Bedienfeld DVD Bedienfeld Audio Foyer Audio Controls ENDE MIC mute voorbereid en passende voorbeelden beschikbaar gesteld. Ruimtesamenvoeging Vooral in multifunctionele ruimten zoals vergader- of eetzalen kan scenografisch licht niet gemist worden. Echter maar weinig lichtregelingen kunnen met variabele scheidingswanden deelbare ruimten werkelijk intelligent en praktisch omgaan: De nieuwe generatie van de Light Server 64+ en de software Light Studio biedt hiervoor een praktische oplossing. De eindschakelaars van max. 4 scheidingswanden melden het systeem hun status via de digitale-/ schakelingangen aan de Light Server. Dientengevolge reageren de bedieningsapparaten zoals druktoetsen of Light Changers in een betreffend ruimtesegment op de wijze zoals tevoren in de software Light Studio werd vastgelegd en zij besturen de gecombineerde zones als gemeenschappelijke zones. Zone A Zone A + B Eigenschappen en scènelijsten voor iedere ruimte configuratie worden in Light Studio als zones weergegeven en automatisch afhankelijk van de 1 status van de scheidingswanden bestuurd. Zone B + C Zone C Projecten documenteren Voor het documenteren van projecten met Light System DALI beschikt de software Light Studio nu over een extra menu die uitgebreide aanpassingsmogelijkheden voor de uitvoer biedt. Het hieruit resulterende pagina-aantal van de documentatie wordt automatisch berekend en aangegeven. In aansluiting daarop kan de projectdocumentatie afgedrukt of al naar gelang de configuratie van de PC ook in digitale formaten (bijv..xps,.pdf) opgeslagen worden. Gedrag bij masterdimmen Met de functie masterdimmen kan de totale lichtsterkte van een zone met behulp van druktoetsen of met de Light Changer verlaagd of verhoogd worden. Om aan speciale verlichtingstaken en verschillend dimgedrag van lampen te kunnen voldoen kan nu ook het gedrag van een Light Client bij masterdimmen individueel beïnvloed worden. Daartoe is in de module Light Book van de software Light Studio een werktuig beschikbaar. Daarbij kan voor dimbare Light Clients, bijvoorbeeld met LED, laagspannings-halogeenlampen of fluorescentielampen tussen een lineair gedrag en een gedrag gekozen worden waarbij de Light Client beneden een grenswaarde blijft dan wel geheel uitgeschakeld wordt. Schakelbare Light Clients (DALI schakelactor, HIT-armaturen) kunnen een individueel schakelniveau krijgen. Als extra eigenschap van iedere Light Client kan nu afhankelijk van zijn dimeigenschappen het gedrag bij masterdimmen individueel vastgelegd worden. 22 ERCO Lichtbericht 87 ERCO Lichtbericht 87 23

Focus Dubbelfocus Digitale ingangen op lichtregelinstallaties Met behulp van lichtregelinstallaties als Light System DALI kunnen complexe lichtscènes en sequenties worden geprogrammeerd om de verlichting functioneel en qua vormgeving flexibel aan de architectuur aan te passen. Welke lichtscène in een bepaalde situatie wordt opgeroepen, kan automatisch door sensoren of handmatig door middel van bedieningselementen worden bepaald. Naast comfortabele, voor het systeem specifieke invoerapparaten kunnen ook de standaard in de handel verkrijgbare druktoetsen, schakelaars en sensoren in een lichtregelsysteem worden opgenomen. Daarvoor heeft de centrale controller, die onder andere de data van de verschillende lichtscènes opslaat en naar de armaturen zendt, programmeerbare ingangen nodig, waaraan op flexibele wijze functies kunnen worden toegewezen. Light System DALI biedt in principe twee soorten ingangen aan de Light Server: digitale en analoge ingangen. Digitale ingangen kennen alleen de standen uit of aan en kunnen geen tussenwaarden verwerken. Dergelijke signalen komen van schakelaars en druktoetsen. Op die manier kan al een groot aantal bedieningsscenario s worden ontwikkeld: met een schakelaar kan tussen twee lichtscènes respectieve lijk tussen één lichtscène en de telkens daarvoor actieve scène worden geschakeld. Een druktoets kan een gedefinieerde lichtscène oproepen, maar ook bij het herhaaldelijk activeren van scènelijsten met maximaal 30 scènes doorlopen. Met meervoudige schakelaars kunnen meerdere lichtscènes direct worden opgeroepen: de Light Server heeft daarvoor maximaal 8 digitale ingangen. Om op meerdere plaatsen in de ruimte over dezelfde functionaliteit te kunnen beschikken bijvoorbeeld in een ruimte met meerdere ingangen schakelt men de druktoetsen parallel. Gelet op het uitgangssignaal komen schemerschakelaars of bewegingsmelders overeen met een schakelaar en kunnen daarom op een digitale ingang worden aangesloten. De schakeldrempel de meetwaarde waarbij het sensor- signaal van toestand verandert wordt op de sensor zelf ingesteld. De gewijzigde toestand activeert de eerder geprogrammeerde functie in het lichtregelsysteem. Welke functies door signalen op de digitale ingangen geactiveerd worden, kan de planner in de software Light Studio definiëren en aanpassen. Naast het oproepen van lichtscènes, sequenties en scènelijsten kan ook over speciale functies worden beschikt: bijvoorbeeld het masterdimmen waarvoor wipdruktoetsen als bedieningselement bestaan. Soortgelijke speciale functies zijn de tijdsfunctie voor druktoetsen bijvoorbeeld voor de tijdgestuurde trappenhuisverlichting of de functie Alle cliënten, die alle armaturen van een installatie naar 0% resp. 100% schakelt. Schakelaar Scènewisseling S2 S1 Tijd Schemerschakelaar 100 Scènewisseling 0 % Tijd S2 S1 Druktoets Scènewisseling S1 Tijd S2 S3 Door middel van schakelaars kan tussen twee scènes worden gewisseld. Druktoetsen kunnen daarentegen wanneer ze meerdere keren worden ingedrukt een opeenvolging van scènes oproepen. Bij de sensoren produceert de schemerschakelaar bij een gedefinieerde schakeldrempel een digitaal signaal dat op de digitale ingang van de Light Server de verandering van twee lichtscènes tot stand brengt. In de handel standaard verkrijgbare schakelaars en druktoetsen zijn een eenvoudig en goedkoop alternatief of aanvulling op systeemspecifieke, comfortabeler bedieningselementen als de Light Changer. S4 Analoge ingangen op lichtregelinstallaties In tegenstelling tot de digitale ingangen kunnen analoge ingangen ook tussenwaarden registreren. Hierdoor kan bijvoorbeeld een helderheidssensor worden aangesloten, die in tegenstelling tot de schemerschakelaar geen digitaal, maar een analoog signaal aflevert, waarvan de spanning in verhouding staat tot de gemeten helderheid. Als buitensensor kan de helderheidssensor de kunstmatige verlichting afhankelijk van het daglicht regelen. Bij Light System DALI worden daarvoor in de software Light Studio schakeldrempels vastgelegd en aan de betreffende waarde-intervallen lichtscènes toegekend. Een typische toepassing is de geschakeerde aanvulling van daglicht door kunstlicht, wanneer de intensiteit van het daglicht voor de gewenste verlichtingstaken onvoldoende is. Zo kan bijvoorbeeld bij de verlichting van de werkplek het natuurlijke licht comfortabeler worden gebruikt en kan veel energie worden bespaard. In musea regelen helderheidssensoren de verhouding tussen dag- en kunstlicht, maar ook verduisteringsinstallaties om beschadiging van kunstwerken door een te sterke lichtinwerking te voorkomen. Een geprogrammeerde vertragingsschakeling van de analoge ingang voorkomt een ongewenst heen en weer schakelen, wanneer de analoge ingangswaarde rond een schakeldrempel mocht pendelen. In andere situaties, bijvoorbeeld in restaurants, winkels of etalages dient de kunstverlichting vaak bepaalde contrastverhoudingen tot stand te brengen. Daarvoor zijn bij het volle daglicht hogere verlichtingssterktes noodzakelijk dan bij een bewolkte lucht, in de schemering of later in de nacht. Dat wil zeggen dat aan hoge meetwaarden van helderheid ook heldere lichtscènes worden toegewezen. Thomas Schielke Helderheidssensor 100 Scènewisseling 0 % Tijd S1 S2 S3 Helderheidssensoren produceren analoge meetwaarden en laten een meer gedifferentieer de toewijzing van lichtscènes naar het licht van de omgeving toe dan schemerschakelaars. In de software voor lichtregeling worden aan de verschillende lichtwaarden verschillende lichtscènes toegewezen. Wanneer bijvoorbeeld bij de accentverlichting gedurende de dag constante contrastverhoudingen worden gewenst, kan een analoge helderheidssensor door middel van een analoge ingang lichtscènes met overeenkomstige verlichtingssterktes die bij het daglicht passen in het lichtregelsysteem oproepen. Een mogelijke toepas - sing voor buitensensoren: daglichtafhankelijke regeling van een façadeverlichting. 24 ERCO Lichtbericht 87 ERCO Lichtbericht 87 25

Landgoed Münsterland Mise en scène met DALI Architect: Andreas Heupel, Münster Foto's: Thomas Mayer, Neuss Licht stroomt door de glaswand van de hoeve uit 1702, die verder in de oorspronkelijke staat werd gerestaureerd: esthetica en hedendaags comfort ontmoeten elkaar in eeuwenoude tradities. De woonruimte, steeds weer anders geënsceneerd door verschillende lichtscènes: eerst neutraal met een groot aandeel aan verticale verlichting. Scènisch licht ook in de keuken: de eerste lichtscène werpt schitterend licht op de werkvlakken en nodigt uit om te koken. De tweede lichtscène creëert door de washing van de wand er tegenover eerder een neutrale sfeer in de ruimte. Een scène met enkele, sterk gerichte lichtaccenten benadrukt afzonderlijke ruimtelijke zones, meubels en objecten en zorgt daardoor voor intimiteit. In de derde lichtscène zijn de verticale componenten ten gunste van de pendelarmatuur gedimd: alle aandacht valt op de tafel. Veel stadsmensen dromen van een leven op het land, maar slechts weinigen verwerkelijken hun droom zo consequent als de opdrachtgever van dit woonhuis: voor zijn familie en zichzelf heeft een ondernemer uit de creatieve sector dit onder monumentenzorg staande landgoed in het Münsterland omgebouwd tot een toevluchtsoord waarin historische elementen met het modernste comfort en een minimalistische esthetiek worden verenigd. In lijn met deze vormgeving voegen de licht- en lichtregeltechniek van de 21 ste eeuw zich zo discreet en compact als nooit tevoren in de woonarchitectuur. De combinatie van laagspannings-inbouwspots en -wallwashers uit de Quadra serie met een Light System DALI lichtregeling representeert het ERCO concept Licht in plaats van armaturen in optima forma. Door vrij programmeerbare en gemakkelijk oproepbare lichtscènes kunnen de bewoners hun eigen sfeer en leven steeds op passende wijze en altijd nieuw ensceneren. Daarnaast kan tegelijkertijd het energieverbruik effectief worden beheerst en verminderd. Als bedieningselementen koos de opdrachtgever ERCO Light Changer met comfortabel touch screen display. Ze geven de lichtscènes weer in begrijpelijke namen en bieden veel extra functies. De combinatie van beide verlichtingsoorten creëert een heldere, uitnodigende en feestelijke stemming. 26 ERCO Lichtbericht 87 ERCO Lichtbericht 87 27

Kunsthal in Emden Lichtende presentatie met DALI De Light System DALI installatie van de kunstgalerie in Emden integreert een groot aantal verschillende armaturen: binnen- en buitenruimtearmaturen, voor DALI geschikte Light Clients en conventionele armaturen via DALI dimmers en actoren. Openbare gebouwen en gebouwen voor culturele evenementen overdag functioneel gebruiken en s nachts als blikvanger in de stedelijke ruimte ensceneren: Light System DALI en de software Light Studio met de modules Light Timer en Light Sequencer hebben voor deze taak een comfortabele en energiezuinige oplossing. Met de module Light Timer in de software Light Studio kan op vastgestelde tijdstippen een scène worden opgeroepen. Architect: Friedrich en Ingeborg Spengelin, Hannover; Venneberg & Zech, Hannover. Foto s: Rudi Meisel, Berlijn http://kunsthalle-emden.de Welke kunsttempel kan over een eigen aanlegsteiger beschikken? De Kunsthalle in Emden van de Stichting Henri en Eske Nannen ligt aan de schilderachtige stadsgracht van Emden. In 1983 besloot de toenmalige Stern-chef Henri Nannen zijn omvangrijke kunstcollectie in zijn geboortestad Emden in een eigen museum onder te brengen. In 1986 werd aan het sympathiek ogende bakstenen gebouwencomplex van de architecten Ingeborg en prof. Friedrich Spengelin een publieke functie gegeven. Door de schenking van de galeriehouder en verzamelaar Otto van de Loo uit München werd de collectie groter waardoor uitbreiding van de kunstgalerie noodzakelijk werd. In een internationaal uitgeschreven prijsvraag wonnen de architecten Venneberg & Zech in een samenwerkingsverband met prof. Friedrich Spengelin de 1 ste prijs en werd begin 2006 met de om - vangrijke bouwwerkzaamheden begonnen. Ze ontwikkelden een energetisch geoptimaliseerd concept voor de oudbouw, uitbreidingen met vernuftige verwarmings- en ventilatiesystemen, als ook warmteterugwinning. Speciale aandacht schonken de planners aan het op elkaar afstemmen van daglicht en kunstlicht. In de oudbouw werden houten constructieelementen wit geschilderd, in de nieuwbouw werden lichtgekleurde materialen ingebouwd om door middel van betere reflectiewaarden een grotere verlichtingssterkte met een geringer vermogen van de lampen te realiseren. De jaloezieën reageren op het binnenvallende zonlicht en de daglichtsituatie; het kunstlicht wordt op overeenkomstige wijze gedoseerd geschakeld en gedimd. De opnieuw geopende kunstgalerie is niet alleen een van de culturele hoofdattracties van Emden, maar heeft meer dan hiervoor het geval was de rol van stedebouwkundig visitekaartje op zich genomen. Enerzijds wordt door de ERCO armaturen in de binnenruimte de kunst optimaal in het licht geplaatst, anderzijds accentueert de nieuwe verlichting ook het gehele gebouwencomplex in zijn nachtelijke bekoring. Doordat Light System DALI wordt gebruikt, kunnen verschillende lichtscenario s worden gerealiseerd, die desgewenst ook kleurig licht op het witte pleisterwerk van tochtportaal en foyerwanden creëren. Op die manier zorgen ze voor veel contrast tussen de traditionele bakstenen architectuur met de uitnodigende transparantie van de glazen ingang. 28 ERCO Lichtbericht 87 ERCO Lichtbericht 87 29

Automuseum Central Garage tune the light met DALI Foto s: Dirk Vogel, Dortmund www.central-garage.de Variabele kleuraccenten op de pijlers gerealiseerd met Optec spots LED varychrome. Het lichtregelsysteem Light System DALI integreert zulke scenografische effecten met de algemene- en expositieverlichting onder één bedieningspaneel. DALI PLUG+ PLAY Mooie, oude auto s fascineren. Door de geslaagde combinatie van esthetiek en functie zijn historische voertuigen een spiegelbeeld van hedendaags design en navenante technische ontwikkeling. In het automuseum Central Garage in Bad Homburg komt deze fascinatie volledig tot uitdrukking. De expositieruimten van wat vroeger een autobedrijf was vormen sinds 2007 de spannende coulisse voor oorspronkelijke fraaie exemplaren in lak en chroom. Daaronder automerken als de Mercedes SL, DKW Monza of de Grantura uit de Britse autosmederij TVR, maar ook Horexmotorfietsen, Trabantjes of de Citroën 2CV. Naast de vaste verzameling en wisselende tentoonstellingen over de automobielgeschiedenis biedt het automuseum ook het repre sentatieve kader voor zeer uiteenlopende evenementen. Voor privé-festiviteiten, vergaderingen of bedrijfspresentaties staan de grote entree met multimediascherm, zich over twee niveaus uitstrekkende ruimten met een variabele indeling van oppervlakken en een uitstekend uitgeruste cateringruimte ter beschikking. Het flexibele verlichtingsconcept van ERCO is afgestemd op het multifunctionele gebruik. De lichtregeling van de armaturen met Light System DALI creëert voor elke ruimte een heel aparte sfeer. Afhankelijk van de wensen van de klant kunnen heel eenvoudig gebruiksscenario s voor de binnenruimten worden geprogrammeerd, waarvan het lichtkarakter varieert tussen neutraal en expressief. Optec spots met energiezuinige HIT-lampen vormen de basisverlichting. In de avonduren benadrukt schitterend accentlicht uit Optec laagspanningshalogeenspots de exponaten. Het dimbare halogeenlicht is bovendien de basis- en accentverlichting voor feestelijke aangelegenheden. Met Optec spots en Focalflood façadearmaturen in varychrome techniek, uitgerust met powerled s, kunnen ook wanden en pijlers kleurrijk worden verlicht. In de verlichte ruimte van op elkaar afgestemde basis- en accentverlichting komt de esthetiek van historische auto s tot uitdrukking. Hier schittert een Mercedes-Benz type 370S Mannheim uit 1931. Bij de Optec spots LED varychrome met DALIadapter produceren 12 power LED s gekleurd licht. De kleur van het licht kan met de software Light Studio van Light System DALI worden ingesteld. De softec lens zorgt voor een gelijkmatige zachte tekening van de lichtbundel. De gewenste lichtscenario s in het automuseum Central Garage kunnen snel en eenvoudig met de in ERCO Light System DALI geïntegreerde software, die op een draagbare pc of notebook is geïnstalleerd, worden ingesteld en opgeroepen. De gebruiker kan met een paar muisklikken dynamische dim- en kleursequenties voor de DALI-bestuurde armaturen invoeren en de werking van de lichteffecten direct controleren. 30 ERCO Lichtbericht 87 ERCO Lichtbericht 87 31

LPP Reserved shop, Warschau DALI scenografie voor etalages Architectuur en lichtplanning: Studio 1:1,, Dariusz Brunka, Foto s: Rudi Meisel, Berlijn www.lpp.com.pl DA DA 1 N PE DALI spanningsrail Voor het gebruik van spots met DALI adapter wordt het klassieke ERCO spanningsrailprofiel anders dan bij de 3-fasen-rail aangesloten: twee van de koperen geleiders dienen niet voor de energietoevoer, maar voor de doorgifte van het DALI-signaal (DA). Start van het dynami - sche dimverloop: accentverlichting gedimd, de diffuse algemene verlichting bepaalt de algehele indruk. De contrasten zijn zacht. 100 0% Quinta1 Quinta2 5s 10s t 15s 5 seconden later: accentverlichting op 100%, de etalagepop wordt door het gerichte licht van de spots met harde contrasten gemodelleerd. Voor effecten die als blikvanger moeten werken, bestaan dynamische sequenties met korte cycli: bij LPP zijn dit ca. 10 seconden. Zo neemt men de wisseling bewust waar. Het modelabel Reserved" is het vlaggenschip van het Poolse textielconcern LPP, dat een geweldig succesverhaal is uit de jonge markteconomieën van Midden- en Oost-Europa: al in 1990 opgericht en sinds 1995 een naamloze vennootschap is de onderneming de laatste jaren enorm gegroeid en expandeerde met zijn filiaalketen via Polen naar de Baltische buurlanden, Tsjechië, Slowakije en Hongarije tot in Rusland en de Oekraïne. In 2007 realiseerde LPP voor het eerst een omzet van meer dan een miljard zloty, wat ongeveer overeenkomt met 265 miljoen euro. De eerste Reserved"-zaak werd in 2000 geopend, tegenwoordig bestaat de keten uit meer dan 190 shops en alle tekenen wijzen op een verdere groei. De filialen liggen in de binnenstad, maar ook in winkelcentra als de Galeria Mokotov in Warschau. Juist hier, in de samengebalde concurrentie van de internationale merken, krijgt de architectonische presentatie en daarmee ook de lichtvormgeving een speciaal gewicht. Deel van het concept, dat door het Bureau Studio 1:1 in Dantzig voor Reserved" werd ontwikkeld, vormen dynamische lichteffecten met Light System DALI in de etalage. De planners hechtten daarbij veel belang aan de aandacht die wordt getrokken door veranderende lichtkwaliteiten als contrast, lichtrichting en modellering. Daarvoor zijn voor DALI geschikte Quinta spots voor laagspannings-halogeenlampen QT12 100W aan DALI spanningsrails gemonteerd en met de Light Server verbonden. Voor de individuele aansturing van de spots maakten de planners gebruik van het dynamisch verloop" een optie die de software Light Studio bij alle dimbare Light Clients aanbiedt. Op die manier trekt de etalageverlichting de aandacht van de klanten en richt zij de blik die is afgestemd op de decoratie van dat moment op mannequins, displays of andere elementen. Het hoeft niet altijd gekleurd licht te zijn: in de typische omgeving van een winkelcentrum met grote lichtsterktes zijn dynamische lichteffecten een geschikt middel om de aandacht van de klant te trekken. DALI PLUG+ PLAY In de module Light Master van de software Light Studio heeft men voor dimbare Light Clients onder andere de optie dynamisch verloop, die voor de etalage-enscenering bij Reserved wordt gebruikt. 32 ERCO Lichtbericht 87 ERCO Lichtbericht 87 33

St. Petri-kerk, Stavanger Lichtliturgie met DALI Architect: Conrad Fredrik von der Lippe (1833-1901), Helge Schjelderup, Stavanger (restauratie) Lichtplanning: Erik Selmer (ELDA), Trondheim Foto s: Thomas Mayer, Neuss De St. Petri was een van de eerste bakstenen bouwwerken in Stavanger, waar in het verleden de traditionele houten huizen meer dan eens aan verwoestende grote branden ten prooi vielen. DALI PLUG+ PLAY Met ongeveer 120.000 inwoners is Stavanger de vierde stad van Noorwegen en is samen met Liverpool in 2008 uitgeroepen tot Europese cultuurhoofdstad. Een architectonisch juweel van de stad is de St. Petri-kerk uit de 19 e eeuw, die na een financieel ingrijpende restauratie in het feestjaar tevens dienst doet als toneel voor culturele evenementen. Het gemeentebestuur van Stavanger gaf in 1861 opdracht voor de bouw van de St. Petrikerk toen de middeleeuwse kathedraal als gevolg van de bevolkingsgroei te klein werd. De Noorse architect Conrad Fredrik von der Lippe (1833-1901) bouwde het neoromaanse godshuis tussen 1864 en 1866; hij liet zich daarbij sterk inspireren door Karl Friedrich Schinkels Johanneskerk in Berlijn-Moabit, die hij tijdens zijn studies in Duitsland had leren kennen. Tussen 2004 en 2008 onderging de kerk een grondige restauratie die volgens de strakke richtlijnen van monumentenzorg werd uitgevoerd. Vooral aan het ongewone hamerbalken gewelf van het middenschip moest ingrijpend onderhoud worden verricht. Onder leiding van de architect Helge Schjelderup verrees de kerkruimte niet alleen in zijn oude, feestelijknuchtere schoonheid; er vonden tevens voorzichtige aanpassingen en uitbreidingen plaats om de ruimte op een flexibele manier die aan de moderne tijd beantwoordt te kunnen gebruiken. Naast de regelmatig gehouden kerkdiensten doet de kerk nu dienst als een aantrekkelijk concertgebouw met een voortreffelijke akoestiek en als diakonale ontmoetingsplaats voor mensen die aan de rand van de samenleving leven. Hoewel ook de originele gaslantaarns, welke nu van moderne lampen zijn voorzien, weer hun plaats in de kerk vonden vormen ze nog slechts de decoratieve componenten van het licht om naar te kijken in een zeer modern verlichtingssysteem dat op flexibele wijze aan alle gebruiksscenario s kan worden aangepast. Daarbij wordt optimaal gebruik gemaakt van de vormgevende mogelijkheden van de lichtregeling met Light System DALI. Het middenschip biedt plaats aan 1.500 bezoekers. De aandacht wordt getrokken door de kopie van een Christusfiguur van de Deen Bertel Thorvaldsen. De verlichting bestaat uit onopvallend gemonteerde Optec spots en wallwashers aan Monopoll DALI spanningsrails. Religie en rituelen kunnen niet van elkaar worden gescheiden. Van oudsher volgen liturgische diensten een vaststaande dramaturgie, die in het christelijke taalgebruik van de liturgie tot uitdrukking komt. Het ligt voor de hand dit ritueel door daarop afgestemd scenografisch licht te ondersteunen. Met dat doel en voor het toenemend gebruik van sacrale ruimten voor culturele evenementen naast de kerkdiensten is het lichtregelsysteem Light System DALI een ideaal werktuig. Het grote aantal individueel adresseerbare DALI Light Clients vormt een gevarieerde en flexibele armaturen-matrix, waarmee sfeer, oriëntatiepunten en ruimtelijke waarneming over een groot oppervlak kunnen worden aangestuurd. Tegelijkertijd kunnen vastomschreven lichtscènes eenvoudig en comfortabel worden geprogrammeerd, opgeslagen en elk afzonderlijk, in sequenties of timergestuurd worden opgeroepen. De lichtplanner (ELDA) Erik Selmer uit Trondheim ontwikkelde in nauwe samenwerking met ERCO, architecten en met mensen van monumentenzorg het scenografisch lichtconcept. De DALI installatie met veel individueel aanstuurbare Optec spots en wallwashers biedt een enorme flexibiliteit en optimaal kijkcomfort: de armaturen zelf zijn niet verblindend en bovendien ver buiten het gezichtsveld aan Monopoll DALI spanningsrails gemonteerd. Hoe sterk de ruimtelijke waarneming door verschillende lichtscènes kan worden beïnvloed, toont deze afbeeldingssequentie. Met de software Light Studio kan de Light System DALI installatie daar waar gewenst worden afgesteld en geprogrammeerd. Wanneer scènes en sequenties worden vastgelegd, heeft men voor de dagelijkse bediening natuurlijk geen laptop nodig, maar alleen de wandbediening Light Changer (boven in de grijze cassette) of de in de handel gebruikelijke schakelaars en druktoetsen. 34 ERCO Lichtbericht 87 ERCO Lichtbericht 87 35

Achterlichten Opening showroom Oslo Op 14 augustus 2008 werden op feestelijke wijze de poorten geopend van de nieuwe ERCO showroom in de Noorse hoofdstad Oslo. Achter de historische, representatief verlichte façade aan de Kirkegata, hebben de architecten en lichtplanners nu moder - ne ruimten tot hun beschikking van waaruit het Noorse ERCO team een uitgebreide serviceverlening rondom de architectuurverlichting kan aanbieden, zoals lichtadviezen, bemonsteringen, seminars en evenementen. Contact ERCO Lighting AS Kirkegata 5 0153 Oslo Postboks 771 Sentrum 0104 Oslo Noorwegen Tel.: +47 2414 8200 Fax: +47 2414 8201 E-mail: info.no@erco.com Klanten en medewerkers van ERCO hebben de opening van de Showroom samen gevierd in een typisch Scandinavische ongedwongen atmosfeer, samen met vrienden en partners. Opening showroom Milaan In de Italiaanse designmetropool Milaan plaatst ERCO met de nieuwe, royale showroom decoratieve accenten op lichtgebied. Kantoren, vergaderruimten en ruimte voor een mock-up met alle mogelijkheden voor bemonstering van armaturen zijn op twee niveaus in een voormalig fabrieksgebouw ondergebracht. Ook het buitengedeelte van de Edificio Sedici in het noorden van Milaan is omvangrijk nieuw ingericht en met ERCO buitenruimtearmaturen geënsceneerd. Het biedt nu een fraaie omgeving voor creatieve en artistieke ondernemingen. Op 18 september 2008 vierde ERCO Italië met klanten en andere vrienden de opening hier een indruk van het feest en de nieuwe ruimten. Contact ERCO Illuminazione S.r.l. Viale Sarca 336 F 20126 Milaan Italië Tel.: +39 02 365 872 84 Fax: +39 02 643 7831 E-mail: info.it@erco.com De organisatie van de nieuwe kantoren is geheel gericht op de behoeften van de Italiaanse markt. De uiterlijke kenmerken zijn daarbij typisch ERCO. Ook Britta Schreiter en Tim Henrik Maack beide van ERCO (boven) konden zich hiervan overtuigen. De rijk geornamenteerde façade uit de tijd van de economische opbloei van Duitsland eind 19 e eeuw wordt met cilinder façadearmaturen, zoals Grasshopper LED-schijnwerpers geënsceneerd. De nieuwe showroom voldoet aan alle vereisten voor de succesvolle verkoop van ERCO producten in Noorwegen. De grote gevel met vensters biedt een diepe inkijk en wekt de nieuwsgierigheid van de voorbijgangers. Het openingsfeest werd gekenmerkt door een mediterrane esprit. De royale, met ERCO armaturen voor de buitenruimte geënsceneerde binnenplaats werd ook in de party betrokken, de buren uit de ateliers en studio s vierden het feest mee (links). In het mockup gedeelte van de nieuwe showroom kunnen te allen tijde scenografische lichteffecten gepresenteerd worden (rechts). 36 ERCO Lichtbericht 87 ERCO Lichtbericht 87 37